تبیین مؤلفه‌های هویت اجتماعی دانشجویان براساس استفاده از برنامه‌های پیام‌رسان موبایلی (مورد مطالعه: دانشجویان کارشناسی دانشگاه اصفهان)

مقدمه و بیان مسأله

هویت^[1] از مهم‌ترین مؤلفه‌های کلیدی علوم انسانی و اجتماعی است که صاحب‌‌نظران و دانشمندان در دهه‌‌های اخیر به آن توجه کرده‌اند. فرهنگ انگلیسی آکسفورد، هویت را به معنی شخصیت یا وجود عینی افراد یا اشخاص آورده است (Hornby, 1974). هال[2] (1991)، با چشم‌اندازی همانند دیدگاه هگل، هویت را روندی در حال شدن (اتفاق‌افتادن، تکامل تدریجی) می‌‌داند که شناسنامۀ فرد و عاملی برای شناخته‌شدن او محسوب می‌‌شود. هویت به‌منزلۀ ابزاری تحلیلی دو بعد مهم فردی و اجتماعی دارد که به جنبۀ فردی آن در روان‌شناسی و علوم رفتاری، تعلیم و تربیت و اخلاق توجه شده است و به ابعاد اجتماعی آن نیز محققان علوم اجتماعی توجه کرده‌اند (حاجیانی و همکاران، 1394: 4).

هویت اجتماعی ابعاد متعددی دارد که ازنظر نوع و گسترۀ جامع مرجع آن در یک طیف قرار می‌گیرد و شامل هویت ملی، هویت قومی، هویت مذهبی و هویت جهانی است که در ادامه دربارۀ هر یک به‌طور مختصر توضیح داده می‌شود.

هویت ملی^[3]: مقوله‌ای از هویت‌‌های اجتماعی است که منابع سرزمینی را با عناصر قومی، فرهنگی، اقتصادی و حقوقی – سیاسی ترکیب می‌‌کند (Alba, 2005: 843).

هویت قومی^[4]: مجموعۀ شاخصه‌‌های یک گروه انسانی (ازجمله نیای مشترک، اسطوره، نژاد، زبان، دین واحد و سکونت در یک سرزمین) را می‌گویند که آن را از سایر گروه‌‌ها متفاوت می‌کند.

هویت مذهبی^[5]: فلسفۀ زندگی و حیات یک فرد را تشکیل می‌‌دهد. اهمیت این هویت از این جهت است که انسان فطرت و سرشت خداجویی دارد؛ یعنی گرایش به دین و مذهب در همۀ انسان‌‌ها وجود دارد (واحدی و احمدیان، 1393: 95).

هویت جهانی^[6]: یکی از عوامل اصلی که موجب شده است انسان‌‌ها در خانۀ خودشان به‌وسیلۀ رسانه‌‌ها با سایر افراد در آن سوی جهان ارتباط برقرار کنند، هویت جهانی است.

یکی از رسانه‌‌هایی که در شکل‌گیری هویت اجتماعی افراد نقش دارد، فضای مجازی به‌ویژه نرم‌‌افزارهای پیام‌‌رسان موبایلی (تلگرام^[7]، لاین^[8]، اینستاگرام^[9]، واتس‌‌آپ^[10] و...) است. نرم‌‌افزارهای پیام‌رسان، برنامه‌‌هایی‌اند که اجازه می‌‌دهند کاربران زیادی در یک کار یا فعالیت با اهداف و فعالیت مشترک درگیر شوند (Shen & Reily, 2012: 1187). با رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات در دو دهۀ گذشته، اینترنت به بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی روز‌‌مرۀ افراد تبدیل شده است. تعداد کاربران جهانی اینترنت تا پایان سال 2014 تقریباً به 5/2 میلیارد نفر رسیده بود (Niu et al., 2016: 5). در پژوهش پاپکین[11] (2012) آمده است که در ژوئن 2012، مردم حدود 6-5 ساعت در روز در رسانه‌های اجتماعی با اعضای شبکۀ اجتماعی خود ارتباط برقرار می‌کنند. بررسی‌‌های انجام‌شده در 25 کشور اروپایی نشان می‌دهند 93 درصد از افراد 9 تا 16 سال در هفته و 60 درصد از آنها هر روز آنلاین‌اند (Bannon et al., 2015: 511). همچنین براساس مطالعه‌‌ای دربارۀ نسل 8 تا 18‌ساله، نوجوانان به‌طور متوسط بیش از 5/6 ساعت از وقت خود را صرف گذراندن در این نرم‌‌افزارها می‌‌کنند (Wallace, 2015: 12). حتی برخی از آنها روزانه بیش از 100 بار این نرم‌افزارها را بررسی می‌‌کنند (Hadad, 2015: 9).

پژوهش‌‌ها نشان می‌دهند استفاده از موبایل و نرم‌‌افزارهای پیام‌‌رسان بر همۀ جنبه‌‌های زندگی افراد تأثیر گذاشته است و افراد ترجیح می‌‌دهند از گوشی‌‌هایی استفاده کنند که نرم‌‌افزارهای مختلفی را پشتیبانی می‌‌کنند؛ به همین دلیل بیشتر آنها از گوشی‌‌های هوشمند و تبلت‌‌ها استفاده می‌‌کنند. دلیل بسیاری از آنها برای این انتخاب سهولت استفاده، برنامه‌‌های کاربردی فراوان و گستردگی دامنۀ عملکرد این گوشی‌‌هاست (Bicen & Kocakoyun, 2013: 756). همچنین پیشرفت سرعت شبکۀ تلفن همراه و پوشش‌دادن شبکه‌‌های بی‌‌سیم، محبوبیت گوشی‌‌های هوشمند، تبلت‌‌ها و دیگر ابزارها را افزایش داده است (Xu et al., 2015: 23).

