تحلیل آثار فناوری اطلاعات و ارتباطات بر حکمروایی خوب روستایی مطالعة موردی: شهرستان مشکین‌شهر

مقدمه

امروزه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات در پشتیبانی از اجرای قوانین، فرایندها و رفتارهای تعریف‌کنندة حکمروایی خوب نقش بسیار مهمی دارد. فرایندهایی که حکمروایی خوب را تشکیل می‌دهند، فقط و فقط از رهگذر به‌کارگیری چنین فناوری‌هایی امکان عملیاتی و اجرایی‌شدن دارند؛ از سوی دیگر به‌کارگیری فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات مستلزم ایجاد سازوکارهایی است که خواه‌ناخواه به ایجاد دگرگونی‌هایی در ساخت و وظایف دولت و حکومت منجر می‌شود. به نظر می‌رسد دولت و به بیان بهتر حاکمیت در معرض دگردیسی تمام‌عیار قرار گرفته است و بار دیگر در اوان هزارة سوم دموکراسی و حکمروایی مستقیم و بی‌واسطه که نمود آرمانی آن در جامعة یونان باستان تجربه شده بود، این‌بار در فضایی به گسترة جهان در حال شکل‌گیری است (سلطانی‌نژاد و گودرزی، 1396: 80). دربارة آثار مثبت حکمروایی خوب یادکرد همین نکته خالی از فایده نیست که فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به مدیریت دولتی اثربخش و کارآمد منجر می‌شود؛ افزون بر این، این فناوری‌ها به تنگناها و معضلات انسانی غیرضروری در طول فرایندهای تحویل خدمات عمومی از دولت پایان می‌دهد و جلوی فساد اداری را می‌گیرد و خدمات عمومی مؤثر و کارا ازجمله خدمات آموزشی و بهداشتی را به شهروندان عرضه می‌کند (Weeb, 2009: 483).

در این‌باره به باور وست با توسعة فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات زمینة مشارکت آحاد مردم محلی در سیاست‌ها و برنامه‌های دولت فراهم می‌شود و سیاست‌های دموکراتیک با به‌کارگیری قابلیت‌های شبکه‌سازی به‌روز با بهبود یکپارچگی و تعویض تکنولوژی‌ها ارتقا می‌یابد؛ همچنین این فناوری‌ها به حکمروایی خوب با افزایش و رشد شفافیت، اطلاعات و پاسخگویی به‌واسطة تسهیل تصمیم‌گیری درست و مشارکت همگانی و عمومی کمک می‌کند و حقوق شهروندان سکونتگاههای انسانی اعم از شهر و روستا با دسترسی به اسناد عمومی در چهارچوب نهادی هر کشور پاس داشته و ارتقای حقوق شهروندان به‌واسطة کامپیوتری‌شدن برنامه‌ها و دسترسی به این اسناد با اینترنت دنبال می‌شود (West, 2011: 32-334).

به‌زعم ویلسون بسیاری از سازمان‌های دولتی از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات درراستای اطلاع‌رسانی به افکار عمومی دربارة میزان پیشرفت برنامه‌ها و دستاوردهای خود بهره می‌گیرند؛ بنابراین دسترسی به فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات این امکان را به ساکنان محلی و به‌ویژه جوامع روستایی می‌دهد که از داده‌هایی که نیاز دارند بدون مراجعه به مرکز استان یا پایتخت ملی بهره‌مند شوند؛ به این دلیل که دسترسی به اطلاعات اساسی دربارة عملکرد دولت، التزام اساسی در تقویت شفافیت در حکمروایی محسوب می‌شود؛ علاوه بر این دولت و نیز جامعة مدنی این توانایی را پیدا می‌کنند که با این فناوری‌ها اطلاع‌رسانی شایسته‌ای را دربارة حقوق و امتیازات خود داشته باشند (Wilson, 2013: 12- 13).

پیشینة پژوهش

با توجه به اهمیت بسیار زیاد فناوری اطلاعات و ارتباطات و تأثیر آن بر بهبود شاخص‌های حکمروایی خوب روستایی مطالعاتی در این زمینه صورت گرفته است؛ پاتاهاک و همکاران دربارة کارکرد اثربخش فناوری اطلاعات و ارتباطات در نیل به حکمروایی خوب چنین اقامة دلیل می‌کنند که پدیدة میان‌بر مستلزم جریان اطلاعات یکپارچة افقی و به علاوه عمودی است. در پایان، برای به‌ثمرنشستن حکمروایی خوب به‌واسطة فناوری اطلاعات و ارتباطات، اصلاحات فرایندی، قانونی و تغییرات ساختاری و نهادی ضروری است (Pathak et al, 2011: 44- 46).

شیم و اوم در مطالعات خود دریافتند با گسترش فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات حکمروایی تأثیر می‌پذیرد؛ به این دلیل که با دسترسی به اطلاعات بیشتر در عرصة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، کیفیت حکمروایی ارتقا می‌یابد و روند توسعه سریع می‌شود؛ برای نمونه در کشورهایی که مردم از اخبار روز و وقایع زندگی روزمره به‌واسطة رسانه‌های ارتباطی آگاه می‌شوند، طبیعتاً در جریان امور قرار می‌گیرند و در روند تصمیم‌گیری‌ها، سیاست‌‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها مشارکت بیشتری از خود نشان می‌دهند و وقایع را با تأثیرگذاشتن بر عاملان و کارگزاران توسعه به سود خود پیش می‌برند (Shim and Eom, 2013: 103- 104).

به باور مخرجه و روی دولت‌هایی که توانایی تولید، سازماندهی و تسهیم اطلاعات را نداشته باشند، در فرایند تصمیم‌گیری با اختلالات و تنگناهایی مواجه می‌شوند؛ به این دلیل که تصمیم‌گیری مطلوب و شایسته در گرو دسترسی به اطلاعات به‌روز در ابعاد و عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نیز سیاست‌گذاری مطلوب مستلزم تسهیم اطلاعات برای هماهنگی، تحلیل و بازبینی است (Mukherjee and Roy, 2017: 278).

به باور کرسی و نوریس، فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌منزلة رویکردهای سیستماتیک جدید در قلب و مرکز اصلاح امور قرار دارد و همچنین به باور این دو پژوهشگر، این فناوری‌ها عنصر اصلی حکمروایی خوب از منظر ابتکار عمل و نوآوری در مناطق روستایی‌اند و افزون بر این، فناوری‌ها امروزه به‌مثابة اهرم تغییر شناخته می‌شوند و مانند پیشخدمتی می‌مانند که همیشه باید در خدمت رئیسشان باشند که همان حکمروایی است (Coursey and Norris, 2011: 525).

لال در مطالعات خود در مناطق روستایی کشورهای آفریقایی دریافت بین فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و کاهش فقر، تهیه و تدارک نیازهای اولیة انسانی، بهبود مدیریت دولتی و تسهیل فرایند دموکراسی در مناطق روستایی به‌واسطة مساعدت به حکمروایی خوب ارتباط وجود دارد. وی همچنین در ادامة مطالعات خود به این نکته پی برد که فناوری اطلاعات و ارتباطات به حکمروایی خوب از سه راه کمک می‌کند؛ در گام اول از وظایف و مأموریت‌هایی حمایت و پشتیبانی می‌کند که مستلزم تصمیم‌گیری و اجرای تصمیمات و ارتباطات پیچیده‌اند؛ در مرحلة دوم از وظایف و مأموریت‌های جدید و فرایندهایی حمایت و پشتیبانی می‌کند که از پیش موجود نیست و در گام سوم وظایف و مأموریت‌های خسته‌کننده و ملال‌آور انجام‌شده به‌وسیلة انسان را به‌صورت خودکار انجام می‌دهد (lal, 2008: 65-69).

به ‌زعم چن و تورمایر فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات امکانات گسترده‌ای را برای محقق‌کردن اهداف و اصول حکمروایی خوب خلق و تولید می‌کند؛ از این منظر که به بهبود تصمیم‌گیری سازمانی، بهبود به‌کارگیری دانش درزمینة سطوح بین ذهنی و فردی ضمن تسریع ارائة خدمات به شهروندان، پاسخگویی کارگزاران دولتی و شفافیت بیشتر اطلاعات و کاهش فاصلة مردم و دولتمردان در مناطق روستایی کمک می‌کند (Chen and Thurmaier, 2012: 11-12).

به اعتقاد چاند بین مشارکت اثربخش شهروندان سکونتگاه‌های انسانی اعم از شهر و روستا و به حداقل رساندن محدودیت‌ها و تنگناهای سازمانی و بهبود تصمیم‌گیری سازمانی نهادهای دولتی، تصمیم‌گیری راهبردی، غلبه بر محدودیت‌های تخصیص و اعضای جامعة مدنی در فرایند تصمیم‌گیری عمومی با گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات رابطه وجود دارد (Chand, 2015: 232- 234).

