ژئوپلیتیک شهری و تبیین مفهوم رقابت

مقدمه

بیان مسئله

تغییرات گسترده و تأثیرگذار در سطوح مختلف در فضای شهری به وقوع می‌پیوندد و شهرها، نقش‌آفرین و کانون اصلی تحولات سیاسی سطح ملی و جهانی، مراکز قدرت و سرمایه و نقاط کانونی شکل‌گیری رقابت‌های مختلف در عرصة ملی و فراملی به شمار می‌روند. بررسی هندسة جدید قدرت در شهر و تبیین روابط فضایی عناصر قدرت، زمینه را برای شکل‌گیری ژئوپلیتیک شهری فراهم کرده است.

برای ژئوپلیتیک تعاریف متعددی ارائه شده است. این علم دوره‌های تاریخی مختلفی را طی کرده و تحولات موضوعی گوناگونی داشته است. مفاهیم جغرافیا، سیاست و قدرت و برآیند روابط متقابل آنها یعنی رقابت از عناصر اصلی ساختار این علم‌اند و قلمرو موضوعی آن نیز از مقیاس محلی تا ملی، منطقه‌ای و جهانی را شامل می‌شود.

دیرزمانی نگرش به ژئوپلیتیک کروی و مقیاس عملکردی آن جهانی بود؛ اما با پیشرفت و غنی‌شدن محتوای آن و وقوع تحولات مختلف، ژئوپلیتیک علاوه بر فضای جهانی در فضاهای خرد نیز نقش‌آفرین شده است.

یکی از مقیاس‌های خرد فضایی که اکنون کانون تحولات و تصمیم‌گیری‌ها در سطح ملی و فراملی نامیده می‌شود، فضای شهر است. با گذشت زمان، هر روز بر توسعة فضای شهرها در مقایسه با فضاهای روستایی افزوده شده است. تشدید روند شهرنشینی و توسعة فضایی و اهمیت‌یافتن شهرها در ابعاد مختلف در سطح ملی و جهانی، به این فضا ماهیتی ژئوپلیتیکی بخشیده و آن را به عرصة ظهور مؤلفه‌های اصلی ژئوپلیتیک تبدیل کرده است.

ژئوپلیتیک شهری، اصطلاح جدیدی برای تحلیل روند تحولات حاکم بر شهرها و تلاشی برای بازنمایی و تحلیل رویدادهای شهری در قالب روابط بین جغرافیا، قدرت و سیاست است. در این چهارچوب، مفهوم رقابت و چگونگی سازماندهی نیروهای رقیب و بازتاب فضایی آن در شهر، بنیان ژئوپلیتیک شهری به شمار می‌آید.

به نظر می‌رسد با رشد و توسعة مراکز شهری و توجه بیش از پیش به این فضاهای جغرافیایی، تحولات جهانی آینده در ابعاد مختلف، ریشه در فضای شهرهای کانونی و مطرح جهان خواهند داشت و ژئوپلیتیک شهری و سیاست، قدرت و رقابت به‌منزلة مفاهیم اصلی آن، بروز و ظهور پررنگ‌تری پیدا خواهد کرد؛ بنابراین پرداختن به مباحث رقابت و ژئوپلیتیک شهری، چگونگی مسیر تحولات شهری را شفاف و تشریح می‌کند.

مهم‌ترین اهداف این پژوهش، تشریح و واکاوی مفهوم ژئوپلیتیک شهری و عناصر آن، مفهوم‌سازی و افزودن بر ادبیات مربوط به ژئوپلیتیک شهری، تبیین مفهوم رقابت در ژئوپلیتیک شهری و تحلیل مصادیق و نمودهای شکل‌گیری رقابت در فضای شهر در سطوح ملی و فراملی است.

پیشینة پژوهش

درزمینة پیشینة پژوهش، به علت نوظهوربودن مفهوم ژئوپلیتیک شهری، یافته‌ها و منابع غنی دربارة آن محدود و ادبیات آن در حال تدوین و توسعه است.

ازجمله پژوهش‌های مرتبط در این زمینه در ایران مقالة قدیر صیامی و حسن خلیل‌آبادی با عنوان «ژئوپلیتیک شهری، رویکردی نوین در تحلیل‌های ژئوپلیتیک ایران» است که در شمارة 16 بهار و تابستان 1390 در فصلنامة جغرافیا و توسعة ناحیه‌ای منتشر شده است. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی با اشاره به مبانی نظری ژئوپلیتیک شهری، بازنمودهای قدرت و رقابت میان شهرها، پیامدهای خشونت‌بار رسمی و غیررسمی علیه شهرها و کاربرد دانش ژئوپلیتیک شهری را در ایران تشریح و زمینه‌یابی کرده است.

پژوهش دیگر، رسالة دکتری مرتضی قورچی با عنوان «تبیین شکل‌گیری شهرهای جهانی با تأکید بر پیشنهاد راهبرد جهان‌شهرشدن تهران» است که در تیرماه 1391 در دانشگاه تربیت مدرس از آن دفاع شد. این رساله براساس دیدگاه فضای جریان‌ها و شکل‌گیری شبکه‌های پیوندی با روش توصیفی - تحلیلی، روند تحول مکانی شهری به شهری جهانی را بررسی و تحلیل و وضعیت کلان‌شهر تهران و چگونگی ارتقای آن را به شهری جهانی در چهارچوب پیشنهاد‌های راهبردی بررسی کرده است.