ظهور این فناوری‌‌ها دگرگونی‌‌های اساسی را در ارتباطات بین افراد به وجود آورده است و تعاملات انسانی، عامل بنیادین در شکل‌‌گیری هویت‌‌های اجتماعی‌اند. این فناوری‌‌ها، این امکان را فراهم می‌کنند تا افراد نیازها، خواسته‌‌ها و بازاندیشی‌‌ در هویت خویش را تا حدی به دنیای حقیقی خود تسری دهند. همچنین شرایط تازه‌‌ای را برای گفتگو، تفاهم و تعامل در دنیای مجازی و حقیقی فراهم می‌کنند؛ به‌طوری‌‌ که مارک پاستر بر این نکته تأکید دارد که ارتباطات جدید در جامعۀ امروزی سیطره دارند و این اجتماعات مجازی‌اند که هویت افراد را می‌‌سازند؛ ازاین‌رو، در فرایند تبادل فرهنگی جدید آگاهی نسبت به عملکرد نرم‌‌افزارهای پیام‌‌رسان‌های موبایلی و تأثیر آنها بر رفتار و هویت اجتماعی دانشجویان، توانایی در ترکیب و نحوۀ تعامل آنها با یکدیگر سبب شکل‌دادن به الگوهای نگرشی، رفتاری و کنشی دانشجویان شده است و راه را برای تعاملات اجتماعی و مطلوب‌‌تر و انسانی‌‌تر باز کرده است و به آنها در ایجاد تعادل پویا بین ارزش‌‌های بومی – محلی، ملی – فراملی و جهانی کمک می‌کند؛ به‌طوری که لی و لی[12] (2010) بیان می‌‌کنند که دانشجویان ازجمله بیشترین استفاده‌کنندگان از شبکه‌‌های اجتماعی‌اند. همچنین آنها به‌دلیل گسترۀ شبکۀ روابط و تماس وسیعشان با وسایل ارتباط اجتماعی و افراد با هویت‌‌های مختلف، بیشتر با تنش‌‌های ناشی از هویت سنتی و مدرن و چالش‌‌های ناشی از جامعۀ اطلاعاتی درگیرند. در این زمینه بحث هویت بین قشر دانشجو به‌منزلۀ نقطۀ کانونی مسئلۀ هویت، اهمیت فراوانی دارد؛ بنابراین، آگاهی‌نداشتن از عملکرد برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی در پویایی و سازوکار شکل‌‌گیری هویت‌‌ها و نحوۀ ترکیب آنها، ما را دچار وضعیت و شرایط بی‌‌ثبات و ناپایدار و بحران هویت می‌‌کند؛ بنابراین، این پژوهش درصدد است ابعاد هویت اجتماعی را براساس استفاده از برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی دانشجویان کارشناسی دانشگاه اصفهان بررسی کند.

مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

هویت: واژۀ «هویت» ازلحاظ لغوی از واژۀ ایدنتیتاس^[13] مشتق شده است. هویت در فرهنگ فارسی، تشخص معنا شده است (معین، 1392: ذیل مدخل هویت). این واژه از مفاهیم بین‌رشته‌‌ای در علوم اجتماعی است که قلمروهای تاریخ، روان‌شناسی، جامعه‌‌شناسی و سیاست را به هم ربط می‌‌دهد. برای هویت تعاریف متعددی وجود دارد. گافمن معتقد است هویت «تلاش انسان برای بروز تمایز نسبت به دیگران است، در حالی که به رفتار خود شکل می‌دهد» (به نقل از ریترز، 1382: 13). هویت از ویژگی‌‌هایی است که فرد برای خود برمی‌گزیند و خود را با آن می‌‌شناسد؛ به عبارت دیگر، پاسخی است به سؤال «من کیستم؟». این سؤالی است که هویت فرد را به چالش فرامی‌‌خواند و آن را پیش‌‌بینی می‌‌کند؛ به عبارت دیگر، این کیستی برخلاف آنچه در نگاه اول به نظر می‌‌رسد، چندلایه و پیچیده است. کیستی من، ممکن است به نژاد، قومیت، جنسیت، دین و ملیت، سن، طبقۀ اجتماعی، محل زندگی، وضعیت اقتصادی، شغل، عضوشدن و فعالیت در یک حزب، جنبش، جنگ و مانند اینها وابسته باشد. هویت ممکن است به ترکیبی از این موارد با درجه‌‌های اهمیت متفاوت و متغیر منسوب شود. اینکه چه ترکیبی و چه سلسله‌مراتبی از این سطوح و لایه‌‌ها در کدامین زمان به‌منزلۀ هویت کسی مطرح شود، به عوامل بسیاری ازجمله امکانات اجتماعی بستگی دارد (کوهی و حسنی، 1391: 115).

هابرماس هویت را فرایندی تاریخی در نظر می‌‌گیرد که کنشگر در تعامل اجتماعی خود و مشارکت در جو فرهنگی تازه کسب می‌‌کند و به‌صورت هویت قومی، فراقومی یا فراسنتی و اخلاق تمییزپذیر است؛ به عبارت دیگر، هویت اجتماعی یا جمعی^[14] شناسۀ حوزۀ جامعه‌شناسی و قلمروی از حیات اجتماعی است که فرد با ضمیر «ما» خود را متعلق و منتسب بدان می‌‌داند و دربرابر آن احساس تعهد و تکلیف می‌‌کند؛ مانند ما انسان‌‌ها، ما شرقی‌‌ها و... . اینکه من در وهلۀ اول خود را با کدام هویت معرفی کنم و دربرابر آن احساس تعهد و تکلیف کنم، هویت اجتماعی غالب مرا نشان می‌‌دهد. این هویت‌‌های اجتماعی در سطحی ترتیبی از کوچک و خاص به بزرگ و عام دسته‌‌بندی می‌شوند؛ مانند هم‌فامیلی یا هم‌طایفه یا هم‌محله، هم‌روستا و هر نوع دیگر. این افراد هویت اجتماعی را در فرایند اجتماعی‌شدن و زندگی در جامعه کسب می‌‌کنند و نوع و ویژگی‌های آن به ویژگی‌‌های جامعه و خود فرد و کم و کیف روابط متقابل بین فرد و جامعه بستگی دارد (به نقل از رفیعی‌‌جیردهی و حبیب‌زاده‌خطبه‌سرا، 1392: 104).