به باور شارما و همکاران دسترسی فزایندة سازمان‌های دولتی و شهروندان روستایی به اطلاعات زمینة تعامل بیشتر آنها را مهیا می‌کند و به اتخاذ تصمیمات درست منتهی می‌شود؛ افزون بر این نهادهای محلی با دسترسی به اطلاعات بیشتر در مناطق روستایی با طراحی‌ها، توسعه، اجرا و مدیریت منابع انسانی در فرایند تصمیم‌گیری درزمینة طرح‌های توسعه‌ای مناطق روستایی مشارکت می‌کنند (Sharma et al, 2011: 15-16).

بمیل و بوتینگ در مطالعات خود دریافتند با گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات هزینه‌های تولید در مناطق روستایی کاهش می‌یابد و سرعت معاملات تجاری بیشتر می‌شود و دولت این توانایی را می‌یابد که با شهروندان روستایی خود تعامل بیشتری داشته باشد و دسترسی آسان آنها را به خدمات لازم تدبیر و تمشیت می‌کند (Bemile and Boateng, 2015: 28).

به باور اوریهولا و اوبی بین بسط و توسعة فناوری اطلاعات و ارتباطات و تقویت امنیت اجتماعی، توسعة اجتماعی و اقتصادی، کاهش نزاع‌های دسته‌جمعی، انسجام اجتماعی، کاهش شکاف دیجیتالی، خدمات‌رسانی مؤثر به روستاییان، آموزش حقوق شهروندی، مشارکت سیاسی روستاییان، حکمروایی شایسته و حکومت قانون در مناطق روستایی رابطه وجود دارد (Orihuelaand and Obi, 2014: 13- 14).

مطالعات کاسترن و پیلای در مناطق روستایی هندوستان مؤید این واقعیت است که استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به حکمروایی خوب منابع طبیعی ازجمله منابع آب، خاک، مراتع، پوشش گیاهی، جنگل‌ها و ... در مناطق روستایی منجر می‌شود (Castren and Pillai, 2014: 55- 56).

به باور بارون بین استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و تضمین تحقق اهداف توسعة روستایی، کنترل مدیریت روستایی و کمک به کارآفرینان روستایی در نیل به اهداف کارآفرینی با ایجاد ارزش به‌واسطة متعادل‌ساختن ریسک در مقابل بازگشت سود و پردازش آن و مسئولیت‌پذیری اجتماعی رابطه وجود دارد (Baron, 2013: 325-327).

به عقیدة دنسکام توانمندسازی شهروندان روستایی با تسهیل دسترسی به اطلاعات، مدیریت دولتی مؤثر و کارآمد در مدیریت روستایی، آگاه‌شدن مصرف‌کنندگان شهری از تولیدات روستاییان، مشارکت روستاییان در فرایند تصمیم‌گیری، کمک به فقرای روستایی، بازاریابی و بازاررسانی به‌موقع محصولات تولیدی از متغیرهای تأثیرگذار فناوری اطلاعات و ارتباطات در مناطق روستایی است (Denscombe, 2013: 55).

سلطانی‌نژاد و گودرزی (1396) در پژوهشی با عنوان «فرایند اطلاعات و تحول در مفهوم حکمروایی خوب» دریافتند بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و حکمروایی خوب از منظر تقویت مؤلفه‌های شفافیت، اثربخشی و کارایی و مشارکت‌جویی رابطه وجود دارد.

حاجی‌نژاد و همکاران (1390) در پژوهشی با عنوان «ارزیابی میزان بهره‌برداری دهیاران از فناوری اطلاعات و ارتباطات در مدیریت روستایی» به این نتیجه رسیدند که بین دهیاران منطقة پژوهش ازنظر استفاده از فناوری اطلاعات در سطح اطمینان 95درصد و در سطح معناداری 532/0 تفاوت معناداری وجود دارد؛ علاوه بر این، نتایج این پژوهش نشان داد بین میزان استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و تحصیلات دهیاران در سطح اطمینان 95درصد و در سطح معناداری 017/0 تفاوت معناداری وجود دارد؛ اما بین میزان استفادة دهیاران از فناوری اطلاعات و متغیرهای جغرافیایی مطالعه‌شده در این پژوهش - شامل میزان فاصله از مرکز شهرستان و استان، نوع راه ارتباطی و وضعیت توپوگرافی و سطح امکانات روستا - هیچ‌گونه تفاوت معناداری ازنظر آماری دیده نمی‌شود.

نتایج مطالعات ضرابی و همکاران (1390) در پژوهشی با عنوان «تحلیلی بر سنجش فناوری اطلاعات و ارتباطات و نقش آن در مدیریت و برنامه‌ریزی شهری» نشان داد بین سواد اطلاعاتی و پذیرش مظاهر فناوری اطلاعات و ارتباطات با ضریب همبستگی 47/0 و سطح معناداری 000/0 رابطة معنادار وجود دارد؛ بدین معنی که شهروندان سواد لازم را برای به‌کارگیری این دانش ندارند. دسترسی به امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات در محل کار با سطح معناداری 000/0 در سطحی مناسب است، ولی در محل سکونت با سطح معناداری 02/0 چندان مطلوب نیست و شهروندان کارهایشان را بیشتر با مراجعات حضوری انجام می‌دهند. بررسی به‌عمل‌آمده نشان می‌دهد هرچه میزان رضایت شهروندان از خدمات‌رسانی مدیران شهری بیشتر باشد، میزان مشارکت شهروندان به همان میزان در مدیریت شهری افزایش می‌یابد (ضریب همبستگی 43/0 و سطح معناداری 000/0)؛ دربارة میزان استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و سطح مشارکت شهروندان در مدیریت شهری با ضریب همبستگی 46/0 و سطح معناداری 000/0 رابطة معناداری وجود دارد؛ بالاخره اینکه هرچه میزان رضایت افراد از خدمات‌رسانی ICT بیشتر باشد، گرایش به استفاده از این خدمات نیز بیشتر خواهد بود که نتایج پژوهش حاضر با همبستگی 31/0 در حد متوسط به پایین و نیازمند توجه مدیران شهری است.

نتایج مطالعات حیدری ساربان (1396) در پژوهشی با عنوان «تبیین رابطة فناوری اطلاعات و ارتباطات با احساس امنیت اجتماعی ساکنان روستایی» نشان داد بین متغیرهای امنیت اخلاقی، نوامیس، فرهنگی و عاطفی از بین تمامی متغیرهای پژوهش (امنیت احساسی، امنیت فکری، امنیت مالی، امنیت جانی، امنیت شغلی، امنیت حقوقی و امنیت قضایی) و بهره‌گیری از خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات در مناطق روستایی رابطة معنا‌داری وجود دارد.

مطالعات نخعی و همکاران (1390) با عنوان «تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر خلاقیت کارآفرینی» نشان داد دوره‌های آموزشی فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات بر خلاقیت کارآفرینی دانشجویان تأثیر دارد و باعث افزایش میزان خلاقیت کارآفرینی دانشجویان می‌شود.

نتایج پژوهش ملکی (1390) با عنوان «بررسی وضعیت و مطالعة تطبیقی ICT روستایی در ایران» حاکی است توسعة فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات استان خوزستان نسبت به تعداد جمعیت روستایی در سطح پایینی است. استان آذربایجان شرقی با جمعیت روستایی 1200820، 750 دفتر ICT روستایی در رتبة اول دارد و استان قم با جمعیت روستایی 63639 نفر و تعداد 50 دفتر ICT روستایی در رتبة آخر کشور قرار گرفته است.

پیران‌نژاد و همکاران (1392) در پژوهشی به این نکته پی بردند که گسترش و نفوذ فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات در جوامع با تأثیرگذاری بر سطح انتظارات عمومی و یاری‌رساندن به شهروندان برای کسب شایستگی و تسهیل در ایجاد تغییر و تحول در نظام اجتماعی جوامع در فرایند توسعة اجتماعی جوامع نقش دارد.

نتایج مطالعات صیدایی و همکاران (1389) با عنوان «سنجش عملکرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در مطالعة توسعة نواحی روستایی» حاکی است عوامل متعددی از قبیل ارائة خدمات با پست‌بانک، خدمات پستی و اینترنتی، میزان آگاهی افراد از نوع خدمات ارائه در دفاتر فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و دیدگاه افراد دربارة این خدمات در مناطق روستایی در میزان عملکرد دفاتر فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات در ارائة خدمات نقش بسزایی دارند؛ بنابراین در این مطالعه تقویت زیرساخت‌های مخابراتی و تجهیز دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات برای ارائة خدمات به نواحی روستایی، ترغیب روستاییان به استفاده از شیوه‌های مجازی به‌منظور کاهش واسطه‌ها و سفرهای غیرضروری به شهر پیشنهاد شده است.

