ارزیابی عوامل مؤثر بر میزان رضایت مردم از پارک‌های شهر اهواز با مدل رضایت - اهمیت

مقدمه

بیان مسئله

شهرها از فضاهای مختلفی تشکیل می‌شوند که هرکدام از آنها برای حمایت و آسانی بعضی از فعالیت‌های فردی و اجتماعی و ایجاد معانی‌ای شکل می‌گیرند که شهروندان به آنها نیاز دارند. با توجه به اینکه هر فعالیت به فضایی با ویژگی خاص یا قرارگاه رفتاری مناسب نیاز دارد، در صورت نبود فضای مناسب، کیفیت بروز نوع فعالیت‌ها با مشکل و درنهایت موجودیت شهر از جنبه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و هویتی با اختلال روبه‌رو خواهد شد؛ از این رو بررسی نیازهای انسانی، تأمین و ارتقای کیفی فضاهای مورد نیاز فعالیت‌های مختلف شهروندان، مسئله‌ای مهم و جالب توجه برای طراحان و برنامه‌ریزان شهری است (فلاحت و کلامی، 1387: 86).

ماهیت فضاهای عمومی شهری ایجاب می‌کند این فضاها پویا بوده و همگام با نیازها و خواسته‌های شهروندان تغییر و تحرک داشته باشند؛ بنابراین هرگونه اقدامی برای برنامه‌ریزی و طراحی باید در تناسب و رابطة تنگاتنگ با فرهنگ و ترجیحات مردم شهر صورت گیرد؛ در غیر این صورت تقابل بین طرح‌ها و خواسته‌های شهروندان سبب بروز مشکلات و مهمل‌ماندن طرح‌ها می‌شود (پورمحمدی، 1388: 27)؛ بنابراین همراهی مدیریت شهری با مخاطبان خود و توانایی اداره‌کردن عرضه و تقاضا در فضاهای شهری بدون پایش و همگام‌سازی کیفیت فضاهای عمومی امکان‌پذیر نیست؛ به بیان دیگر کیفیت فضاهای شهری، متغیری است که با عنصر زمان پیش می‌رود و عواملی همچون دگرگونی‌های کالبدی شهر، تغییر در ساخت‌های اجتماعی و فرهنگی و ظهور الگوها و نوآوری‌های جدید، مفهوم آن را در هر زمان دگرگون می‌کند. ارزیابی کیفی فضاهای شهری این امکان را فراهم می‌کند تا علاوه بر آگاهی برنامه‌ریزان از نیازها و سلایق عمومی، شرایط و کارکرد فضاهای موجود مشخص و نقاط نیازمند اصلاح و بازنگری آشکار شوند.

فضاهای فراغتی گروهی از فضاهای مهم عمومی در شهر هستند که نقش مهمی را در ارتقاء کیفیت زندگی و تأمین زندگی سالم و بانشاط شهروندان ایفا می‌کنند. فضاهای گذران اوقات فراغت در شهر به مدیریت خاص خود نیاز دارد و رایج‌ترین فضای گذران اوقات فراغت در شهر، بوستان (پارک) است (سعیدنیا، 1383^ب: 6). امروزه در جهان رویکرد به فضای سبز شهری به منزلة الگویی فضایی دامنة وسیعی یافته است. این نوع فضاها در کنار دیگر کارکردها توانسته‌اند پویایی اجتماعی، فرهنگی و روانی شهروندان را سبب شوند (صالحی‌فرد و علیزاده، 1387: 20). درواقع پارک‌های شهری، بخشی از مراکز اجتماعی، تفریحی و رفاهی عمومی در شهر هستند که گروه‌های مختلف و با سلایق متفاوت از آنها بهره می‌برند؛ این سلایق و علایق در گذر زمان تکامل می‌یابند و لازم است به ‌طور پیوسته بررسی و ارزیابی شوند؛ بدین سبب توسعة فضاهای سبز در سطح شهرها نیاز به مدیریت فعال و پویا دارد؛ این مدیریت خود نیازمند پیش‌نیازهایی است (شادی‌طلب، 1381: 196) که یکی از آنها، شناخت و ارزیابی وضع موجود و تعیین الگوی بهینه است؛ زیرا «اگر مردم در پارک‌ها نادیده گرفته شوند یا تاریخ و پیشینة آنها محو شود، از پارک استفاده نخواهند کرد» (لو، 1390: 244).

در شهرهای کنونی معمولاً شکل‌گیری پارک‌های شهری موجود اتفاقی است؛ این در حالی است که هرگاه پارک‌های شهری به نحوی هدفمند مکان‌یابی و سازماندهی شوند، مناسب‌ترین فضاها برای گذران اوقات فراغت شهروندان هستند. پارک‌های موجود به دلایل متعدد انتظارات شهروندان را برآورده نمی‌کنند. البته بی‌تردید مردم از این پارک‌ها بهره می‌برند و شاید از وجودشان خرسند هم باشند؛ زیرا در وضعیت موجود، شهرها فضای مناسب دیگری برای عرضه به شهروندان در اختیار ندارند (معاونت آموزشی جهاد دانشگاهی، 1386^ب: 58)؛ بنابراین لازم است ضمن ارزیابی پارک‌های موجود، علایق و خواسته‌های شهروندان، گروه مخاطب، در استفاده از پارک‌ها بررسی و این فضاها برمبنای کیفیت‌های مطلوب شهروندان و سیاست‌های آینده‌نگرانه مدیران شهری، طراحی یا سازماندهی دوباره شوند.