اثر دیگر، مقالة رضا رحیمی و حسین گوهرزادگان‌منش با عنوان «تبیین کارکردی مفهوم ژئوپلیتیک شهر با تأکید بر مفهوم قدرت سیاسی» است که در هفتمین کنگرة انجمن ژئوپلیتیک ایران با عنوان جغرافیای سیاسی شهر در تاریخ‌های 27 و 28 بهمن 1393 در دانشگاه خوارزمی ارائه شد. این مقاله با پذیرش نقش پررنگ شهرها در بازی قدرت میان سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با ادارة سرزمین و تأکید بر اینکه قدرت تولیدشده یا تحلیل‌رفته در اثر کنش‌های انسانی شهر در قدرت ملی مؤثر است، آن دسته از ابعاد ژئوپلیتیک را بررسی می‌کند که در تولید، افزایش و کاهش قدرت سیاسی شهری مؤثر است.

در منابع لاتین نیز مقالاتی دربارة ژئوپلیتیک شهری نگاشته شده است که رویکرد آنها به تحلیل ژئوپلیتیک شهری بیشتر به وقوع خشونت‌های شهری مربوط است.

پژوهش حاضر رویکردی متفاوت از پژوهش‌های پیشین دارد و با تشریح مفهوم ژئوپلیتیک شهری و تبیین مفهوم رقابت، ژئوپلیتیک شهری را فقط به وقوع خشونت‌ها در فضای شهر محدود نمی‌کند و نمودهای آن را در دو عرصة اقدامات مسالمت‌آمیز و خشونت‌آمیز تحلیل و مفهوم رقابت را در این عرصه‌ها تبیین می‌کند.

پرسش اصلی عبارت است از اینکه مفهوم «رقابت» چه نقش و کارکردی در ژئوپلیتیک شهری دارد و فرضیه نیز این است که به نظر می‌رسد نقش‌آفرینی شهرها، این فضا را برخوردار از قدرت و تبدیل به کانون رقابت میان عناصر و بازیگران شهری در سطوح محلی، ملی و فراملی کرده و منشأ شکل‌گیری دانش ژئوپلیتیک شهری شده است. مصادیق اصلی این رقابت‌ها، وقوع اقدامات مسالمت‌آمیز و خشونت‌آمیز، تلاش‌های جهانی برای میزبانی رویدادهای بزرگ و بعد سیاسی‌یافتن مناظر و نشانه‌های شهری است.

روش پژوهش

این پژوهش از نوع نظری و بنیادی است که با روش توصیفی - تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای اعم از کتاب‌ها، مقالات و منابع اینترنتی ضمن تشریح ژئوپلیتیک شهری و ابعاد و عناصر آن، مفهوم رقابت را با ذکر مصادیق اصلی آن در این چهارچوب و ارزیابی فرضیه تبیین می‌کند. درواقع ارزیابی فرضیه به‌صورت کیفی انجام می‌شود. متغیر وابستة پژوهش نیز ژئوپلیتیک شهری و متغیر مستقل، مفهوم رقابت است.

دربارة قلمرو پژوهش، این پژوهش مفهوم رقابت را در ژئوپلیتیک شهری در محدودة شهر و در مقیاس‌های مختلف از سطح محلی تا ملی، منطقه‌ای و جهانی بررسی و تبیین می‌کند.

مبانی نظری پژوهش

شهرنشینی و ژئوپلیتیک شهری

اقتصاد در شهرنشین‌شدن و معرفی آن به‌منزلة الگوی زیست انسان نقشی اساسی داشته است؛ به گونه‌ای که مازاد تولید کشاورزی و وقوع انقلاب صنعتی را باید متغیرهای تعیین‌کننده‌ای در این فرایند دانست.

توزیع جمعیت و شهری‌شدن جوامع که از انقلاب صنعتی آغاز شد، در نیمة دوم قرن بیستم به کشورهای جهان سوم تسری یافت و با افزایش مناطق شهری و کلان‌شهری و نقش‌یابی شهرها در فرایند جهانی‌شدن و اقتصاد اطلاعاتی، ابعاد تازه و پیچیده‌ای به خود گرفت (کمانرودی کجوری و همکاران، 1389: 10).

روند رو به رشد جمعیت شهرها، چهرة شهرها را متفاوت و متنوع‌تر از پیش در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سبک معماری و ... کرده است و اکنون به کانون تحولات مهم در عرصة داخلی کشورها و همچنین در عرصة بین‌المللی و جهانی تبدیل شده‌اند. شهرنشینی و شهرگرایی ساکنان کرة زمین، تحولاتی را نیز در مفاهیم مربوط به شهر شامل فضا، سیاست و قدرت ایجاد کرد که تبلور آن در مباحث ژئوپلیتیک و موضوعات مرتبط است.