مطالعات رحمانی فضلی و همکاران (1396) با عنوان «تحلیل جایگاه مدیریت روستایی مبتنی بر رویکرد حکمروایی خوب در توسعة پایدار روستایی» نشان داد براساس یافته‌های مدل ویکور، مدیریت مبتنی بر رویکرد حکمروایی خوب و سطح پایداری سکونتگاهها در دو منطقة مطالعه‌شده از وضعیت بسیار متفاوتی برخوردار است؛ به ‌طوری که در هر منطقه، روستاهای با وضعیت حکمروایی خوب پایداری بهتری هم دارند؛ همچنین تحلیل رگرسیون چندمتغیره نشان‌دهندة تأثیر و ارتباط معنادار بین مؤلفه‌های حکمروایی خوب و توسعة پایدار روستایی است.

اهمیت و اهداف پژوهش

با وجود اهمیت نقش فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات بر حکمروایی خوب، هنوز کشورهای در حال توسعه به این ضرورت پی نبرده‌اند و به جایگاه فناوری اطلاعات و ارتباطات در این کشورها کمتر توجه شده است؛ به دلیل اهمیت و ضرورت موضوع باید مطالعات بیشتری درزمینة پیوند بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و بهبود شاخص‌های حکمروایی خوب روستایی صورت گیرد تا تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر بهبود شاخص‌های حکمروایی روستایی مانند انعطاف‌پذیری، کارایی و اثربخشی، پاسخگویی، شفافیت، مشارکت اجتماعی، حاکمیت قانون، عدالت و برابری، مسئولیت‌پذیری، اجماع‌پذیری و نظارت در مناطق روستایی آشکار شود.

شهرستان مشکین‌شهر واقع در شمال غربی ایران و یکی از شهرستان‌های توابع استان اردبیل با چالش‌هایی در این زمینه روبه‌روست که تا به حال در برنامه‌ریزی‌ها به‌ویژه در برنامه‌های توسعة محلی کمتر به آن توجه شده است؛ بنابراین در این پژوهش تلاش بر این است نقش فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات بر بهبود شاخص‌های حکمروایی خوب مناطق روستایی شهرستان مشکین‌شهر بررسی شود؛ زیرا یکی از چالش‌های اصلی بر سر راه دستیابی به توسعه در مناطق روستایی شهرستان مشکین‌شهر، بهبود مدیریت مناطق روستایی است که ضرورت توجه به فناوری اطلاعات و ارتباطات و تقویت آن را به‌منزلة اصلی محوری برای دستیابی به بهبود شاخص‌های حکمروایی خوب مناطق روستایی شهرستان مشکین‌شهر نمایان می‌سازد و لزوم توجه بیش از پیش به این فناوری را به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل می‌کند؛ بر این اساس هدف این پژوهش، مطالعه و تحلیل آثار فناوری اطلاعات و ارتباطات بر حکمروایی خوب مناطق روستایی شهرستان مشکین‌شهر است؛ همچنین بررسی‌ها و مطالعات اولیة نگارنده در نواحی روستایی شهرستان مشکین‌شهر حاکی است وضعیت شاخص‌های حکمروایی خوب مناطق روستایی شهرستان مشکین‌شهر از منظر انعطاف‌پذیری، کارایی و اثربخشی، پاسخگویی، شفافیت و ... با وجود اقدامات فراوان دولت در سال‌های اخیر در سطح پایینی قرار دارد و پرسش ما بر این پایه شکل گرفته است که آیا بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و حکمروایی خوب روستایی رابطه وجود دارد یا خیر؛ به همین دلیل نخست مبانی نظری فناوری اطلاعات و ارتباطات و حکمروایی خوب بررسی و سپس با ارائة مدل مفهومی، ارتباط بین فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و بهبود شاخص‌های حکمروایی خوب در مناطق روستایی شهرستان مشکین‌شهر ارزیابی شد. از آنجایی که در شهرستان مشکین‌شهر تاکنون مطالعة ویژه‌ای دربارة نقش فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات بر بهبود شاخص‌های حکمروایی خوب در مناطق روستایی صورت نگرفته، مقالة حاضر درراستای تبیین رابطة بین فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و بهبود حکمروایی خوب در مناطق روستایی انجام شده است.

مبانی نظری پژوهش

اصطلاح حکمروایی خوب به معنای تمرکز بر فرایند چگونگی اقتدار و منابع اختصاص داده‌شده برای اقدام کنترل‌شده و هماهنگ است (Hufty, 2011: 172). در مباحث نهادهای بین‌المللی، پژوهشی و علمی دنیا، حکمروایی خوب عبارت است از رابطة درست بین حکومت‌کنندگان و شهروندان که هدف آن به بیشینه‌ رساندن بهزیستی عمومی، توجه به برخورداری مادی و معنوی انسان‌ها و رضایت‌های مادی و معنوی آنها، رفع نیازها و حمایت از حقوق اساسی و آزادی شهروندان است؛ به بیان دیگر موضوع حکمروایی خوب بر چگونگی دستیابی به حکومتی تأکید دارد که زمینه‌ساز توسعه‌ای مردم‌سالار و برابرخواهانه باشد (عربشاهی، 1383: 9). به باور جان^[1] حکمروایی خوب، مدل انعطاف‌پذیر تصمیم‌گیری بازیگران متنوع (همانند سازمان‌های غیردولتی، تجاری، بخش دولتی و ...) است (Islam, 2005: 122).

براساس تعریف برنامة عمران سازمان ملل متحد، حکمروایی خوب عبارت است از: اعمال اقتدار سیاسی، اقتصادی و اداری در مدیریت امور یک کشور در همة سطوح شامل سازوکارها، جریان‌ها و نهادهایی که شهروندان و گروه‌ها با آنها علایق خود را ابراز می‌دارند، تعهدات خود را انجام می‌دهند، حقوق قانونی خود را اعمال و تفاوت‌های خود را تعدیل می‌کنند (UNDP, 2002: 102).

درمجموع حکمروایی خوب یعنی راهبری و مدیریت جامعه به گونه‌ای سنجیده، درست و کارآمد و در چهارچوب حاکمیت قانون، تصمیم‌گیری منطقی و عادلانه همراه با پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری، مشارکت عمومی و راهبردهایی از این دست که در گرو تعامل درست شهروندان و نیروهای سیاسی - اجتماعی جامعة مدنی با دولت است. بدین ترتیب در حکمروایی خوب فقط دولت مسئول نیست؛ بلکه تعامل حکومت، جامعة مدنی، بخش خصوصی و شهروندان با یکدیگر برای تحقق آن ضرورت دارد؛ زیرا مرزهای جامعه (نظام سیاسی و اجتماعی) نفوذپذیر، متقاطع و در تعامل با یکدیگرند. بدون تعامل درست شهروندان و جامعة مدنی و انجمن‌های اجتماعی و سیاسی با حکومت، حکمروایی خوب تحقق نمی‌یابد و سنگ‌بنای حکمروایی خوب، خدمات‌رسانی با کیفیت زیاد، مکانیسم پاسخگویی اثربخش و سریع، دسترسی آسان به منابع ضروری و تعهدات مدنی است که تحقق این مؤلفه‌ها در گرو بسط و توسعة فناوری اطلاعات و ارتباطات است. البته در این زمینه به حکمروایی الکترونیکی اشاره می‌شود و حکمروایی الکترونیکی، بهره‌وری بهینة فناوری اطلاعات و ارتباطات در چهارچوب حکمروایی خوب برای تضمین تعامل اثربخش بین بازوهای متنوع دولت و محیط آن (شهروندان، جامعة مدنی، بخش خصوصی و...) است.

بررسی اسناد نشان می‌دهد درزمینة حکمروایی خوب رویکردهای سلسله‌مراتبی، شبکه‌ای و جوامع محلی مطرح است. در رویکرد سلسله‌مراتبی حکمروایی، بر حکمروایی دولتی تأکید می‌شود. به این دلیل دولت از بقیة جامعه متمایز می‌شود و به کمک اعمال قانون و دیگر اشکال مقررات بر جامعه حکومت می‌کند (Hediger, 1997: 110). در حکمرانی شبکه‌ای به تقویت شبکه‌ها دست یازیده می‌شود تا شبکه‌ها از چنان همبستگی و انسجامی برخوردار شوند که در مقابل قدرت دولت دست به مقاومت بزنند یا حتی آن را به معارضه بطلبند و این شبکه‌ها در متن بخش سیاستی خود ساختار خودتنظیمی دارند (Duglass, 2000: 245).

طرفداران رویکرد جوامع محلی بر این باورند که امر حکمروایی بدون حضور حکومت سازمان می‌یابد. این رویکرد بر این مهم اصرار می‌ورزد که جوامع محلی می‌توانند و باید مشکلات مشترک خود را با کمترین دخالت حکومت حل و فصل کنند. در دیدگاه جامع، حکمروایی به‌صورت جوامع محلی براساس برداشتی سنجیده و مناسب از جامعة محلی و مشارکت مثبت اعضایش در موضوعات مشترک ایجاد شده است و افزون بر این حکمروایی مؤلفه‌هایی دارد که در ادامه بررسی می‌شوند.