ازنظر آیزنشتات هویت اجتماعی به‌طور طبیعی خلق نمی‌‌شود؛ بلکه با ساخت اجتماعی مرزها خلق می‌شود. مرزها، تمایز بین درون و برون، غریبه و آشنا، خویشاوند و غیرخویشاوند، دوست و دشمن، فرهنگ و طبیعت و تمدن و بربر را بنیان می‌‌نهند. هویت اجتماعی و آگاهی اجتماعی همانند بیشتر حوزه‌‌های حیات اجتماعی برساختۀ الگو‌‌های نظم فرهنگی و اجتماعی و کدها و چارچوب‌‌های عام هستی‌شناختی‌اند که در چارچوب آنها پنداشت‌‌ها و تصورات رایج درباب نظم اجتماعی، حوزه‌‌های عمدۀ تعامل اجتماعی، ساختار ترجیحات و مرزبندی‌‌های هویتی تعریف و تصریح می‌شوند. براساس نظر آیزنشتات، الگو‌‌های نظم فرهنگی و اجتماعی درنهایت با فرایندهای منازعه و رقابت بر سر کنترل و تخصیص منابع و منازعه بر سر هژمونی گفتمانی در ارتباط است (به نقل از عبداللهی و قادرزاده، 1388: 3). همچنین تاجفل بر این نکته تأکید دارد که هویت اجتماعی، آگاهی فرد از تعلق به گروه اجتماعی معین و ارزش و اهمیت عاطفی این عضویت برای فرد است. ازنظر او هویت سه بخش عمده دارد: 1) مقوله‌‌بندی: ما عموماً افراد و اشیایی را که با هم ویژگی‌‌ها و صفات مشترک دارند، در یک مقوله قرار می‌‌دهیم. این مسئله کمک می‌کند با تمایز و تشابه قائل‌شدن بین اشخاص، شناخت بهتر و دقیق‌‌تری دربارۀ دیگران و خودمان داشته باشیم. همچنین رفتارهایمان را با ارجاع به هنجارهایی تعیین کنیم که بدان‌ها تعلق داریم. وجه تمایز، به جستجوی هویت اجتماعی مثبت و حفظ این هویت مربوط است. 2) هویت‌‌سازی: خود هر فرد دو بعد هویت اجتماعی و فردی دارد. در هویت اجتماعی که با عضوشدن در گروه ساخته می‌‌شود، فرد خود را با (مای) گروهی می‌‌شناسد. بر این اساس، این تعریف بدون آگاهی از عضوشدن در گروه یا گروه‌‌های اجتماعی و اهمیت و ارزشی که فرد برای چنین عضویتی قائل است، هویت اجتماعی قادر نیست شکل بگیرد. 3) مقایسه و تطبیق: بخش سوم هویت اجتماعی را ما بیشتر با خود داریم؛ مفهومی که فیستینگر آن را مقایسۀ اجتماعی می‌‌نامد. ما خودمان را با دیگران ارزیابی می‌کنیم و از این طریق اعتمادبه‌نفس پیدا می‌‌کنیم. تشکیل هویت بر پایۀ مقایسه‌هایی شکل می‌‌گیرد که فرد بین خود و دیگری انجام می‌‌دهد. برای اینکه هویت اجتماعی مثبت باشد، نتایج این مقایسه‌‌ها باید به نفع گروه تعلق فرد باشد؛ بنابراین، به نظر تاجفل آن بخش از هویت که نشئت‌گرفته از گروهی است که به آن تعلق داریم (درون‌گروهی)، به‌وسیلۀ مقایسه و ترجیح افراد گروه خود نسبت به کسانی که خارج از گروه‌اند (برون‌گروه) شکل می‌‌گیرد. در مواقعی که هویت اجتماعی رضایت‌‌بخش نیست، افراد سعی می‌کنند گروه فعلی را ترک کنند و به گروه دیگری ملحق شوند که در وضعیت مثبت‌‌تری قرار دارد یا اینکه در وضعیت گروه بهبود ایجاد کنند (به نقل از مروت، 1383: 32–31).

هویت در مفهوم جامعه‌‌شناختی، فاصلۀ بین درون و بیرون و حوزۀ عمومی و خصوصی را پر می‌‌کند. این واقعیت که ما خود را به درون هویت‌‌های فرهنگی می‌‌افکنیم و در همان زمان، معانی و ارزش آنها را درونی و بخشی از وجود خود می‌‌کنیم، کمک می‌‌کند تا احساسات ذهنی خود را با مکان‌‌های عینی‌‌ای هماهنگ کنیم که در جهان فرهنگی و اجتماعی اشغال کرده‌ایم؛ بنابراین، هویت سوژه را به ساختار متصل می‌کند. دربارۀ هویت نظریه‌‌های مختلفی ازجمله نظریۀ استوارت هال، پیتر برگر، جنکینز، آنتونی گیدنز و مانوئل کاستلز وجود دارند.

هال، از سه مرحلۀ تاریخی متفاوت برای هویت شامل سوژۀ روشنگری، سوژۀ جامعه‌‌شناختی و سوژۀ پست‌مدرن نام می‌‌برد که در اینجا سوژۀ جامعه‌‌شناختی توضیح داده می‌‌شود. بر طبق این رویکرد، هویت در کنش متقابل بین خود و جامعه شکل می‌‌گیرد. این سوژه هنوز هسته یا ماهیت درونی دارد که من واقعی است؛ اما من واقعی در گفتگوهای مستمر با جهان فرهنگی بیرون و هویت‌‌های ارائه‌شده، شکل می‌‌گیرد و تعدیل می‌‌یابد (به نقل از تاجیک، 1384: 93). در دیدگاه کاستلز همۀ هویت‌‌ها برساخته می‌‌شوند؛ ولی نکتۀ مهم این است که هویت‌ها چگونه، از چه چیزی، توسط چه کسی و به چه منظوری برساخته می‌شوند. به اعتقاد او اینکه چه کسی و به چه منظوری هویت جمعی را برسازد تا حد زیادی تعیین‌کنندۀ محتوای نمادین هویت مدنظر و معنای آن برای کسانی است که خود را با آن یکی می‌‌دانند یا بیرون از آن تصور می‌‌کنند (کاستلز، 1385: 24).

گیدنز بر مفهوم هویت شخصی تأکید می‌کند و هویت را امری غیرمقطعی و متغیر می‌‌داند. ازنظر او محتوای هویت مانند دیگر عرصه‌‌های وجودی، ازنظر اجتماعی و فرهنگی متغیر است؛ بنابراین، براساس نظر گیدنز افراد در کنش‌‌های روزمره و با تفسیری که از کنش‌‌های خود و دیگران دارند و همچنین با ارجاع به منابع هویت‌‌ساز که ممکن است خانواده، مراکز آموزشی و وسایل ارتباط جمعی باشد، برای تشکیل هویت خود اقدام می‌‌کنند؛ درواقع، این روابط و تعاملات کنشگران با هم و در محیط اجتماعی از هنجارها و ارزش‌‌هایی تأثیر می‌گیرند که قادرند سبب تسهیل کنش‌‌های کنشگران شوند و به شکل‌‌گیری هویت افراد کمک کنند (به نقل از جهانگیری و معینی، 1389: 49–48).

هویت ملی: مهم‌ترین کارکرد هویت ملی ایجاد همبستگی و همانندی است (افروغ، 1380: 29). هرچه همبستگی بین ملتی بیشتر باشد قدرت سیاسی آن کشور بیشتر می‌‌شود. هویت ملی با بهره‌‌گیری از توانایی‌های نمادین مانند زبان و دین و گذشتۀ تاریخی و منافع مشترک، وفاق اجتماعی و همبستگی ملی را تقویت می‌‌کند و موجب آگاهی ملی و جهت‌‌دهی به زندگی اجتماعی می‌‌شود (زهیری، 1384: 36). استاد شهید، مرتضی مطهری، در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران می‌‌نویسد: «اگر هویت ملی را نوعی احساس ملی بنامیم تعریف آن عبارت خواهد بود از وجود احساس مشترک یا وجدان دسته‌جمعی در میان عده‌‌ای از انسان‌‌ها که یک واحد سیاسی یا ملت را می‌‌سازند» (مطهری، 1363: 38).