شهر همواره با سیاست در ارتباط بوده است. مروری بر واژه‌شناسی آن در زبان‌های مختلف نشان می‌دهد تمامی واژه‌هایی که برای بیان شهر به کار گرفته می‌شود، به نوعی بر نظم، مدنیت، حکومت و برتری یک طبقه یا قشر اجتماعی تأکید دارند. واژة «سیاست» (politics) برگرفته از واژة یونانی «پولیس» (polis) به معنای شهر است. درواقع سیاست در معنی یونانی، علم حکومت بر شهر بوده است و حتی برخی اندیشمندان، سیاست را علم شهرها نامیده‌اند (عالم، 1378: 23 و 24). با افزایش نقش شهرها در تحولات جهانی و تأثیرگذاری آنها در قدرت و سیاست، مفهوم ژئوپلیتیک شهری نیز مطرح شد.

در چهارچوب دیدگاه‌های پسانوگرایی، ژئوپلیتیک فقط رقابت کشورها بر سر کنترل سرزمین نیست؛ بلکه دامنة موضوعی آن گسترش یافته و از نظر مقیاس کارکردی، علاوه بر مقیاس‌های جهانی، منطقه‌ای و ملی، به مقیاس‌های فروملی مانند نواحی و شهرها نیز متمایل شده است (Flint, 2006: 33).

سرآغاز و نقطة عطف ژئوپلیتیک شهری سال 2003 میلادی بود. در این سال، مراکز دانشگاهی فرانسه، کانادا و گابن در آفریقا نخستین بار کنفرانس‌های بین‌المللی درزمینة ژئوپلیتیک شهری برگزار کردند که دانشگاه‌های عمر بونگو از لیبرویل در گابن، دانشگاه متز فرانسه و دانشگاه اتاوای کانادا در مطالعات ژئوپلیتیک شهری پیشتاز محسوب می‌شوند (خلیل‌آبادی،1390: 75). اصطلاح «ژئوپلیتیک شهری» را «استفان گراهام»^[1] با تألیف کتاب «شهرها، جنگ و تروریسم؛ به سوی یک ژئوپلیتیک شهری» در سال 2003 وارد ادبیات ژئوپلیتیک کرد (Ingram and Klaus, 2009: 267).

مفهوم ژئوپلیتیک شهری

ژئوپلیتیک شهری به دنبال این است که شهر و مناطق آن چگونه به سامان‌یابی روابط قدرت تن داده و بازتاب این روابط چگونه بر توسعة کالبدی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شهر مؤثر است و برای واکاوی نقش قدرت سیاسی در برابر شهر و ساکنانش از دیدگاه دانش اجتماعی تلاش می‌کند (Graham, 2004: 24).

مفهوم قدرت در کانون مطالعات ژئوپلیتیک شهر قرار دارد. شهرها به‌منزلة پدیده‌ای جغرافیایی نقش زیادی در بازی قدرت میان سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با ادارة سرزمین ایفا می‌کنند. موقعیت و فرایندها و تحولات فضای جغرافیای شهر در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی منجر به اهمیت ژئوپلیتیکی آن شده است؛ به همین دلیل گردانندگان حکومت و دولت در سطح ملی و محلی ناگزیر از لحاظ‌کردن شهر و تحولات آن در ادارة قلمرو خود هستند (کمانرودی کجوری و همکاران، 1389: 33).

ژئوپلیتیک شهری مبنای نظری خود را بر ماهیت قدرت و برآیند آن یعنی رقابت و پیامد آن را بر فضاهای شهری قرار داده است. اصطکاک نیروها میان احزاب سیاسی، طبقات اقتصادی و گروه‌های فرهنگی - قومی یا میان جامعة مدنی با حاکمیت محلی یا ملی، گاه منجر به مشارکت شهروندان در توسعة شهر یا خشونت و تضعیف دموکراسی و واگرایی مخرب نیروهای سازندة شهر می‌شود. این تعامل یا تقابل قدرت از مهم‌ترین موضوعات ژئوپلیتیک شهری است.

ژئوپلیتیک شهری دو ویژگی اصلی ژئوپلیتیک را توصیف می‌کند: از یک سو ژئوپلیتیک به رده، مقیاس و ساختار ویژه‌ای تعلق ندارد و فراگیر است و رقابت‌های بین شهرها به همان اندازه که در مقیاس جهانی در میان کشورها وجود دارد، در سرزمین‌های ملی و در درون شهرها و حتی محله‌ها نیز جاری است؛ از سوی دیگر ژئوپلیتیک شهری تجزیه و تحلیل رقابت موجود در دل یک شهر و حتی یک منطقة شهری را میان محله‌ها، خیابان‌ها یا بین قسمت‌های مختلف همان شهر به تصویر می‌کشد (خلیل‌آبادی، 1390: 78).