کارایی و اثربخشی عبارت است از درجه و میزان نیل به اهداف تعیین‌شده؛ به بیان دیگر اثربخشی نشان می‌دهد تا چه میزان از تلاش‌های انجام‌شده، نتایج مدنظر حاصل شده است. در این معنا کارایی و اثربخشی با مؤلفه‌های توجه دولتی به عمران روستایی، کیفیت عملکرد مسئولان روستایی، وجود مکانیزم و روشی برای ارزیابی مردم از خدمات دولتی، ارائة چشم‌اندازی از وضعیت آینده به روستاییان، همیشگی و پیوسته‌بودن فعالیت‌های مدیریت روستا، بهبود روش‌ها و اقدامات براساس دانش جدید، بهبود شیوة امور، درنظرداشتن رضایت، مشارکت مردم، رضایتمندی اهالی روستا از اقدامات مدیریت روستا، مؤثربودن اقدامات مدیریت روستا برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین‌شده و مؤثربودن روند فعالیت‌های مدیریت روستا سنجیده شده است.

پاسخگویی به مشارکت گستردة مردم، احزاب و رسانه‌ها در فرایند حکومت‌داری اشاره دارد در این معنا پاسخگویی با مؤلفه‌های اطلاع‌رسانی عمومی قراردادها، ارائة معیار و ملاکی مکتوب برای مقایسة عملکرد مسئولان با وظایفشان، وجود مؤسسه‌ای برای رسیدگی به شکایات اداری، پاسخگویی مدیریت روستا به وظایف خود، برگزاری جلسات عمومی برای تشریح اقدامات، ایجاد سازوکاری برای انتقال نیازها و خواسته‌های اهالی روستا به مسئولان رده بالا، پاسخ قانع‌کنندة مدیران روستا به مردم، تشکیل جلسات عمومی برای در جریان قراردادن اهالی روستا، پاسخگوبودن مدیران روستا به‌مثابة یک اصل و باور، جذب مشارکت با پاسخگویی مدیران روستا، همبستگی بین مردم و مسئولان با پاسخگویی مدیران سنجیده شده است.

شفافیت به معنای گردش آزاد اطلاعات و آسانی دسترسی به آنها، وضوح اقدامات و آگاهی پیوستة شهروندان روستایی از روندهای موجود است؛ در این معنا شفافیت با مؤلفه‌های شفافیت در تصمیم‌گیری، شفافیت در ارائة عملکرد، صداقت در دادن اطلاعات، نظرخواهی از مردم درزمینة طرح‌های توسعة روستایی، مصمم‌بودن به اجرای تصمیمات گرفته‌شده و اظهارنظر روستاییان دربارة عملکرد مدیریت توسعة روستایی سنجیده شده است (حیدری ساربان، 1396: 39).

مشارکت اجتماعی، مشارکت کم‌وبیش آشکار جوامع روستایی در حیات اقتصادی، گذران اوقات فراغت، فرهنگ، تقبل مسئولیت‌های سیاسی و مدنی و ... در مناطق روستایی است. در این معنا مشارکت اجتماعی با مؤلفه‌های مهارت برقراری روابط انسانی، استقبال از مشارکت در فرایند بازسازی زیرساخت‌ها، تمایل به مشارکت در دوره‌های آموزشی، میزان مشارکت در طرح‌های عمرانی، میزان شرکت در انتخابات شوراهای اسلامی روستا، تمایل به عضویت در پایگاه بسیج و تمایل به همکاری با دهیار روستا سنجیده شده است.

حاکمیت قانون یا قانونمندی در تصمیم‌گیری روستایی، وجود قوانین کارآمد، رعایت عادلانة چهارچوب‌های قانونی در تصمیم‌گیری و مداخله‌نکردن افراد غیرمسئول در تصمیم‌گیری‌هاست. در این معنا حاکمیت قانون با مؤلفه‌های حسابرسی مسئولان دولتی از دهیاران و شوراها، کیفیت برخورد با تخلفات، اعتماد مردم به دهیاران و شوراها در انجام وظایف قانونی خود، پارتی‌بازی و ... در کارهای اداری مرتبط با روستا، شرکت افراد ذی‌نفع در مدیریت روستا، میزان پایبندی اهالی روستا به قوانین و مقررات وضع‌شده، پایبندی مدیریت روستا به حقوق اهالی روستا، آگاهی و اطلاع مدیریت روستا از حقوق شهروندی روستاییان، التزام مدیریت روستا به برابری دربرابر قانون و مقاومت مدیریت روستا دربرابر رفتارهای خلاف قانون اهالی روستا سنجیده شده است.

عدالت و برابری به معنی ایجاد فرصت‌های مناسب و برابر برای همة شهروندان روستایی به‌منظور ارتقای وضعیت رفاهی خود، تلاش برای تخصیص و توزیع عادلانة منابع و مشارکت قشرهایی است که در فرایند اعلام نظر و تصمیم‌گیری نقشی ندارند. در این معنا عدالت و برابری با مؤلفه‌های وجود سند یا منشوری مکتوب برای آگاهی روستاییان از حقوق خود، زمینه‌سازی برای ایفای نقش زنان در فعالیت‌های گوناگون، چگونگی حمایت از قشرهای فقیر و آسیب‌پذیر در روستا، عدالت در توزیع برابر و عادلانة امکانات روستا، دسترسی به فرصت‌های برابر و یکسان، توجه به منافع جمعی، فراهم‌شدن حقوق شهروندی، عضویت زنان در مدیریت روستا، استفادة معقولانه از منابع و امکانات و عدالت جنسیتی سنجیده شده است (حیدری ساربان، 1396: 273).

مسئولیت‌پذیری بیان‌کنندة احساس و عملی است که افراد در چهارچوب موقعیت و نقش‌های خود به‌طور آگاهانه و آزادانه درزمینة امور گوناگون اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... از خود بروز می‌دهند. در این معنا مسئولیت‌پذیری با مؤلفه‌های رعایت هنجارها و قوانین، نوع‌دوستی، مشارکت اجتماعی، آگاهی و مشارکت سیاسی، حضور فعالانه و نه منفعلانه در صحنة سیاسی، رعایت عدالت در مبادله و صرفه‌جویی در مصرف درراستای منافع جمعی، توجه به اهمیت منابع طبیعی پایه و گونه‌های گیاهی و جانوری و کاهش رفتارهای آسیب‌زا به محیط زیست و تلاش برای بهبود آنها سنجیده شده است.

اجماع‌پذیری به معنای توافقی عام میان اعضای یک گروه است که با درنظرگرفتن آرای هریک از افراد، چه در مرحلة تصمیم‌سازی و چه در اقدامات پیرو آن، به دست می‌آید. در این معنا اجماع‌پذیری با مؤلفه‌های زمینه‌سازی لازم برای دستیابی به توافق جمعی، اجماع عمومی دربارة اقدامات و فعالیت‌ها در روستا، وجود نظامی هماهنگ برای رسیدن به اجماع و توافق، موفقیت فعالیت‌های گروهی، همسویی و هم‌فکری مدیران روستا و اهالی روستا، توافق جمعی بیشتر درنتیجة تعامل مدیریت روستا با نهادهای دولتی، حمایت از منافع بیشتر نیروها و طبقات اجتماعی و ایجاد سازوکاری برای مشورت بین سازمان‌های رسمی توسعة روستایی و روستاییان سنجیده شده است (حیدری ساربان، 1396: 207).

نظارت به داشتن راهبرد مشخص و نگاه راهبردی برای رسیدن به پایداری، توسعه و پیشرفت مناطق با مشارکت شهروندان و فراهم‌آوردن حس مالکیت و مسئولیت‌پذیری بین آنها اشاره دارد. در این معنا نظارت با مؤلفه‌های وجود سازوکاری برای ارزیابی مردم از خدمات دولتی، اظهارنظر روستاییان دربارة عملکرد مدیریت توسعة روستایی، مشارکت در فرایند بازسازی زیرساخت‌ها، آگاه‌شدن مردم روستا از قوانین و مقررات وضع‌شده، آشنایی روستاییان با حقوق شهروندی خود و اطلاع‌رسانی به روستاییان درزمینة اقدامات و فعالیت‌ها در روستا سنجیده شده است.

همان‌طور که پیش‌تر گفته شد فناوری اطلاعات و ارتباطات از نقش و اهمیت زیادی در حکمروایی خوب روستایی برخوردار است. از این منظر که فناوری اطلاعات و ارتباطات به تحکیم بنیان‌های دموکراسی و زندگی دموکراتیک درزمینة توانایی‌های خود در تقویت سپهر عمومی با بسط و گسترش منابع اطلاعاتی، کانال ارتباطات الکترونیکی و ظرفیت شبکه‌بندی برای بسیاری از گروههای ذی‌نفع سازمان‌دهی‌شده، جنبش‌های اجتماعی، سازمان‌های غیردولتی، شبکه‌های خط‌مشی فراملی، احزاب سیاسی، دانش تکنیکی و انعطاف‌پذیری سازمانی در سازگاری با وسیلة جدید کمک می‌کند Selian, 2002: 13)).