هویت ملی زمینه‌‌ساز مشارکت مردم و تمامیت ارضی کشور می‌‌شود (حیدری، 1383: 9) و زمینۀ توسعۀ ملی را فراهم می‌‌کند (احمدی، 1386: 11). پاردی و ویلس در تعریف هویت ملی می‌‌گویند هویت ملی بخش ویژه‌‌ای از هویت است که ما به‌وسیلۀ آن به شناسایی فرهنگی - سیاسی خودمان در قلمرو سرزمینی دست می‌‌یابیم. بنا به گفتۀ گلنر، هویت ملی اموری احتمالی و وابسته است، نه ضرورت جهانی (به نقل از باقری دولت‌آبادی و زارعیان‌جهرمی، 1392: 153)؛ به‌علاوه برور اظهار داشت در هر کشور، هویت ملی این توانایی را دارد که احساس تعهد، پیوندهای عاطفی، احساسات میهن‌‌پرستی و حتی حس فداکاری و ایثار را برانگیزد (به نقل از ربانی‌ و همکاران، 1388: 69).

هویت قومی: هویت قومی یکی از انواع هویت اجتماعی است که به ویژگی‌‌های فرهنگی اطلاق می‌‌شود که یک قوم را از اقوام دیگر متمایز می‌‌کند و بین اعضای یک قوم احساس تعلق به همدیگر ایجاد و آنها را منسجم می‌‌کند (لهسایی‌‌زاده و همکاران، 1388: 46). هویت قومی یکی از مسائل اجتماعی مهم کشورهای چندقومیتی است؛ زیرا این مسئله ارتباط محکم و استواری با انسجام ملی دارد (حاجیانی و همکاران، 1394: 6).

هویت قومی از ترکیب مختلف مؤلفه‌های قومیت به وجود می‌‌آید و حتی در بسیاری موارد تنها یک مؤلفۀ متفاوت سبب ایجاد نوعی هویت قومی می‌‌شود. آنچه از بررسی این تفاوت‌‌ها به دست می‌‌آید، این است که مسئلۀ محوری در تعریف هویت قومی را مؤلفه‌ها و عناصر هویت قومی تشکیل می‌‌دهد؛ بنابراین، هویت قومی را بر بنیاد شناسه‌‌های فرهنگی ازجمله زبان، مذهب، آداب و رسوم و پیشینۀ تاریخی تعریف می‌‌کنند که با آن افراد با تمام یا برخی از جنبه‌‌های هویتی یک گروه پیوند می‌‌یابند. اگرچه خود این مؤلفه‌ها و عناصر متنوع‌اند، نقش آنها در هویت‌دهی به اقوام متفاوت است. در علوم اجتماعی معاصر عموماً یک گروه قومیتی به‌صورت بیان مجموعه‌‌ای از تنوع‌‌ها و ویژگی‌‌های برآمده از دین، فرقه، نظام یا طبقۀ اجتماعی، منطقه، زبان، تبار، نژاد، فرهنگ و... تعریف می‌‌شود که گاه یک قومیت به‌تنهایی یکی از عناصر را در بر می‌گیرد و گاهی نیز شامل ترکیبی از آنها‌ست (جعفرزاده‌‌پور و حیدری، 1393: 67).

هویت مذهبی: یکی از ابعاد مهم هویت اجتماعی است که متضمن سطحی از دینداری است که با مای جمعی یا همان اجتماع دینی مقارن است؛ درواقع، هویت دینی نشان‌دهندۀ احساس تعلق و تعهد به دین و جامعۀ دینی است. هویت دینی همان آثار و عوارض ناشی از حمل وصف دین بر فرد دیندار است (چیت‌‌سازقمی، 1383: 58). هویت مذهبی عبارت است از میزان شناخت فرد از تعلق و ارتباطش نسبت به دینی خاص و پیامدهای ارزشی مثبتی که فرد برای این تعلق و ارتباط قائل است و بالاخره احساسات خاص فرد نسبت به دیگرانی که مثل او رابطه‌‌ای مشابه نسبت به آن دین دارند (قادری، 1384: 65)؛ به تعبیر بهتر، با پذیرش دین به‎منزلۀ اصل اعتقادی و رکن استوار در زندگی، تغییرات و نتایج مهمی در جنبه‌های مختلف زندگی فرد مؤمن حاصل می‌‌شود. مسلماً داشتن دین الهی و حیات دینی‌، زیستن در فضایی سرشار از تعالیم و آموزه‌‌های دینی و مملو از تجربه‌‌های روحانی، فرد و جامعه را واجد شئون و احوالاتی متمایز از فرد یا جامعه‌‌ای می‌کند که در این فضا به سر نمی‌برند. اگر دین یا تجربۀ دینی را به معنای حضور آگاهی از امر قدسی یا مقدسی بپذیریم و جوهر آگاهی دینی را به خشیت - آمیزۀ بی‌‌همتایی از ترس و مجذوبیت دربرابر لاهوت - تعبیر کنیم، لاجرم آثار و عوارضی در زندگی افراد خواهد داشت که ویژگی‌‌ها و ساختارهای حیات دینی نامیده می‌‌شوند (جوانی، 1384: 138).

هویت جهانی: پیپا نوریس از پژوهشگران هویت جهانی است که بر فرایندهای فراملی تأکید دارد. او بر این باور است که نظریه‌‌‌های آگوست کنت، استورات میل، کارل مارکس و آنتونی گیدنز مبتنی بر خوش‌بینی نسبت به انسانیت فراگیری‌اند که با گذر از مرزهای ملی به‌سمت یک جامعه و فرهنگ جهانی حرکت می‌‌کند. در این رویکرد می‌‌توان انتظار داشت فرایندهای جهانی، هویت‌‌ها را فراتر از مرزهای ملی، به‌سمت یک جامعۀ جهانی گسترش دهند (Norris, 2000: 23). گیدنز، جهانی‌شدن را درهم‌تنیدگی رویدادها و روابط اجتماعی سرزمین‌‌های دوردست با تاروپودهای موضعی یا محلی دیگر می‌‌داند؛ پدیده‌‌ای که می‌‌توان آن را تلاقی حاضر و غایب و رنگ‌باختن فاصله‌‌ها دانست. پژوهشگران مفاهیمی مانند دهکدۀ جهانی یا جهان بدون مرز را برای هویت جهانی معرفی کرده‌اند؛ درواقع، دنیا با وجود رسانه‌‌های فراگیر بسیار کوچک شده است و دیگر مرزها قدرت تفکیک‌کنندگی قبل را ندارند (امینی‌‌زاده و بوستانی، 1395: 121).

برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی

تلفن همراه، پدیدۀ نوظهور عصر ارتباطات است که در بیش از دو دهه حضور فراگیر در جامعۀ ایرانی با کارکردهای متنوع، رفته‌رفته نقش و جایگاه ویژه‌‌ای نسبت به سایر رسانه‌‌ها، وسایل ارتباطی و حتی سایر ابزارهای زندگی ما به خود گرفته است. گوشی‌‌های موبایل در ابتدا تنها برای تماس صوتی و ارسال پیام کوتاه استفاده می‌شد؛ اما امروزه برای اهداف مختلفی مانند بازی‌‌های الکترونیکی، گرفتن عکس، دسترسی به اینترنت، ارسال پیام‌‌های چندرسانه‌‌ای، بررسی ایمیل و... نیز استفاده می‌‌شود. براساس پژوهش‌‌های شرکت بین‌المللی داده^[15] در سال 2010 تعداد 305 میلیون گوشی هوشمند در سرتاسر جهان به فروش رفته است. این تعداد در سال 2011 به 494 و در سال 2012 به 660 میلیون افزایش یافته است. پیش‌‌بینی شده بود فروش گوشی‌‌های هوشمند در سال 2015 به یک میلیارد عدد برسد. به‌علاوه، براساس گزارش ردیاب ماهانۀ تلفن همراه IDC، شرکت‌‌های تلفن همراه در سه ماهۀ اول سال 2017، در مجموع 344 میلیون گوشی هوشمند در سراسر جهان به فروش رسانده‌‌اند (برگرفته از سایت شرکت بین‌المللی داده). با توجه به آمار گزارش‌‎شده، به نظر می‌رسد آمار فروش گوشی‌‌های هوشمند همچنان رو به افزایش است.

این مطالعات نشان می‌دهند رسانه‌های اجتماعی به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی بسیاری از افراد بزرگ‌سال و کودکان تبدیل شده‌اند (Bennet, 2015: 21; Wang, 2017: 47). گسترش سریع و افزایش محبوبیت نرم‌‌افزارهای اجتماعی مانند برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی با تغییرات سریع در رفتار مصرف‌کننده همراه است. این تغییر رفتار به‌سمت وابستگی به نرم‌‌افزارهای اجتماعی به‌طور چشمگیری افزایش یافته است (Bennet, 2015: 21). چنین پدیده‌‌ای برای تمام کسانی که در عصر دیجیتال زندگی می‌‌کنند، بیشتر مشهود است.

ازجمله مهم‌ترین مزایای برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی برای دانشجویان، تسریع در دست‌یابی به اهداف آموزشی (Chang et al., 2010: 1635 )، تسهیل فعالیت‌‌های آموزشی و پیگیری تکالیف درسی، افزایش انگیزه در یادگیرندگان و بهبود تسلط شناختی بر مواد آموزشی به‌دلیل پاسخ‌‌های فوری از جانب استاد (Allen et al., 2006: 29)، تصمیم‌‌گیری صحیح در موقعیت‌‌های دشوار (Cornelius & Marston, 2009: 170)، ارسال پیام چندرسانه‌‌ای، ارسال فایل‌‌های صوتی و ویدیویی و... است؛ به عبارت دیگر، کورنلیس و ماستن (2009) معتقدند یادگیرندگان با استفاده از ابزارهای پیام‌‌رسان قادرند در سناریوهای شبیه‌‌سازی برای تصمیم‌‌گیری در موقعیت‌‌های دشوار شرکت کنند و از مزایای آن برخوردار شوند. همچنین می‌‌توان به کمک این ابزارها در به‌دست‌آوردن اطلاعات درست و فوری (Patten et al., 2006: 306)، یادگیری واژه‌‌های جدید زبان‌‌های خارجی (Cavus & Ibrahim, 2009: 98) و کمک به ایجاد هماهنگی در دیگر شبکه‌‌های اجتماعی (Hosterman, 2009: 13) اشاره کرد. با وجود مزایای گفته‌شده، این نرم‌‌افزارها معایب زیر را دارند:

کوتاه‌بودن پیام‌‌ها و ناتوانی یادگیرندگان در تمرکز بر محتوای آموزشی (Hill et al., 2007: 29)، حواس‌‌پرتی یادگیرندگان به‌دلیل پیام‌‌های متوالی ازطرف دیگران (Markett et al., 2006: 284)، تخطی دانشجویان از اهداف آموزشی و تلاش برای برقراری ارتباط با دیگران بعد از پایان دوره‌‌ها (Brett, 2011: 139)، تجاوز به حریم و دسترسی هکرها به اطلاعات شخصی افراد (Kobsa et al., 2012: 363) و ارسال پیام‌‌های چندرسانه‌‌ای مخرب و متن‌‌های آلوده (کرمی و الماسی، 1394: 40). پژوهش‌ها و بررسی‌‌های گذشته، مهم‌ترین و شاخص‌‌ترین مؤلفه‌های مربوط به برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی را شامل موارد زیر می‌‌دانند:

1. روابط اجتماعی: یکی از عوامل اصلی مربوط به ایجاد شبکه‌‌های اجتماعی، روابط اجتماعی نهفته بین کاربران است. از یک طرف شبکه‌‌های پیام‌‌رسان برای تسهیل تعامل اجتماعی بین کاربران طراحی شده‌اند و ازطرف دیگر برنامه‌‌های پیام‌‌رسان الگوهای اجتماعی خاص و ساختارهای اجتماعی مشابه برای شبکه‌‌های سنتی اجتماعی را نشان می‌‌دهند. 2. تحرک کاربر: ویژگی تحرک کاربران، یکی دیگر از عوامل اصلی و نگرانی در برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی است. افراد قبل از ساخت چنین برنامه‌‌هایی در طول روز به دلایل مختلفی ازجمله خرید و... به بیرون از خانه می‌‌رفتند؛ ولی امروزه با ایجاد چنین شبکه‌‌هایی از تحرک افراد کاسته شده است. 3. ارتباط فرصت‌‌طلبانه 4. پوشش شبکه‌‌ای: پوشش شبکه‌‌های ساخته‌شده در بالای شبکه‌‌های موبایلی موجود است. ارتباط موبایلی در پوشش شبکه‌‌های موبایل تولید به‌وسیله لینک‌‌های بی‌‌سیم فیزیکی متصل می‌‌شوند. 5. تجانس‌نداشتن دستگاه‌‌های تلفن همراه: با توجه به تنوع اولویت و استفادۀ کاربران، دستگاه‌‌های استفاده‌شده برای استفاده از برنامه‌‌های پیام‌‌رسان ازنظر الگو، سخت‌‌افزار، قدرت، حافظۀ ذخیره‌‌سازی و سیستم عامل بسیار ناهمگن‌اند. 6. تفاوت بین شبکۀ حمایتی با سیستم باز (Mao et al., 2017: 1-2).