درمجموع در فضای امروز شهرها، نیروهای فعال با اهداف سودمحورانه و اعمال حاکمیت، کنترل فضاهای شهری و کسب قدرت، در رقابت با یکدیگرند. این تلاش از سطح محلی و داخل محله‌های یک شهر تا سطح ملی و میان شهرها و تا سطح جهانی میان شهرها در قلمرو کشورها وجود دارد. برآیند این مسئله، شکل‌گیری فضایی رقابتی میان آنهاست که نمود آن در جهت مثبت و پیشرفت شهر یا در جهت منفی و وقوع نزاع‌های شهری است. این مسائل و بازتاب‌های آن در چهارچوب ژئوپلیتیک شهری قابل طرح، بحث و ارزیابی است.

بر بررسی مفاهیم قدرت، سیاست و جغرافیا و رقابت به‌منزلة‌ برآیند این سه مفهوم در فضای شهر، در دو نظریة اکولوژی شهری و اقتصاد سیاسی شهر بیش از سایر نظریه‌ها تأکید شده است.

اکولوژی سیاسی شهر

ریچارد هرد^[2] در اثر خود با عنوان ارزش زمین‌های شهری در سال 1903 میلادی با قیاسی اکولوژیک به شهر، عناصر شهرها را به اعضای بدن موجودات زنده تشبیه کرد و نوشت: با توجه به وابستگی‌های اجتماعی، شهر به‌مثابة موجودی زنده عمل می‌کند. در اینجا قلب شهر همان مرکز تجاری شهر است، شریان‌های آن را خیابان‌ها تشکیل می‌دهند، پارک‌ها شش‌های شهرها هستند، انبارهای راه‌آهن و باراندازها به‌مثابة دهان شهر عمل می‌کنند و به شهر غذا می‌رسانند و خطوط تلفنی و تلگرافی سیستم عصبی شهر را تشکیل می‌دهند (Berry and others, 1970: 12).

در ادامه، رابرت پارک^[3] و ارنست برگس^[4] نظریة «اکولوژی شهری» را ارائه کردند. آنها در دهة 1920 میلادی در گروه جامعه‌شناسی دانشگاه شیکاگو در زمینة پژوهش‌های شهری فعالیت داشتند. براساس این نظریه شهرها شبیه به فضاهای طبیعی‌اند که همان نیروهایی آن را هدایت و کنترل می‌کنند که داروین دربارة اکوسیستم‌های طبیعی از آنها سخن می‌گوید. این دو معتقدند مهم‌ترین این نیروها، رقابت است. تقاضا برای منابع محدود شهری به‌ویژه زمین، منجر به رقابت گروه‌های مختلف و تقسیم فضاهای شهری به نواحی اکولوژیکی مشخص می‌شود که در این نواحی، مردم ویژگی‌های اجتماعی مشخصی دارند؛ زیرا فشارهای اکولوژیکی مشابهی بر آنها وارد می‌شود. رقابت برای زمین و منابع منجر به تمایز فضاهای شهری و شکل‌گیری مناطق می‌شود که نواحی مطلوب، قیمت بیشتری دارند (Brown, 2002).

از نظر «پارک» شهر گذشته از اینکه متشکل از افراد انسانی، امکانات اجتماعی، خیابان‌ها، ساختمان‌ها، متروها، نهادها، بیمارستان‌ها و مدارس است، قلمرو روانی مشتمل بر مجموعه‌ای از شیوه‌های کاربردی، نگرش‌های سازمان‌یافته و احساسات را تشکیل می‌دهد؛ بنابراین شهر دو جنبة توأمان کالبدی و ماهیت انسانی دارد (وبر، 1370: 51).

در اکولوژی شهری، شرایط آب‌وهوایی، توپوگرافی، پوشش گیاهی، خصیصه‌های اقتصادی، اجتماعی، مذهبی، قومی و نظام حکومتی در رابطه با ساخت داخلی شهرها، محل انتخابی گروه‌های انسانی و همه پدیده‌هایی مطالعه می‌شود که در محیط جغرافیایی شهر ظاهر می‌شوند (شکویی، 1365: 6).

مکتب اکولوژی رابطة ارگانیسم و محیط متأثر از زیست‌شناسی داروینی را بررسی می‌کند. همان‌طور که در زیست‌شناسی در میان انواع موجودات تفاوت‌هایی وجود دارد و آنکه قوی‌تر است سلطه به وجود می‌آورد، در میان گروه‌های شغلی و طبقاتی نیز گروه قوی‌تر، مسلط‌تر است و کنترل شهر را به دست می‌گیرد؛ برای نمونه درختان در جنگل از راه نور کنترل جنگل را در دست می‌گیرند و بخش تجاری نیز در یک شهر با موقعیت مرکزی کنترل را در دست می‌گیرد و اعمال سلطه می‌کند (افروغ، 1377: 96).