گسترش فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات در مناطق روستایی به توسعة اجتماعات الکترونیکی، مدیریت شبکة تسهیم اطلاعات قابل اتکا، الگوهای جدید تصمیم‌گیری مدیریتی، آگاه‌شدن از عقاید و نگرش شهروندان روستایی به محتوای پیش‌نویس قانون اساسی، سیستم مدیریت اطلاعات، رقابت‌پذیری اقتصادی، آموزش، یکپارچگی، سبک رهبری نوآور، بازتعریف هدف تجاری توسعة اقتصادی، دموکراسی الکترونیکی، تثبیت و هدایت مسیر راهبردی، تثبیت ساختاری مدیریتی ایمن درراستای واگذاری قوانین فردی شفاف، اقتدار، پاسخگویی، تطبیق راهبردی و سنجش عملکردی، کنترل مالی، تعاملات سازنده با صنعت و تجارت، کاهش فساد اداری، شفافیت گسترده، رفاه بیشتر، رشد درآمد، تقلیل هزینه‌ها، تسهیل رابطة دولت ‌به‌ دولت، دولت به شهروندان، دولت به جامعة مدنی، دولت به بازرگانان، شهروند به شهروند، دولت به سازمان‌های مدنی و غیردولتی منجر می‌شود. همان‌طور که گفته شد فناوری اطلاعات و ارتباطات، دارایی پویا و راهبردی مناطق روستایی در دستیابی موفقیت‌آمیز به اهداف است؛ به این دلیل که فناوری اطلاعات و ارتباطات این امکان را فراهم می‌سازد تا دادوستد روستاییان مدیریت شود و اطلاعات و دانش ضروری در اختیار روستاییان قرار گیرد و در این راستاست که باید زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات با کارکرد خوب در مناطق روستایی تکمیل شود؛ البته تکمیل این زیرساخت‌ها مستلزم هزینه‌هایی است که باید در این راستا تخصیص داده شود.

در خاتمه، متغیرهای پژوهش درزمینة آثار فناوری اطلاعات و ارتباطات بر حکمروایی خوب روستایی در
جدول (1) و مدل مفهومی پژوهش با توجه به ادبیات پژوهش و پیش‌نگاشته‌های موضوع در شکل (1) به نمایش درآمده است.

جدول- 1: معرفی متغیرهای پژوهش درزمینة بررسی آثار فناوری اطلاعات و ارتباطات بر حکمروایی خوب روستایی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1397

شکل- 1: مدل مفهومی پژوهش؛ منبع: یافته‌های پژوهش، 1397

روش پژوهش

هدف این مقاله، تحلیل آثار فناوری اطلاعات و ارتباطات بر حکمروایی خوب روستایی است. این پژوهش ازلحاظ هدف، توسعه‌ای و ازلحاظ ماهیت، توصیفی و پیمایشی و از نوع تحلیلی و تبیینی است. جامعة آماری این پژوهش همة روستاهای شهرستان مشکین‌شهر است که دفاتر ICT دارند و تعداد آنها 49 روستاست. از این بین تعداد 14 روستا به روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای انتخاب شدند و افزون بر این جامعة آماری مطالعه‌شده در این پژوهش شامل همة روستاییانی است که دفاتر ICT دارند (19119N=) و از این میان تعداد 370 نفر با استفاده از فرمول کوکران و به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده به‌مثابة نمونة آماری انتخاب شدند. از سویی برای برابری در آزمون و نتیجه، تعداد 370 نفر از روستاییان ساکن در مناطق روستایی بدون دفاتر ICT به‌مثابة گروه کنترل انتخاب شدند. در این پژوهش، انتخاب روستاهای نمونة پژوهش با درنظرگرفتن تعداد کل روستاها، تعداد جمعیت، دوری و نزدیکی به شهر، شاخص وضعیت ارتفاع (کوهستانی، جلگه‌ای، کوهستانی - جلگه‌ای) و قرارگیری روستا در کنار جادة اصلی یا دور از جادة اصلی انجام و داده‌های خام برای اندازه‌گیری شاخص‌ها با پرسش‌نامه، اسناد و مدارک گردآوری شد. روایی صوری پرسش‌نامه را متخصصان تأیید کردند. مطالعة راهنما در منطقة مشابه جامعة آماری با تعداد 30 پرسش‌نامه صورت گرفت و با داده‌های کسب‌شده و استفاده از فرمول ویژة کرونباخ آلفا در نرم‌افزار SPSS، پایایی بخش‌های مختلف پرسش‌نامة پژوهش 78/0 تا 89/0 به دست آمد. به‌منظور بررسی ارتباط بین متغیرهای مستقل و وابستة پژوهش از دو نوع پرسش‌نامة فناوری اطلاعات و ارتباطات و حکمروایی خوب استفاده شد. همان‌طور که گفته شد متغیر مستقل این پژوهش شامل متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات و متغیر وابسته شامل شاخص‌های حکمروایی خوب (انعطاف‌پذیری، کارایی و اثربخشی، پاسخگویی، شفافیت، مشارکت اجتماعی، حاکمیت قانون، عدالت و برابری، مسئولیت‌پذیری، اجماع‌پذیری و نظارت) بود. در این نوشتار، متغیر وابسته در 45 گویه به شیوة خودسنجی با طیف پنج گزینه‌ای لیکرت (بسیار کم= 1، کم= 2، متوسط= 3، زیاد= 4 و بسیار زیاد= 5) اندازه‌گیری شد. درنهایت در پژوهش حاضر برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها آمار توصیفی (میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطی شامل آزمون آماری t و آزمون آماری اسپیرمن به کار رفت و در پایان همة محاسبات آماری این پژوهش با نرم‌افزار SPSS انجام گرفت.

معرفی محدودة پژوهش

شهرستان مشکین‌شهر در غرب استان اردبیل واقع شده است. این شهرستان دو شهر به نام رضی و لاهرود و همچنین 4 بخش، 12 دهستان، 329 آبادی دارای سکنه و 77 آبادی خالی از سکنه دارد.

تجزیه‌وتحلیل داده‌ها؛ یافته‌های توصیفی پژوهش

الف- میزان آگاهی روستاییان از دفاتر ICT

به‌منظور آگاهی روستاییان از دفاتر ICT، نظرات روستاییان دربارة آشنایی آنها با خدمات مختلف دفاتر ICT و میانگین رتبه‌ای نظر آنها اولویت‌بندی و محاسبه شد. همان‌طور که در جدول (2) دیده می‌شود میانگین میزان استقبال مردم از ایجاد دفاتر ICT 92/1، میانگین میزان آگاهی از امکانات و تجهیزات مورد نیاز 21/2، میزان رضایت روستاییان از خدمات ارائه‌شده 33/2، میزان آشنایی روستاییان با خدمات مختلف اینترنتی 65/2، میزان آشنایی با دفاتر ICT 29/1، میزان آشنایی با خدمات پست‌بانک 69/1، میزان آَشنایی با خدمات پست‌بانک 65/2، میزان آشنایی با خدمات مخابراتی 49/1، میزان آگاهی از طرح پیشخوان دولت 59/2 و میزان آشنایی با خدمات پستی 11/1 است که از این بین، میزان آشنایی روستاییان با خدمات مختلف اینترنتی، میزان آگاهی از طرح پیشخوان دولت و میزان رضایت روستاییان از خدمات ارائه‌شده، جزو مهم‌ترین گویه‌های اولویت‌بندی‌شده است.

با توجه به تحلیل نتایج، روستاییان آگاهی کمتری از فناوری اطلاعات و ارتباطات در مناطق روستایی دارند؛ به این دلیل که میزان آشنایی آنها با دفاتر ICT، میزان استقبال مردم از ایجاد دفاتر ICT، میزان آشنایی با خدمات پست‌بانک، میزان آشنایی با خدمات مخابراتی و میزان آشنایی با خدمات پستی کم است؛ دلیل آن هم کم‌سوادی و بی‌سوادی روستاییان است؛ از این ‌رو مطلوب است دولت به توانمندسازی روستاییان درراستای استفادة بهینه از خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات اهتمام جدی داشته باشد.