پژوهش‌‌هایی که در زمینۀ مقالۀ حاضر انجام شده‌اند، هر یک بعدی از ابعاد آن را بررسی کرده‌اند. در این میان، نتایج پژوهش جورگنسن[16] (2016) نشان دادند در حال حاضر میزان زمان آنلاین‌شدن نوجوانان و جوانان در اینترنت رو به افزایش است. اگرچه اینترنت مزایایی دارد، استفادۀ بیش‌ازحد از آن خطراتی برای این نسل دارد. پژوهش‌‌های موجود و درگاه پایش جامعۀ اطلاعاتی ایران نشان می‌‌دهند استفاده از اینترنت در ایران رو به گسترش است. طرح آمارگیری دسترسی خانوارها و استفادۀ افراد از فناوری اطلاعات و ارتباطات در سال‌‌های 87، 89، 92 و 94 انجام شده است. براساس نتایج این طرح، نسبت کاربران 6 سال به بالای اینترنت در کشور 3/45 درصد است که این مقدار، نسبت به سال 1392، 50 درصد رشد داشته است. به‌علاوه فاصلۀ جنسیتی بین کاربران اینترنت زن و مرد 9/1 درصد و فاصلۀ بین کاربران اینترنت شهری و روستایی 5/25 درصد بوده است (درگاه پایش جامعۀ اطلاعاتی جمهوری اسلامی ایران). همچنین گروه‌‌های قومی گوناگون از اینترنت برای اطلاع‌‌رسانی، حفظ و تقویت هویت خود و معرفی هویت و فرهنگ خود به دیگران استفاده می‌‌کنند (عیاری، 1384؛ بوربورحسین‌‌بیگی، 1383؛ تاریوردی، 1383؛ میردامادی، 1380). نتایج پژوهش‌‌ها در زمینۀ هویت و فضای مجازی نشان می‌دهند هویت در فضای مجازی دستخوش تغییر و تحول می‌‌شود (شالچی، 1384؛ Ren et al., 2007؛ Wellman et al., 2001؛ Papacharissi, 2009). نتایج پژوهش دیگری نشان دادند گرایش به جهانی‌شدن تعارضی با تعلق به ملیت، هویت و فرهنگ ملی و هویت و فرهنگ قومی ندارد؛ بلکه ممکن است در مسیر تعدیل یا تقویت آنها عمل کند. همچنین اینترنت به‌تنهایی قادر نیست ارزش‌‌های مربوط به حوزۀ خانواده را از بین ببرد؛ بلکه قدرتمندبودن چنین ارزش‌‌هایی سبب هدایت بهتر کاربران در زمینۀ استفاده از اینترنت می‌‌شود (بابایی‌‌فرد، 1395: 74). کیان و قلی‌‌پور (1395) پژوهشی با هدف بررسی آثار تربیتی شبکه‌‌های اجتماعی تلفن همراه بر هویت ملی و دینی دانشجویان انجام دادند. نتایج پژوهش آنها نشان دادند بین استفاده از شبکه‌‌های اجتماعی تلفن همراه و هویت ملی و دینی رابطۀ معنی‌‌دار و منفی وجود دارد. دانشجویانی که از این شبکه‌‌ها بیشتر استفاده می‌‌کنند، هویت دینی و ملی ضعیف‌‌تری در آنها شکل گرفته است. بیشترین آثار استفادۀ دانشجویان از شبکه‌‌های اجتماعی تلفن همراه به‌ترتیب در الگوبرداری برای پوشش و رفتار، متحول‌شدن باورها و اعتقادات، کاهلی در امور دینی و پنهان‌کردن این شبکه‌‌ها از خانواده بوده است.

کفاشی و فلاحی (1393) در پژوهشی با هدف تأثیر استفاده از شبکه‌‌های اجتماعی مجازی بر هویت اجتماعی جوانان شهر تهران به این نتایج دست یافتند که براساس محاسبۀ رگرسیون، رابطه‌‌ای بین میزان استفاده از شبکه‌‌های اجتماعی مجازی با هویت اجتماعی پاسخ‌گویان مشاهده نشد. از دیگر یافته‌‌های این پژوهش - با توجه به دیدگاه کاستلز مبنی بر تأثیرگذاشتن دریچۀ ارتباطات شبکه‌‌ای بر فرهنگ و نظام باورها - رابطۀ معکوس بین میزان استفادۀ کاربران از شبکه‌‌های اجتماعی مجازی و هویت دینی افراد است. همچنین بین هویت مذهبی پاسخ‌گویان و هویت اجتماعی آنان همبستگی و رابطۀ مثبت مشاهده شد.

نتایج پژوهش‌های نیازی و شفایی‌‌مقدم (1391)، دوران (1381)، لی و لی (2010) نشان دادند بین هویت ملی و اینترنت رابطۀ منفی و معنی‌‌داری با میزان 271/0 - =T در سطح اطمینان 99 درصد وجود دارد.

نتایج پژوهش‌‌های باقری‌‌دولت‌‌آبادی و زارعیان‌‌جهرمی (1392)، عباسی‌‌قادی و خلیلی‌کاشانی (1390)، جان‌‌پرور و حیدری (1390)، احمدپور و قادرزاده (1389)، رفعت‌‌جاه و شکوری (1387)، مهدی‌‌زاده و عنبرین (1388) و علوی و همکاران (1387) نشان می‌‌دهند شبکه‌‌های اجتماعی عاملی تأثیرگذار بر هویت اجتماعی جوانان‌اند و با افزایش مدت زمان عضوشدن، میزان استفاده، میزان مشارکت و فعالیت و واقعی تلقی‌‎کردن محتوای مطالب ارائه‌شده در این شبکه‌‌ها هویت ملی و دینی کاربران تضعیف می‌‌شود.

روش پژوهش

این پژوهش از نوع توصیفی - همبستگی است و در طبقه‌بندی پژوهش‌ها براساس هدف، از نوع کاربردی محسوب می‌شود. جامعۀ آماری آن را دانشجویان کارشناسی دانشگاه اصفهان در سال تحصیلی 96-95 تشکیل می‌‌دهند. برای انتخاب نمونۀ معرف از این جامعه، از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای متناسب با حجم جامعۀ آماری (روش نمونه‌‌گیری طبقه‌‌ای نسبی) استفاده شد. بر این اساس از هر دانشکده تعدادی از دانشجویان متناسب با آن، برای نمونۀ آماری انتخاب شدند؛ به عبارت دیگر، در این روش علاوه بر آنکه تعداد طبقه‌‌های نمونه برابر با تعداد طبقه‌‌های جامعه است، نسبت هر طبقه نیز در جامعه درست برابر با نسبت همان طبقه در نمونه است. بدین ترتیب 338 نفر از دانشجویان دانشگاه اصفهان، با استفاده از فرمول کوکران انتخاب شدند.

N = حجم جامعۀ آماری

d²= دقت احتمالی مطلوب

n= حجم نمونۀ آماری

t²= سطح اطمینان 95 درصد

s²= واریانس برآوردشده

مقدار s² براساس پرسش‌نامه‌های پژوهش 988/0 برآورد شد.