در همین ارتباط، اکولوژی سیاسی شهر نیز برنامه‌هایی سیاسی را توصیف می‌کند که درصدد بررسی روند پویای بازتولید شرایط خاص اجتماعی و سیاسی در شهرها هستند. به این معنا که اکولوژی سیاسی شهر روابط قدرت بین بازیگران انسانی و روابط سلسله‌مراتبی میان نهادهای انسانی و غیرانسانی را در فضای شهر مطالعه می‌کند (Zimmer, 2010: 348). در چهارچوب نظری، اکولوژی سیاسی شهر به توسعة نامتوازن شهری درنتیجة روابط زیست‌محیطی و اجتماعی نابرابر در آن اشاره و روابط پیچیدة تغییرات زیست‌محیطی، ویژگی‌های اجتماعی و اقتصادی شهر و فرایندهای سیاسی را مدنظر دارد (Fernández Álvarez, 2012: 89)؛ درواقع اکولوژی سیاسی شهری، فضای حاکم بر زندگی گیاهی و جانوری را در تلاش برای بقا و ادامة حیات و رشد در محیط شهر معادل‌سازی می‌کند. همچنان که رقابت و تنازع برای بقا در زندگی حیوانات و گیاهان بروز دارد و برای ادامة حیات بر سر دستیابی به منابع زیستی با یکدیگر رقابت می‌کنند و حتی درصدد نابودی هم برمی‌آیند، با توسعة شهری، افزایش جمعیت و کاهش منابع زیستی و فضا برای سکونت، ساکنان شهری نیز به پیروی از قانون طبیعت برای دستیابی به منابع مورد نیاز زندگی، زمین و فضای مناسب برای سکونت و فعالیت و همچنین کسب سود و ارتقای جایگاه خود رقابت می‌کنند. این موضوع منجر به جدایی‌گزینی در فضای شهر و تقسیم آن به طبقات مختلف اجتماعی براساس مؤلفه‌های دینی و مذهبی، قومی و نژادی، زبانی، اقتصادی و معیشتی می‌شود که در این میان مؤلفة اقتصاد و توان معیشتی اهمیت زیادی دارد و گروه‌های با توان اقتصادی برتر بر سایر گروه‌ها در دستیابی به فضاهای مناسب شهری غالب می‌شوند.

اقتصاد سیاسی شهر

اقتصاد سیاسی به رابطة سیاست و اقتصاد با تأکید خاص بر نقش قدرت در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی توجه دارد و جریان‌هایی اجتماعی و نهادی را بررسی می‌کند که از طریق آن‌ها گروه‌های تصمیم‌گیرنده و طبقات با نفوذ اقتصادی و سیاسی، تخصیص منابع کمیاب را در حال و آینده مدیریت می‌کنند (شکویی، 1381: 100).

در تحلیل اقتصاد سیاسی از مسائل شهری بر سه عامل اقتصاد بازار، رفاه اجتماعی و شیوة تولید تأکید می‌شود. این عوامل در سیستم‌های شهری و کارکرد آنها تأثیرگذارند؛ به گونه‌ای که با تأثیرپذیری از آنها به وجود می‌آیند و کارکرد آنها نیز بر اثر این سه عامل تعیین می‌شوند (شکویی، 1383: 21)؛ درواقع شهر، محل روابط اقتصادی و سیاسی گسترده و کانون فعالیت‌های اقتصادی در نظام جهانی با ویژگی توزیع ناموزون ثروت و قدرت است.

هنری لفور معتقد است تضاد اصلی تولید فضا بین نیاز سرمایه برای سودآوری بیشتر از یک سو و نیازهای اجتماعی مصرف‌کنندگان از سوی دیگر است؛ یعنی تضاد بین سود و نیاز یا ارزش مبادله و مصرف. تبلور سیاسی این تضاد در مبارزة همیشگی اهداف و راهبردهای فردی و جمعی است که کانون توجه به مسائل شهری محسوب می‌شود. وی تأکید می‌کند شهر حاوی سه مفهوم فضا، زندگی روزمره و بازتولید روابط اجتماعی سرمایه‌داری است؛ زمینة فضایی عامی که با آن روابط تولید در تجربة روزمره و روابط اجتماعی سرمایه‌داری با استفادة روزمره از فضا بازتولید می‌شود؛ به دلیل آنکه فضا در تسلط سرمایه قرار گرفته است (Lefebvre, 1996: 100).

اقتصاد سیاسی شهر بر نقش سرمایه‌داری، نظم اقتصاد بین‌الملل، انباشت ثروت و قدرت، روابط طبقاتی و نقش دولت در شهر تأکید دارد. بر این اساس شهر سمبل نابرابری قدرت و ثروت است. رهیافت اقتصاد سیاسی به دنبال پاسخ به این پرسش است که سیاست شهری در جهت منافع چه کسانی یا چه گروه‌هایی است (خلیل‌آبادی، 1390: 116).

در مطالعات اقتصاد سیاسی شهر بر «شیوة تولید» نیز تأکید می‌شود. کارل مارکس^[5] واضع این اصطلاح است و از آن برای اشاره به تولید، مبادله و مصرف به موازات ترتیبات اجتماعی و سیاسی به‌هم‌پیوسته استفاده کرد که نظم اقتصادی را بازتولید می‌کنند. در کانون تحلیل اقتصادی وی از سرمایه‌داری، روابط سرمایه‌داران و کارگران قرار دارد. سرمایه‌داران نیروی کار کارگران را می‌خرند که در نظامی کنترل‌شده به تولید می‌انجامد و محصولات برای کسب سود در بازار رقابتی فروخته می‌شوند؛ بنابراین در فرایند پویای اقتصاد سرمایه‌داری، رقابت و تعارض بین کارگران و سرمایه‌داران وجود دارد (شورت، 1390: 111).