جدول- 2: میزان آگاهی روستاییان از دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات

منبع: یافته‌های پژوهش، 1397

ب- میزان بهره‌گیری روستاییان از خدمات دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات

به‌منظور بهره‌گیری روستاییان از خدمات لازم در دفاتر ICT، نظرات روستاییان دربارة استفادة آنها از خدمات دفاتر ICT و میانگین رتبه‌ای نظر آنها اولویت‌بندی و محاسبه شد؛ همان‌طور که در جدول (3) دیده می‌شود، میانگین خدمات ارائه‌شده درزمینة کسب‌وکار 69/2، خدمات پست‌بانک 92/2، خدمات مخابراتی و تلفن 49/3، خدمات پستی 25/3، خدمات مختلف اینترنتی 95/2، خدمات ارائه‌شده درزمینة تجارت الکترونیک 15/2، خدمات ارائه‌شده درزمینة بهداشت الکترونیک 43/2، پرداخت قبوض آب، برق و گاز 35/3 و خدمات ارائه‌شده درزمینة دولت الکترونیک 72/1 است؛ از این بین خدمات مخابراتی و تلفن، پرداخت قبوض آب، برق و گاز و خدمات پستی، جزو مهم‌ترین گویه‌های اولویت‌بندی‌شده است. با توجه به تحلیل نتایج، میزان بهره‌گیری روستاییان از گویه‌های خدمات ارائه‌شده درزمینة کسب‌وکار، خدمات پست‌بانک، خدمات مختلف اینترنتی، خدمات ارائه‌شده درزمینة تجارت الکترونیک، خدمات ارائه‌شده درزمینة بهداشت الکترونیک و خدمات ارائه‌شده درزمینة دولت الکترونیک کم است؛ از این رو بر مسئولان و متولیان توسعة روستایی است که با برگزاری کارگاه‌ها و آموزش پیوسته و مداوم بهره‌گیری روستاییان را از خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات ارتقا بخشند.

جدول- 3: میزان بهره‌گیری روستاییان از خدمات لازم در دفاتر ICT

منبع: یافته‌های پژوهش، 1397

برمبنای نتایج حاصل از یافته‌های توصیفی در جدول (4)، وضعیت انعطاف‌پذیری 28/32درصد پاسخگویان ساکن در روستاهای دارای دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح بسیار کم، 41/24درصد در سطح کم، 89/17درصد در سطح متوسط، 31/15درصد در سطح زیاد و 11/10درصد در سطح بسیار زیاد برآورد شد. درمقابل وضعیت انعطاف‌پذیری 08/6درصد پاسخگویان ساکن در روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح بسیار کم، 59/12درصد در سطح کم، 46/19درصد در سطح متوسط، 82/23درصد در سطح زیاد و 05/38درصد در سطح بسیار زیاد برآورد شد. درزمینة متغیر کارایی و اثربخشی میانگین و انحراف معیار روستاهای دارای دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات به ترتیب 52/7 و 14/3 و میانگین و انحراف معیار روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات درزمینة متغیر کارایی و اثربخشی به ترتیب 36/6 و 74/4 برآورد شد.

وضعیت پاسخگویی 26/6درصد پاسخگویان روستاهای دارای دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح بسیار کم، 83/15درصد در سطح کم، 51/16درصد در سطح متوسط، 23/21درصد در سطح زیاد و 17/40درصد در سطح بسیار زیاد و وضعیت پاسخگویی 52/37درصد پاسخگویان روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح بسیار کم، 08/29درصد در سطح کم، 36/18درصد در سطح متوسط، 23/10درصد در سطح زیاد و 81/4درصد در سطح بسیار زیاد برآورد شد.

دربارة متغیر شفافیت روستاهای دارای دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشترین فراوانی با 49/30 در سطح بسیار کم و کمترین فراوانی با 26/6 در سطح بسیار زیاد ارزیابی شد؛ ولی در روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشترین فراوانی متغیر شفافیت با 75/31 در سطح بسیار زیاد و کمترین فراوانی با 42/9 در سطح بسیار کم ارزیابی شد.

وضعیت مشارکت اجتماعی 38/5درصد پاسخگویان ساکن در روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح بسیار کم، 27/19درصد در سطح کم، 73/16درصد در سطح متوسط، 47/24درصد در سطح زیاد و 15/34درصد در سطح بسیار زیاد برآورد شد. درمقابل وضعیت مشارکت اجتماعی 79/31درصد پاسخگویان ساکن در روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح بسیار کم، 03/27درصد در سطح کم، 45/22درصد در سطح متوسط، 29/13درصد در سطح زیاد و 44/5درصد در سطح بسیار زیاد برآورد شد.

دربارة متغیر حاکمیت قانون میانگین و انحراف معیار پاسخگویان روستاهای دارای دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات به ترتیب 71/2 و 74/2 و میانگین و انحراف معیار پاسخگویان روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات درزمینة متغیر حاکمیت قانون به ترتیب 51/3 و 52/1 برآورد شد.

دربارة متغیر عدالت و برابری روستاهای دارای دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشترین فراوانی با 37/30 در سطح بسیار زیاد و کمترین فراوانی با 71/9 در سطح بسیار کم ارزیابی شد؛ ولی در روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشترین فراوانی متغیر عدالت و برابری با 87/25درصد در سطح بسیار کم و کمترین فراوانی با 34/14درصد در سطح بسیار زیاد ارزیابی شد.

وضعیت مسئولیت‌پذیری 53/16درصد پاسخگویان روستاهای دارای دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح بسیار کم، 72/14درصد در سطح کم، 49/21درصد در سطح متوسط، 85/26درصد در سطح زیاد و 41/20درصد در سطح بسیار زیاد و درمقابل وضعیت مسئولیت‌پذیری 56/33درصد پاسخگویان ساکن در روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح بسیار کم، 85/27درصد در سطح کم، 69/13درصد در سطح متوسط، 09/14درصد در سطح زیاد و 81/10درصد در سطح بسیار زیاد برآورد شد.

دربارة متغیر اجماع‌پذیری میانگین و انحراف معیار روستاهای دارای دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات به ترتیب 11/3 و 39/1 و میانگین و انحراف معیار روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات درزمینة متغیر اجماع‌پذیری به ترتیب 97/2 و 27/1 برآورد شد.

دربارة متغیر نظارت روستاهای دارای دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشترین فراوانی با 13/29 در سطح بسیار زیاد و کمترین فراوانی با 47/10 در سطح بسیار کم ارزیابی شد؛ ولی در روستاهای بدون دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات، بیشترین فراوانی متغیر نظارت با 73/34درصد در سطح بسیار کم و کمترین فراوانی با 50/5درصد در سطح بسیار زیاد ارزیابی شد.

جدول- 4: درصد فراوانی، میانگین و انحراف معیار مؤلفه‌های حکمروایی خوب در روستاهای دارای دفاتر ICT و روستاهای بدون دفاتر ICT

منبع: یافته‌های پژوهش، 1397

یافته‌های استنباطی پژوهش

در این قسمت به‌منظور مقایسة اختلاف بین میانگین‌های پژوهش از آزمون t و بررسی رابطة دو متغیر مستقل و وابسته از آزمون آماری کای اسکوئر استفاده شده است که نتایج آن در زیر ارائه می‌شود:

الف- نتایج حاصل از آزمون t

با توجه به جدول (5)، نتایج آزمون t نشان می‌دهد بین روستاییان برخوردار و محروم ازنظر مؤلفه‌های کارایی و اثربخشی، پاسخگویی، مسئولیت‌پذیری و اجماع اختلاف معنا‌داری در سطح 1درصد خطا وجود دارد؛ همچنین بین روستاییان برخوردار و محروم ازنظر مشارکت اجتماعی، عدالت و برابری و نظارت اختلاف معنا‌داری در سطح 5درصد خطا وجود دارد و بین روستاییان برخوردار و محروم ازنظر شفافیت، حاکمیت قانون و انعطاف‌پذیری اختلاف معنا‌داری وجود ندارد.

با توجه به میانگین‌های به‌دست‌آمده از دو گروه، مؤلفه‌های حکمروایی خوب روستایی از منظر مؤلفه‌های کارایی و اثربخشی، پاسخگویی، مشارکت اجتماعی، عدالت و برابری، مسئولیت‌پذیری، اجماع‌پذیری و نظارت روستاییان برخوردار بیشتر از روستاییان محروم بوده است؛ همان‌طور که نتایج جدول نشان می‌دهد میانگین شاخص‌های انعطاف‌پذیری، شفافیت و اجماع‌پذیری روستاهای بدون دفاتر ICT بیش‌ از روستاهای دارای دفاتر ICT است؛ دربارة دلیل این امر باید گفت دفاتر ICT موفق نبوده است در گردش آزاد اطلاعات و دسترسی آسان شهروندان روستایی و افزایش آگاهی پیوسته به آنان کمک و نیز دفاتر ICT نتوانسته است درزمینة توافق عام میان اعضای گروه روستاییان، چه در مرحلة تصمیم‌سازی و چه در اقدامات پیرو آن، موفق عمل کند.

جدول- 5: نتایج حاصل از آزمون t درزمینة اختلاف میانگین روستاییان برخوردار و محروم از خدمات ICT

منبع: یافته‌های پژوهش، 1397

ب- تجزیه‌وتحلیل داده‌ها با استفاده از آزمون آماری اسپیرمن

با توجه به اطلاعات مندرج در جدول (6)، نتایج ضریب همبستگی اسپیرمن نشان می‌دهد رابطة بین متغیرهای کارایی و اثربخشی، مشارکت اجتماعی، اجماع‌پذیری و نظارت با متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح 1درصد خطا و رابطة بین متغیرهای عدالت و برابری و مسئولیت‌پذیری اجتماعی با متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح 5درصد خطا مثبت شده است؛ ضمن اینکه بین متغیرهای شفافیت، انعطاف‌پذیری و حاکمیت قانون با متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات رابطة معنا‌داری دیده نشده است.