حجم نمونه براساس فرمول کوکران:

برای گردآوری اطلاعات از دو پرسش‌نامۀ زیر استفاده شد:

الف) پرسش‌نامۀ استفاده از نرم‌‌افزارهای پیام‌‌رسان موبایلی: این پرسش‌نامه محقق‌ساخته است و براساس پژوهش‌‌های گذشته و فراوانی بیشترین و منطقی‌ترین مؤلفه‌های این پژوهش‌ها، طراحی ‌شده است. این ابزار سه بخش دارد: بخش اول آن شامل اطلاعات توصیفی است و 4 سؤال (ازجمله میزان استفاده از هریک از نرم‌‌افزارها، میزان اهمیت نرم‌‌افزارها در زندگی، میزان استفادۀ روزانه از آنها و سابقۀ استفاده از آنها) دارد. شیوۀ نمره‌دهی این بخش از یک تا پنج است؛ بنابراین، حداقل و حداکثر نمره برای سؤالات این بخش از 5 تا 20 است. بخش دوم پرسش‌نامۀ خرده‌مقیاس اعتیاد به نرم‌افزارهای پیام‌‌رسان موبایلی است. این خرده‌مقیاس 17 سؤال دارد که با طیف پنج‌درجه‌‌ای لیکرت (هرگز = 0، به‌ندرت=1، گاهی = 2، بیشتر اوقات = 3 و همیشه = 4) سنجیده می‌شود. حداقل نمره در این خرده‌مقیاس 0 و حداکثر 68 است. بخش سوم خرده‌مقیاس نگرش به نرم‌‌افزارهای پیام‌‌رسان موبایلی است که 5 گویه با طیف پنج‌درجه‌ای لیکرت (کاملاً مخالفم= 0، تا حدودی مخالف = 1، نه موافق و نه مخالف = 2، تا حدودی موافق = 3 و کاملاً موافق = 4) است. بر این اساس و با توجه به اینکه این خرده‌مقیاس نمره‌‌گذاری معکوس ندارد، حداقل نمره در این خرده‌مقیاس 0 و حداکثر 20 است. با افزایش نمره در این خرده‌مقیاس، میزان نگرش به نرم‌‌افزارهای پیام‌‌رسان موبایلی افزایش می‌‌یابد. گویه‌‌های این بخش از پرسش‌نامۀ مذکور، نگرش دانشجویان را نسبت به نقش نرم‌‌افزار‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی در زندگی اجتماعی، حذف این نرم‌‌افزارها از زندگی اجتماعی، مهم‌بودن این نرم‌‌افزارها در زندگی اجتماعی و... می‌‌سنجد. روایی صوری و محتوایی این پرسش‌نامه با بررسی نظر متخصصان به دست آمد. همچنین پژوهشگران برای تعیین پایایی پرسش‌نامۀ مذکور، 30 پرسش‌نامه به‌صورت آزمایشی بین دانشجویان کارشناسی دانشگاه اصفهان توزیع کردند؛ سپس داده‌‌ها جمع‌آوری شد و با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ پایایی پرسش‌نامه‌‌ها محاسبه شد که 86/0 به دست آمد.

ب) پرسش‌نامۀ هویت اجتماعی: این پرسش‌نامه براساس پژوهش‌های گذشته و فراوانی بیشترین و منطقی‌ترین مؤلفه‌های آنها ساخته ‌شده است و از آن در پژوهش کاروانی (1393) نیز استفاده شده است. پرسش‌نامۀ مذکور 4 مؤلفه و 67 گویه دارد که مؤلفه‌های آن شامل هویت ملی، هویت قومی، هویت مذهبی و هویت جهانی است. شیوۀ نمره‌دهی از یک تا پنج است؛ بنابراین، حداقل و حداکثر نمره برای سؤالات پرسش‌نامه از 67 تا 335 است. برای تعیین روایی پرسش‌نامۀ هویت اجتماعی علاوه بر روایی صوری از روایی محتوایی استفاده شد؛ بدین‌‌گونه تعیین روایی صوری در یک پانل 4‌نفرۀ تخصصی با حضور استادان متخصص، برای یافتن سطح دشواری، میزان تناسب‌نداشتن، ابهام عبارات یا وجود نارسایی در معانی کلمات انجام شد که نظرات آنها به‌صورت تغییرات جزئی در پرسش‌نامه اعمال شد. همچنین برای بررسی روایی محتوایی، نمونۀ پرسش‌نامه به چند نفر از استادان نشان داده شد و از آنها خواسته شد پس از مطالعۀ پرسش‌نامه، نظرات خود را در ارزیابی روایی محتوایی به‌ویژه موارد رعایت دستور زبان، استفاده از کلمات مناسب، قرارگرفتن سؤالات در جای مناسب خود، زمان تکمیل پرسش‌نامه و ضروری و غیرضروری‌‎بودن سؤالات اعمال کنند؛ بدین گونه پس از جمع‌‌آوری نظرات، در یک پانل 4نفرۀ تخصصی، پرسش‌نامۀ نهایی تدوین شد. برای تعیین پایایی پرسش‌نامۀ‌‌‌‌ این پژوهش از روش همسانی درونی (آلفای کرونباخ) استفاده شد که در این پژوهش ضریب آلفای کرونباخ 81/0 به دست آمد. همچنین ضریب پایایی هریک از مؤلفه‌های آن هویت ملی (89/0)، هویت قومی (83/0)، هویت مذهبی (76/0) و هویت جهانی (87/0) به دست آمد. پایایی پرسش‌نامۀ مذکور در پژوهش کاروانی (1393) برای هویت اجتماعی 83/0 و برای هریک از مؤلفه‌های آن هویت ملی 884/0، هویت قومی 558/0، هویت مذهبی 911/0 و هویت جهانی 6/0 به دست آمده است. پس از گردآوری داده‌‌ها برای توصیف و تجزیه‌وتحلیل داده‌‌ها از دو روش آماری استفاده شد: 1) آمار توصیفی برای جمع‌آوری و طبقه‌بندی داده‌‌ها و محاسبۀ شاخص‌‌های آماری ازجمله فراوانی، فراوانی نسبی، میانگین، واریانس و انحراف معیار. 2) آمار استنباطی: در این آمار از چند آزمون استفاده شد: الف) t تک‌نمونه‌ای: برای مقایسۀ نمرۀ میانگین اعتیاد به نرم‌‌افزارهای پیام‌‌رسان موبایلی و سلامت روان و مؤلفه‌های آن، از نمرۀ ملاک^[17] استفاده شد. ب) آزمون پیرسون: برای به‌دست‌آوردن رابطۀ متغیرهای پژوهش استفاده شد. ج) آزمون رگرسیون: برای پیش‌‌بینی هویت اجتماعی و مؤلفه‌های آن براساس متغیر برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی از این آزمون استفاده شده است. د) آزمون کولموگروف اسمیرنف: برای بررسی نرمال‌بودن یا نبودن توزیع داده‌‌های هر دو پرسش‌نامه به کار رفته است. یادآوری می‌‌شود در هنگام توزیع پرسش‌نامه‌‌ها، توضیحاتی ازجمله اطمینان‌بخشیدن به آزمودنی‌‌ها دربارۀ محرمانه‌بودن اطلاعات به‌دست‌آمده و دادن آزادی برای شرکت در پژوهش - که از نکات مربوط به اخلاق پژوهش است - ارائه شد.