نقطة اشتراک نظریه‌پردازان اقتصاد سیاسی تأکید بر نقش کنش انسانی و به‌ویژه بر نقش سردمداران اقتصادی و قدرتمندان سیاسی است. به اعتقاد آنها در ساختار نظام شهری برخی گروه‌ها سود می‌برند و برخی دیگر متضرر می‌شوند. درواقع اقتصاد سیاسی شهر همچون ژئوپلیتیک شهری به قدرت سیاسی و اجتماعی و اینکه تصمیمات شهری به سود افراد قدرتمند است، توجه می‌کند و تأکید دارد چگونه کشمکش‌های سیاسی و تصمیم‌گیری، تعیین‌کنندة شکل فضای شهری است (خلیل‌آبادی، 1390: 117).

در مجموع اقتصاد سیاسی شهر در مقیاس‌های عملکردی جهانی، منطقه‌ای، ملی و محلی برآیند تأثیرپذیری، شکل‌گیری فضای رقابتی میان اجزا و گروه‌ها و طبقات شهری در داخل و میان شهرها در سطح منطقه‌ای و جهانی است که البته فضای عملکردی برون از مرزهای ملی با نفوذ اندیشه‌های جدید و اعمال سیاست‌های مطابق با استانداردهای بین‌المللی همراه است و رقابت، شکلی متفاوت از رقابت در سطح ملی و محلی پیدا می‌کند؛ بنابراین اقتصاد سیاسی شهری با خلق فضایی رقابتی، تقویت‌کنندة ژئوپلیتیک شهری می‌شود.

مدل 1. رابطة اقتصاد سیاسی، اکولوژی سیاسی شهر و ژئوپلیتیک شهری

منبع: نگارندگان

یافته‌های پژوهش

قدرت و رقابت در فضای شهر

آنچه از ابتدای تشکیل شهرها و توسعة شهرنشینی جذب‌کنندة افراد و عامل ارتقای جایگاه شهرها بوده است، اقتصاد و جذابیت‌ها و پتانسیل‌های اقتصادی و نهادینه‌کردن اجتماع، فرهنگ و سیاست خاص متأثر از نوع معیشت و سطح درآمدی و اقتصادی حاکم طبقات مختلف شهری است.

شهرها، محل انباشت و دربردارندة مزایا، منافع و فعالیت‌های اقتصادی‌اند. آلفرد مارشال^[6] سه عامل اساسی را در انباشت اقتصادی مؤثر می‌داند: تجمع سرمایه و کارگران ماهر که سبب جابه‌جایی اطلاعات، دانش و مهارت‌ها می‌شود، وجود شرکت‌های صنعتی که کالاها و خدمات عمومی را فراهم می‌کند و نزدیکی جغرافیایی امکانات و تسهیلات و تماس چهره‌به‌چهره که به اطمینان از مبادلة اطلاعات منجر می‌شود.

آمین^[7] نیز معتقد است مزایای انباشت‌های شهری بر معایب آن برتری دارد؛ محیط‌های شهری نقشی کلیدی در سهیم‌سازی انتقال و پخش اطلاعات در اقتصاد امروز شهرها ایفا می‌کنند و شهرها، نقاط پایه‌ای مهمی در اقتصاد در حال جهانی‌شدن هستند (شورت، 1390: 120).

مهم‌ترین نیروهای فعال و مؤثر در فضای شهر به دو بخش رسمی و غیررسمی تقسیم‌بندی می‌شوند. در بخش نیروهای رسمی نخست دولت و مراکز و ادارات زیرمجموعة آن و سپس نهادهای عمومی غیردولتی و در رأس آنها شهرداری قرار دارد. بخش غیررسمی نیز شامل همة مراکز زیرمجموعة بخش خصوصی است.

شهرها با برخورداری از این نیروهای فعال و فضاهای با توانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و سیاسی، کانون اصلی قدرت و سرمایه‌های اقتصادی هستند که در نگاه سلسله‌مراتبی به آنها، بعضی در ردة اول تأثیرگذاری اقتصادی، هم در بعد ملی و هم جهانی قرار می‌گیرند و بعضی در بعد ملی و منطقه‌ای، بعضی فقط در بعد ملی و بعضی دیگر در منطقة خاصی در داخل کشور تأثیرگذارند. براساس هریک از ابعاد و انواع تأثیرگذاری و همچنین نوع نیروی فعال، قلمرو مطالعاتی ژئوپلیتیک شهری، مقیاس شهر و الگوی رقابتی در آن نیز سطوح جهانی، منطقه‌ای، ملی و محله‌های درون‌ شهر است که با توجه به ابعاد مختلف رقابت‌ها، مقیاس شهری مدنظر در ژئوپلیتیک شهری به سطوح بالاتر و پایین‌تر متصل خواهد شد. به این معنا که گاهی ممکن است این فضای رقابتی در پایین‌ترین سطح در میان نیروهای بخش رسمی با یکدیگر و بخش رسمی و غیررسمی در درون محله‌های شهری شکل گیرد؛ یا در فضای ملی، میان نیروهای بخش رسمی یک شهر با نیروهای رسمی شهر یا شهرهای دیگر، نیروهای غیررسمی با نیروهای رسمی و همچنین نیروهای غیررسمی شهر با نیروهای غیررسمی شهر یا شهرهای دیگر در یک قلمرو سرزمینی باشد؛ یا میان نیروها و عناصر رسمی با یکدیگر، نیروهای رسمی و غیررسمی و میان نیروهای غیررسمی شهرهای برتر در کشورهای یک منطقة جغرافیایی فراملی باشد یا در بالاترین سطح و در مقیاس کروی میان نیروها و عناصر رسمی با یکدیگر، نیروهای رسمی و غیررسمی و میان نیروهای غیررسمی شهرهای جهانی و جهان‌شهرها شکل گیرد. ژئوپلیتیک شهری در رقابت میان تمامی این نیروها در مقیاس‌های مختلف موضوعیت دارد.