براساس جدول (6) مبنی بر وجود ارتباط معنا‌دار بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و متغیر کارایی و اثربخشی، فناوری اطلاعات و ارتباطات با تقویت مکانیزم‌ها و روش‌های ارزیابی مردم از خدمات دولتی، ارائة چشم‌اندازی از وضعیت آینده به روستاییان، بهبود روش‌ها و اقدامات براساس دانش جدید و رضایتمندی روستاییان از اقدامات مدیریتی روستا و ... به تقویت کارایی و اثربخشی در مناطق روستایی کمک می‌کند.

افزون بر این از آنجایی که بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و متغیر پاسخگویی رابطة معنا‌دار وجود دارد، دربارة این ارتباط بیان این نکته ضروری است که فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌واسطة تقویت مشارکت مردم، احزاب و رسانه‌ها در فرایند حکمروایی مناطق روستایی و نیز با تقویت اطلاع‌رسانی عمومی قراردادها، تشکیل مؤسسه‌ای برای رسیدگی به شکایات اداری روستاییان، تسهیل برگزاری جلسات عمومی برای تشریح اقدامات و ایجاد سازوکاری برای انتقال نیازها و خواسته‌های اهالی روستا به مسئولان رده بالا و ... به تقویت متغیر پاسخگویی کمک می‌کند.

درزمینة ارتباطات معنا‌دار بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و متغیر مشارکت اجتماعی باید گفت فناوری اطلاعات و ارتباطات به مشارکت کم‌وبیش آشکار جوامع روستایی در حیات اقتصادی، گذران اوقات فراغت، فرهنگ، تقبل مسئولیت‌های سیاسی و ... و درنتیجه تقویت متغیر مشارکت اجتماعی کمک می‌کند؛ همچنین فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌واسطة تقویت مهارت‌های برقراری روابط انسانی، ایجاد دوره‌های آموزشی درزمینة مشارکت روستاییان در مدیریت مناطق روستایی، بهبود مشارکت سیاسی و ... مشارکت اجتماعی را در بین روستاییان تقویت می‌کند.

دربارة ارتباط معنا‌دار بین متغیر عدالت و برابری و فناوری اطلاعات و ارتباطات باید گفت فناوری اطلاعات و ارتباطات با ایجاد فرصت‌های مناسب و برابر برای همة شهروندان روستایی به‌منظور ارتقای وضعیت رفاهی خود و تلاش برای تخصیص و توزیع عادلانة منابع به تحقق عدالت و برابری در بین روستاییان کمک می‌کند؛ همچنین فناوری اطلاعات و ارتباطات با تقویت آگاهی روستاییان دربارة حقوق خود، کاهش طردشدگی اجتماعی زنان روستایی، حمایت از قشرهای فقیر و آسیب‌پذیر در مناطق روستایی، تسهیل دسترسی به فرصت‌های برابر و یکسان، تسهیل استفادة معقولانه از منابع و امکانات و تقویت عدالت جنسیتی، عدالت و برابری را در بین روستاییان محقق می‌کند.

دربارة ارتباط معنا‌دار بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و مسئولیت‌پذیری اجتماعی باید گفت فناوری اطلاعات و ارتباطات با فراهم‌ساختن زمینه و بستر لازم برای تسهیل رعایت قوانین و هنجارها، بهبود مشارکت اجتماعی، ارتقای آگاهی و مشارکت سیاسی، تقویت حضور فعالانه و نه منفعلانه در صحنة سیاسی، معرفی توجه به اهمیت منابع طبیعی پایه و کاهش رفتارهای آسیب‌رساننده به محیط زیست، مسئولیت‌پذیری اجتماعی را تقویت می‌کند.

دربارة ارتباط معنا‌دار بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و اجماع‌پذیری باید گفت فناوری اطلاعات و ارتباطات بستر لازم را به‌منظور تسهیل دسترسی به توافق جمعی، بهبود اجماع عمومی درزمینة اقدامات و فعالیت‌ها در روستا، اطلاع‌رسانی دربارة موفقیت فعالیت‌های گروهی، تسهیل همسویی و هم‌فکری مدیران روستا و اهالی روستا، تسهیل همکاری روستاییان با دولتمردان و ... فراهم می‌کند که درنتیجه به تقویت اجماع‌پذیری می‌انجامد.

دربارة ارتباط معنا‌دار بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و متغیر نظارت باید گفت وجود سازوکاری برای ارزیابی روستاییان از خدمات دولتی، تسهیل اظهارنظر روستاییان درزمینة عملکرد مدیریت توسعة روستایی، بهبود مشارکت روستاییان در فرایند بازسازی زیرساخت‌ها، آگاه‌شدن مردم روستا از قوانین و مقررات وضع‌شده، آشنایی روستاییان با حقوق شهروندی خود و اطلاع‌رسانی به روستاییان دربارة اقدامات و فعالیت‌ها در روستا به تقویت نظارت روستاییان ختم می‌شود.

جدول- 6: نتایج حاصل از آزمون اسپیرمن برای تعیین رابطه بین متغیرهای پژوهش در روستاهای دارای دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات

منبع: یافته‌های پژوهش، 1397

با توجه به اطلاعات مندرج در جدول (7)، نتایج ضریب همبستگی اسپیرمن نشان می‌دهد رابطة بین متغیرهای اجماع‌پذیری و نظارت با متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح 1درصد خطا مثبت شده و بین متغیرهای انعطاف‌پذیری، کارایی و اثربخشی، شفافیت، مشارکت اجتماعی، حاکمیت قانون، عدالت و برابری و مسئولیت‌پذیری اجتماعی با متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات رابطة معنا‌داری دیده نشده است.

براساس جدول (7) مبنی بر وجود ارتباط معنا‌دار بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و متغیر اجماع‌پذیری باید گفت فناوری اطلاعات و ارتباطات با توانمندسازی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و محیطی زمینة اجماع روستاییان را دربارة مسائل و مشکلات روستا فراهم می‌کند و از آنجایی که روستاییان به این باور می‌رسند که راه رفع حل مسائل (در مقام نظر) و راه رفع مشکلات (در مقام عمل) فقط با هم‌افزایی نیروها و یک‌کاسه‌کردن توانمندی‌ها و مجموع‌نشینی آنها امکان‌پذیر است، بنابراین در تحقق این مهم پیشقدم می‌شوند و خودشان به‌مثابة طرف تقاضا مدیریت توسعة مناطق روستایی را به دوش می‌کشند و فقط نقش تسهیل‌گری را به حاکمیت به‌مثابة طرف عرضه وا‌می‌گذارند؛ از این ‌رو با بسط و گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات، بایستی به تنویر افکار عمومی در مناطق روستایی دست یازید و چالش‌های فراروی مناطق روستایی را به آستانة آگاهی روستاییان رساند و این باور را در ساحت وجودی آنها نهادینه کرد که منافعشان در گرو همکاری و تعاون و اجماع امکان‌پذیر است. شکی نیست که روستاییان در صورت دیدن افقی روشن و مبنی بر بهبود معیشتشان به‌واسطة تعاون و همیاری، از این طرح و ایده استقبال خواهند کرد و از آنجایی که تاریخ را منافع می‌سازد، در مناطق روستایی، روستاییان نیز به دلیل منافع خود آستین بالا خواهند زد، به هم‌گرایی روی خواهند آورد و در تحقق اجماع‌پذیری در نیل به رفع چالش‌ها از ذخیرة دانایی خود با تسهیم دانش و اطلاعات نهایت استفاده را خواهند برد.

در پایان، دربارة ارتباط معنا‌دار بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و متغیر نظارت باید گفت فناوری اطلاعات و ارتباطات با بهبود پیشرفت فکری، فرهنگی، شخصیتی، توانمندی‌های روانی و سرمایة روان‌شناختی، شاخص‌های مشارکت سیاسی و لزوم مداخله در طرح‌های توسعه‌ای مناطق روستایی، شرایطی را فراهم می‌کند که روستاییان به نظارت بر تمامی فعالیت‌های انجام‌شده درزمینة عمران و آبادانی روستا مبادرت ‌ورزند.