یافته‌‌ها

پیش از انتخاب آزمون‌های آماری ازجمله آزمون‌های پارامتریک و ناپارامتریک، از آزمون کولموگروف اسمیرنف استفاده شد. بر این اساس ابزارهای استفاده‌شده در این پژوهش بررسی شد که نتایج آن در جدول 1 مشاهده می‌‎شود.

جدول 1- نتایج حاصل از آماره‌‌های آزمون کولموگروف اسمیرنف برای بررسی نرمال‌بودن توزیع داده‌‌ها

نتایج ارائه‌شده در جدول 1 نشان می‌‌دهند هریک از معیارهای ابزارهای پرسش‌نامه در سطح 05/0 معنی‌دار نیستند (05/0p>)؛ بنابراین، با توجه به سطح معناداری به‌دست‌آمده، از آزمون‌‌های پارامتریک استفاده خواهد شد.

یافته‌‌های اطلاعات توصیفی وضعیت کاربرد نرم‌‌افزارهای پیام‌‌رسان موبایلی بین دانشجویان دانشگاه اصفهان، نشان می‌دهند 8/65 درصد از دانشجویان از نرم‌‌افزار واتس‌‌آپ و تلگرام، 8/8 درصد از نرم‌‌افزار وایبر و لاین و 7/19 درصد از اینستاگرام استفاده می‌‌کنند و 6/5 درصد از هیچ یک از برنامه‌‌های پیام‌‌رسان استفاده نمی‌‌کنند. 7/7 درصد از دانشجویان این نرم‌‌افزارها را در زندگی خیلی مهم، 4/7 درصد مهم، 8/64 درصد نه بااهمیت و نه بی‌اهمیت و 0/13 درصد بی‌‌اهمیت می‌‌دانند و برای 1/7 درصد از دانشجویان خیلی بی‌‌اهمیت بود. همچنین 9/53 درصد از آنها اذعان کردند روزانه از یک تا سه بار، 6/17 درصد 4 تا 6 بار، 8/21 درصد 7 تا 12 بار و 7/6 درصد بیش از 12 بار یا همیشه آنلاین‎اند. 0/38 درصد از دانشجویان کمتر از یک سال، 6/42 درصد از یک تا دو سال، 2/10 درصد از 2 تا 3 سال و 2/9 درصد بیشتر از 3 سال از این نرم‌‌افزارها استفاده می‌‌کردند. همچنین برای بررسی وضعیت کاربرد برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی و هویت اجتماعی و مؤلفه‌های آن از آزمون تی تک‌‌نمونه‌‌ای با ارزش آزمون 2 و 3 استفاده شد. با توجه به اینکه نمرات به‌دست‌آمده بین (0 تا 4) و (1 تا 5) هستند، از عدد 2 و 3 به‌منزلۀ میانه (50 درصد نمره‌‌ها) برای تعیین وضعیت متغیرها استفاده شده است. نتایج نشان دادند میزان استفاده از برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی با مقدار تی 27/3- و سطح معناداری 001/0 و هویت اجتماعی با مقدار تی 73/66 و سطح معناداری 0001/0 به‌طور معناداری بالاتر از حد متوسط است. همۀ مؤلفه‌های هویت اجتماعی دانشجویان بالاتر از حد متوسط بوده است (جدول 2).

جدول 2- نتایج آزمون t تک‌نمونه‌‌ای برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی و هویت اجتماعی دانشجویان با ارزش 3

قبل از بررسی تأثیر متغیرها روی یکدیگر، لازم است همبستگی آنها آزمون شود که بدین منظور از آزمون گشتاوری پیرسون استفاده شد. نتایج نشان دادند برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی با مقدار ضریب همبستگی (154/0-) با هویت اجتماعی دانشجویان رابطۀ منفی و معناداری در سطح اطمینان 001/0 دارد. همچنین برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی رابطۀ منفی با مؤلفه‌های هویت اجتماعی دارند (جدول 3).

جدول 3- نتایج آزمون پیرسون

٭ همبستگی در سطح 95 درصد معنادار است. ٭٭ همبستگی در سطح 99 درصد معنادار است.

برای برآورد مقدار تغییرپذیری هویت اجتماعی و ابعاد آن براساس میزان استفاده از برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی و نگرش به برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی از آزمون رگرسیون چندمتغیری استفاده شد که یافته‌‌های آن در جدول‌‌های (4) و (5) ارائه شده است.

جدول 4- پیش‌‌بینی هویت اجتماعی و ابعاد آن براساس نگرش به برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی

براساس داده‌‌های جدول (4) متغیر نگرش به برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی توانسته است 6/0، 1/0، 5/1، 7/1، 2/2 درصد از واریانس مؤلفه‌های هویت قومی، هویت ملی، هویت دینی، هویت جهانی و هویت اجتماعی را تبیین کند. همچنین نگرش به برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی نقش منفی بر هویت اجتماعی و ابعاد آن دارد. برای برآورد نقش کاربرد نرم‌‌افزارهای پیام‌‌رسان موبایلی بر هویت اجتماعی پاسخ‌گویان و ابعاد آن نیز از آزمون رگرسیون دومتغیره استفاده شد که داده‌‌های حاصل از آن در جدول 5 منعکس شده است.

جدول 5- پیش‌‌بینی هویت اجتماعی و ابعاد آن براساس میزان استفاده از برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی

یافته‌‌های جدول (5) نشان می‌‌دهند متغیر استفاده از برنامه‌‌های پیام‌‌رسان موبایلی توانسته است 4/0، 8/5، 0/0، 5/1، 7/1 و 8/1 درصد از واریانس مؤلفه‌های هویت قومی، هویت ملی، هویت دینی، هویت جهانی و هویت اجتماعی را تبیین کند. ضریب تعیین مذکور نشان می‌دهد درصد بسیار ناچیزی از تغییرات مربوط به هویت اجتماعی و مؤلفه‌های آن به استفاده از پیام‌‌رسان موبایلی وابسته بوده است. شاخص‌‌های توصیفی مربوط به نظرات دانشجویان دربارۀ استفاده از برنامه‌‌های پیام‌رسان موبایلی و هویت اجتماعی برحسب جنسیت در جدول 6 منعکس شده است. نتایج نشان دادند در زمینۀ کاربرد نرم‌افزارهای پیام‌‌رسان موبایلی و هویت اجتماعی بین دانشجویان پسر و دختر تفاوت معناداری وجود ندارد.

جدول 6- نتایج مربوط به نظرات دانشجویان برحسب جنسیت