در چهارچوب اندیشة اقتصاد سیاسی شهر، در فرایند رقابت و تأثیرگذاری یک محلة شهری یا یک شهر و برتری آنها بر سایر محله‌ها یا شهرها در فضای درون شهر یا مقیاس‌های مختلف دیگر، ظرفیت‌های اقتصادی، مؤلفة مؤثری است که بر چگونگی مدیریت و تخصیص منابع کمیاب و نقش قدرت نیروها، گروه‌ها و طبقات اجتماعی در اختصاص این منابع و همچنین ارتقای حوزة نفوذ و تسخیر فضاهای شهری تمرکز می‌کند. نابرابری و نامتعادلی در برخورداری نیروهای تأثیرگذار اعم از کنشگران شهری رسمی و غیررسمی و همچنین گروه‌ها و طبقات اجتماعی از منابع و تلاش آنها برای اعمال نفوذ و دستیابی به فضاهای بیشتر، در هر مقیاسی از بعد محلی در شهر تا بعد ملی، منطقه‌ای و جهانی، منشأ رقابت است. در این فضای رقابتی، کنشگران، گروه‌ها و طبقاتی که از منابع قدرت بیشتری برخوردارند، تدبیر امور را در دست می‌گیرند. در همین راستا، سیاست‌های ناکارآمد دولت‌ها در مقام کنشگر و نیروی رسمی مؤثر و ضعف آنها در کنترل منابع به نامتعادلی‌ها در شهر دامن می‌زند و منشأ رقابت و حتی نزاع طبقات شهری با یکدیگر یا خشونت علیه دولت می‌شود؛ همچنین متأثر از اقتصاد سیاسی شهر، در فضای داخلی شهر و در سطوح فرامحلی، جدایی‌گزینی اکولوژیکی نیز مطرح می‌شود.

اکولوژی سیاسی شهر متأثر از مفهوم «تنازع برای بقا» در اندیشة داروین است و این موضوع را برای فضای شهر معادل‌سازی می‌کند. به این معنی که در فضای شهری هریک از ساکنان و طبقات اجتماعی شهر و نیروها و گروه‌های سیاسی و اجتماعی برای ارتقای جایگاه خود و دستیابی به منابع و فضاهای شهری به‌ویژه منابع محدود و کمیاب و فضاهای با ارزش اقتصادی، فعالیت و رقابت می‌کنند. هدف از این رقابت، کسب موقعیت و جایگاه در شهر و اعمال سلطه و قدرت بر سایر مؤلفه‌ها و اجزا و عناصر شهر است. در این رقابت‌ها، نیروها و گروه‌هایی بر فضای شهری مسلط می‌شوند که از قدرت لازم برای تأثیرگذاری برخوردارند و با حق انتخاب، نقاط مرغوب شهر را برای فعالیت و سکونت برمی‌گزینند؛ این فرایند منجر به تقسیم طبقاتی جامعة شهری در نیروها و گروه‌های مختلف می‌شود و چهرة شهر و محل زندگی آنها را از هم متمایز می‌کند. درواقع جدایی‌گزینی اکولوژیکی از این واقعیت سرچشمه می‌گیرد که ساکنان شهرها از نظر درآمد، مذهب، نژاد، پایگاه اجتماعی - اقتصادی به گروه‌های گوناگون تقسیم می‌شوند؛ از این رو انتخاب محلة مسکونی با رقابت‌های گروه‌های شهری در جریان است و گروهی پیروز می‌شود که قدرت و درآمد بیشتری دارد و درنهایت رقابت‌ها منجر به جدایی‌گزینی اکولوژیکی گروه‌ها می‌شود؛ بنابراین گروه‌های با جایگاه اجتماعی - اقتصادی، اعتقادات مذهبی یکسان یا هم‌نژاد گرد هم می‌آیند و منطقه یا محله‌ای را برای سکونت برمی‌گزینند. به موازات جدایی‌گزینی اکولوژیکی، هریک از محله‌های شهری مشخصات ویژه‌ای به خود می‌گیرند و از چهره و بافت معینی پیروی می‌کنند که با سایر محله‌ها تفاوت دارد (شکویی، 1365: 29).