جدول- 7: نتایج حاصل از آزمون آماری اسپیرمن برای تعیین رابطة بین متغیرهای پژوهش در روستاهای بدون فناوری اطلاعات و ارتباطات

منبع: یافته‌های پژوهش، 1397

نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها

حکمروایی، مفهومی گسترده‌تر از حکومت است و به ادارة جامعه و تنظیم روابط اجتماعی مربوط می‌شود؛ زیرا دربردارندة تعاملات بین نهادهای دولتی و جامعة مدنی است؛ در عین حال در چهارچوب حکمرانی خوب، هر دولتی باید راهبرد مناسب با شرایط ویژة خود را داشته باشد. این راهبردها باید چگونگی دستیابی به اهداف توسعة هزاره را تعیین کند. اولویت مطرح‌شده نیز باید بر پایة تحلیل واقعی و چالش‌های بزرگ و موانع اصلی تعیین شود و شواهد فعالیت‌های ضروری و ایده‌های تازه را نیز در جهت شتاب‌دادن به پیشرفت در نظر بگیرد. درمجموع رویکرد حکمرانی خوب به‌مثابة رویکردی ارزش‌بنیان با تمرکز بر مفاهیمی نظیر پاسخگویی، شفافیت، برابری و عدالت اجتماعی برای سامان‌دادن به امور اجتماعی و تسریع توسعة کارآمد مناطق روستایی است. این رویکرد به‌ویژه با اصلاح نظام حقوقی، جلب مشارکت روستاییان، توسعة پایدار روستایی، مشارکت نهادهای مدنی و افزایش شفافیت و به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات، شرایط مطلوبی را برای حل مسائل مناطق روستایی در مقام نظر و رفع مشکلات در مقام عمل فراهم می‌کند. بدیهی است دولت به تحکیم قدرت و ثروت خود و بخش خصوصی به انباشت سرمایة خود می‌اندیشد و در این میان نقش مردم و نهادهای مدنی در توسعة مناطق روستایی تعیین‌کننده است که همگام با دولت و بخش خصوصی حکمروایی خوب مناطق روستایی را تحقق عینی بخشند. همان‌طور که مطرح شد، نوشتار حاضر آثار فناوری اطلاعات و ارتباطات را بر حکمروایی خوب روستایی شهرستان مشکین‌شهر مطالعه و تحلیل کرده است. تحلیل‌های آماری نشان داد گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات در حکمروایی خوب روستایی شهرستان مشکین‌شهر تأثیرگذار بوده است. همان‌طور که نتایج آزمون t نشان داد بین روستاییان برخوردار و محروم ازنظر مؤلفه‌های کارایی و اثربخشی، پاسخگویی، مسئولیت‌پذیری و اجماع اختلاف معنا‌داری در سطح 1درصد خطا وجود دارد؛ همچنین بین روستاییان برخوردار و محروم ازنظر مشارکت اجتماعی، عدالت و برابری و نظارت اختلاف معنا‌داری در سطح 5درصد خطا وجود دارد و بین روستاییان برخوردار و محروم ازنظر شفافیت، حاکمیت قانون و انعطاف‌پذیری اختلاف معنا‌داری وجود ندارد.

این مطالعه با یافته‌های حاصل از مطالعات چاند (2015)، داگلاس (2000) و موخراجه و روی (2017) همخوانی دارد. با توجه به میانگین‌های به‌دست‌آمده از دو گروه به‌جز مؤلفة شفافیت، حاکمیت قانون و انعطاف‌پذیری در تمام مؤلفه‌های بیان‌شده حکمروایی خوب (ازنظر مؤلفه‌های کارایی و اثربخشی، پاسخگویی، شفافیت، مشارکت اجتماعی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی، اجماع‌پذیری، انعطاف‌پذیری و نظارت) روستاییان برخوردار بیشتر از روستاییان محروم است؛ همچنین درزمینة ارتباط بین متغیرهای مستقل و وابستة پژوهش در روستاهای دارای دفاتر ICT این نتیجه حاصل شد که رابطة بین متغیرهای کارایی و اثربخشی، مشارکت اجتماعی، اجماع‌پذیری و نظارت با متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح 1درصد خطا و رابطة بین متغیرهای عدالت و برابری و مسئولیت‌پذیری اجتماعی با متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح 5درصد خطا مثبت شده است؛ ضمن اینکه بین متغیرهای شفافیت، انعطاف‌پذیری و حاکمیت قانون با متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات رابطة معنا‌داری دیده نشده است؛ افزون بر این درزمینة ارتباط بین متغیرهای مستقل و وابستة پژوهش در روستاهای بدون ICT این نتیجه حاصل شد که رابطة بین متغیرهای اجماع‌پذیری و نظارت با متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح 1درصد خطا مثبت شده و بین متغیرهای انعطاف‌پذیری، کارایی و اثربخشی، شفافیت، مشارکت اجتماعی، حاکمیت قانون، عدالت و برابری و مسئولیت‌پذیری اجتماعی با متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات رابطة معنا‌داری دیده نشده است.

درنهایت برمبنای نتایج پژوهش پیشنهاد می‌شود دولت در راستای تقویت حکمروایی خوب از منظر بهبود شفافیت، تحقق عدالت و برابری، ارتقای کارایی و اثربخشی، بهبود مسئولیت‌پذیری اجتماعی و ... به گسترش دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات در مناطق روستایی شهرستان مشکین‌شهر در نیل به توسعة پایدار روستایی همت گمارد.

بوت و یونگ (2015) در مطالعات میدانی خود به این نتیجه رسیدند که ضامن و بقای به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در مناطق روستایی در گرو تربیت نسل جدیدی از کارشناسان و توسعة سیستم‌های مدیریت دانش در سطح عالی است و همچنین باید اصلاحات ساختاری و نهادی درراستای تقویت آزادی و مشارکت به‌جای کنترل صورت گیرد و نیز بسترسازی مناسب برای مسلح‌کردن شهروندان روستایی به اطلاعات درست، مفهوم و کامل در دستورکار قرار گیرد؛ از این رو باید سازوکاری تدبیر شود تا به توانمندسازی روستاییان و تقویت سیستم‌های مدیریت دانش، اقدام به اصلاحات ساختاری و نهادی و اطلاع‌رسانی درست به روستاییان ساکن در مناطق روستایی شهرستان اردبیل اهتمام جدی مبذول شود تا روستاییان ضمن مجهزشدن به سلاح دانش به حکمروایی خوب روستایی در منطقة پژوهش و توسعة پایدار مناطق روستایی یاری رسانند؛ به بیان دیگر دولت باید تدبیری بیندیشد تا با تقویت نهادهای خود، توانمندی‌های خود را نیز بهبود بخشد؛ همچنین دولت باید ضمن نهادینه‌کردن قوانین و هنجارها درراستای تحقق حکمروایی خوب روستایی برمبنای منافع جوامع روستایی منطقة پژوهش عمل کند؛ افزون بر این مطلوب است نهادهای فراگیر اقتصادی و سیاسی در مناطق، جایگزین نهادهای فراگیر استثماری شوند؛ زیرا این نهادهای فراگیر به تخریب خلاق در مناطق روستایی دامن می‌زنند و راه ورود ایده‌ها و اندیشه‌های جدید را به مناطق روستایی هموار و نوآوری را در مناطق روستایی درراستای کارآفرینی و کسب‌وکارها تقویت می‌کنند؛ افزون بر این نهادهای فراگیر به تقویت مشارکت اجتماعی در مناطق روستایی در نیل به تولید و بهره‌وری بیشتر و بهبود سایر فعالیت‌های اقتصادی در مناطق روستایی کمک و نظام انگیزشی را در توسعة مناطق روستایی تحریک خواهند کرد؛ چون اگر روستاییان این احساس را پیدا کنند که فعالیت‌های آنها در مناطق روستایی در تأمین امنیت غذایی شهروندان و رفاه خودشان ره به جایی نمی‌برد، پس از مدتی از فعالیت در مناطق روستایی دلسرد خواهند شد و انگیزة خود را برای ادامة فعالیت در مناطق روستایی از دست خواهند داد و به امید یک زندگی بهتر و بهبود رضایتمندی خود به مناطق شهری مهاجرت خواهند کرد؛ به این دلیل اهمیت نهادهای فراگیر و نقش آنها در توسعة پایدار مناطق روستایی ضرورت می‌یابد؛ زیرا مطالعات فراوان نشان می‌دهد اگر نهادهای سیاسی استثماری در مناطق روستایی قدرت بگیرند، نهادهای اقتصادی استثماری تقویت خواهند شد و تقویت نهادهای اقتصادی استثماری نیز به‌طور متقابل به تقویت نهادهای سیاسی استثماری منتهی خواهد شد؛ درنتیجه چرخة شوم توسعه‌نیافتگی در مناطق روستایی تداوم پیدا خواهد کرد.

در پایان درزمینة آینده‌پژوهشی توصیه می‌شود با توجه به اینکه پژوهش حاضر به‌صورت کلی به دنبال بررسی بیشتر متغیرهای مربوط به شاخص‌های حکمروایی خوب بوده است، بنابراین شایسته است برای مطالعة دقیق‌تر، هریک از متغیرها در قالب یک پژوهش جداگانه بررسی شوند تا ضمن بررسی دقیق‌تر ابعاد مسئله، پیشنهاد‌های علمی و دقیق پیش ‌روی مسئولان و برنامه‌ریزان قرار گیرد.