بر این اساس مهم‌ترین شرایط و عواملی که رقابت بر سر دستیابی به فضاهای شهری میان نیروها، گروه‌ها و طبقات شهر یا به تعبیر دکتر شکویی «هجوم اکولوژیکی» را سبب می‌شود، سرمایه‌گذاری بر روی زمین‌ها و فضاهای شهری و ایجاد امکانات شغلی، رفاهی، سکونتی و فرهنگی، تحقق شکوفایی اجتماعی - اقتصادی یک شهر یا بخشی از فضای آن، رقابت‌های اقتصادی شرکت‌ها و مؤسسات در بخش‌هایی از شهر، افزایش تحرک اجتماعی و جابه‌جایی در فضاهای شهر (موقعیت شغلی)، نقش عوامل سیاسی در برنامه‌ریزی‌های شهری، افزایش جمعیت و تغییر ترکیب آن و تشدید مهاجرت‌های روستایی به شهر است (همان، 30 و 31).

براساس نظریة اکولوژی سیاسی شهر، نیرو یا عنصری که در سطح محلی فضای شهر در رقابت با سایر نیروها و عناصر در جایگاه برتر قرار می‌گیرد، از این توانمندی برخوردار است که مقیاس عملکردی و فعالیت خود را به سطوح ملی، منطقه‌ای و جهانی ارتقا دهد و جدایی‌گزینی اکولوژیکی علاوه بر سطح محلی در سطوح بالاتر نیز شکل گیرد. در همین ارتباط گروه‌ها و نیروهای تأثیرگذار و رقیب در فضای شهر واقف‌اند نیرویی که قدرت و منابع اقتصادی را در فضای شهر در کنترل دارد، از قدرت و نفوذ در سایر عرصه‌ها به‌ویژه سیاست و فرهنگ نیز برخوردار می‌شود و فضاهای مختلف را به عرصة نفوذ و قدرت خود درمی‌آورد. برخورداری از توان اقتصادی، تولید قدرت می‌کند؛ اما در تلاش برای کسب قدرت و تأثیرگذاری در فضاهای شهری، استفاده از توانمندی اقتصادی به‌تنهایی نقش‌آفرین نیست؛ بلکه با بهره‌گیری از ابزار سیاست و اتخاذ راهبرد عملیاتی، سودبخش خواهد بود. درواقع سیاست و برنامه‌ریزی در ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و علمی، ساری و جاری و عنصری جدایی‌ناپذیر در روابط اجزای شهر است. برآیند اعمال سیاست و تلاش برای کسب قدرت و افزایش تأثیرگذاری، تولید رقابت در روابط عناصر و نیروهای مختلف شهر اعم از بخش‌های خصوصی و دولتی و طبقات اجتماعی است. سطح رقابت از مقیاس محلی تا ملی، منطقه‌ای و جهانی متغیر است. افزایش دایرة نفوذ و رقابت یک شهر یا یک عنصر در فضای محلی، ملی، منطقه‌ای و جهانی نیز رابطه‌ای مستقیم با قدرت آن دارد؛ یعنی به هر میزان که قدرت یک شهر یا نیرو و عنصر شهری بیشتر باشد، مقیاس رقابت آن بیشتر و بالاترین درجة آن رقابت و تأثیرگذاری یک شهر یا نیروی شهری در فضای کروی است.

فضای رقابتی سبب می‌شود یک شهر در سطح ملی رشد و در سطح منطقه‌ای و جهانی خود را مطرح و با سایر شهرها رقابت کند و الگوهای رقابتی شکل می‌گیرد تا جایگاه خود را ارتقا دهد و دایرة تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد. این رقابت به‌صورت عمودی در فضای ملی و به‌صورت افقی در سطح منطقه‌ای شکل می‌گیرد؛ اما در مقیاس‌های محلی، ملی، منطقه‌ای و جهانی، موضوع رقابت در فضای شهری در ابعاد سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و علمی است و این رقابت - که برآیند مؤلفه‌های سیاست و قدرت در فضای شهر است - خلق‌کنندة گفتمانی جدید می‌شود که در دو قالب رقابت مسالمت‌آمیز یا حرکتی قهرآمیز در فضاهای شهری نمود می‌یابد. نمونة بارز رقابت‌های مسالمت‌آمیز شهرها در مقیاس فراملی (منطقه‌ای و جهانی)، تلاش و رقابت بر سر میزبانی رویدادهای بزرگ^[8] و نمونة رقابت مسالمت‌آمیز شهرها در مقیاس محلی و ملی، خلق مناظر شهری است. در چهارچوب حرکت‌های قهرآمیز نیز انواع خشونت‌های شهری از آشوب‌های خیابانی، جنگ و درگیری میان طبقات شهری گرفته تا اقدامات تروریستی مطرح است که ممکن است هریک از مقیاس‌های محلی تا کروی را شامل ‌شود.

مدل 2. تبیین مفهوم رقابت در ژئوپلیتیک شهری

منبع: نگارندگان