شهر اهواز با جمعیتی بیش از یک میلیون و دویست هزار نفر، یکی از هفت کلان‌شهر کشور است که طی سه دهة گذشته با سیل مهاجرت و توسعة افقی بدون برنامه مواجه بوده است. به دلیل شرایط اقلیمی ویژه، میزان رشد زیاد جمعیت جوان و تنوع فرهنگی و قومی، لزوم توجه ویژه درزمینة فضاهای فراغتی به‌ویژه پارک‌ها و فضاهای سبز شهری در این شهر احساس می‌شود؛ با وجود این کمبود فضاهای فراغتی همواره یکی از مشکلات شهر بوده است که این امر برنامه‌ریزی دقیق‌تر درزمینة بهره‌برداری از فضاها و امکانات موجود و برآورد نیاز مخاطبان آنها را ضروری می‌سازد؛ بنابراین این پژوهش با هدف ارزیابی پارک‌های برگزیدة شهر اهواز با روش کیفی مخاطب‌محور انجام شده است تا بدین منظور علاوه بر ارزیابی رضایتمندی مخاطبان، میزان اهمیت هریک از گزینه‌ها از نظر آنها مشخص و وضعیت عمومی پارک‌ها با توجه به شاخص‌های برگزیده تعیین شود.

پیشینة پژوهش

به ‌طور کلی روش‌های ارزیابی تفرجگاه‌ها در آمریکا زودتر از اروپا آغاز و از سال 1947 به ‌طور جدی پیگیری شد که دلایل مختلفی داشته است؛ از قبیل بالاتربودن سطح زندگی، سطوح گسترده‌تر تفرجگاه‌ها و پارک‌های شهری، شرایط پیشرفتة سیستم فدرال و سرمایه‌گذاری گسترده و کمک دولت مرکزی ایالات متحده. روش‌های معمول بررسی ارزش‌های تفرجگاهی در آمریکا بیشتر مبتنی بر اصول تجزیه‌وتحلیل درآمدها و هزینه‌ها و اقتصادی بوده‌اند. در سال 1972 گوردینگو و ایلیو مطالعاتی را دربارة اثر تفریحات بر افزایش ظرفیت کاری افراد انجام داده‌اند.

افراد دیگری نیز در روسیه در این زمینه الگوهایی ارائه داده‌اند؛ ازجمله آرنو کرستیاشینا، ارنیگیس و کوفتانوف که ارزش‌ها را به صورت کمّی تعیین کرده‌اند.

پاول، استفنس و کلاپر نیز الگوهایی را در تفرجگاه‌های جنگلی و اراضی دریاچه‌ای آلمان شرقی به کار گرفتند.

در سال 1973 و 1974 ژاکوپ و نوهل کوشیدند تفرجگاه‌ها را براساس تجزیه‌وتحلیل کیفیت طبیعی و زیبایی تفرجگاه‌های جنگلی ارزیابی کنند و بدون استفاده از سیستم‌های اقتصادی آثار تفریحات را با ارزیابی تئوریک اطلاعات به دست آورند (مجنونیان، 1374: 109-106).

ویلیام هولی وایت در سال 1980 در کتاب مشهور خود، «زندگی اجتماعی فضاهای شهری کوچک»، در ادامة تحول ارزیابی براساس معیارهای کیفی برای فضاهای عمومی، ویژگی فضاهای عمومی موفق نظیر پارک‌ها و میادین عمومی را دسترسی، راحتی (برای برآورد نیازها مانند استراحت، آسایش و خوردن غذا)، پاکیزگی، چشم‌انداز، جامعه‌پذیری (ایجاد تعامل بین دوستان یا افراد غریبه) و به‌ویژه قابلیت نشستن در آن پارک عنوان کرد (Whyte, 1980).

کوپر مارکوس و کالیون فرانسیس در سال 1990 نسخة جدیدی از کتاب وایت با عنوان «مکان‌های مردمی، راهنمای طراحی برای فضاهای شهری» ارائه دادند و عنوان کردند پارک‌های مختلف حتی در سطح پارک‌های همسایگی، نقش‌های متفاوتی را ایفا می‌کنند که نیازمند طرح‌های ارزیابی متفاوتی هستند (Coopermarcus & Francis, 1990).

مارک فرانیس نیز در سال 2004 در کتاب خود، «فضای باز، طراحی برای نیاز استفاده‌کنندگان»، استفاده انسانی را نیاز اصلی فضاها و چشم‌اندازهای شهری خوب دانسته و پاسخگویی (انعطاف‌پذیری)، معناداری و دموکراتیک‌بودن را سه ویژگی اصلی آن برشمرده است (Francis, 2004).

روش‌های ارزیابی پارک‌های شهری و سایر تفرجگاهها در سیر تکاملی خود در سال‌های اخیر، عمدتاً به ارزیابی برمبنای اصول توسعة پایدار و همچنین خواسته‌ها و رضایتمندی مراجعان رسیده‌اند؛ نمونة آن مقالة چیزورا در 2004 با عنوان «نقش پارک‌های شهری در پایداری شهری، چشم‌انداز و برنامه‌ریزی شهری» است که اهمیت پارک‌های شهری را برای سلامت شهروندان و پایداری شهر محل اقامت، عوامل انگیزشی و ابعاد ذهنی بررسی کرده است (Chiesura, 2004).

هیورد و اندرسون نیز در سال 2011 یک فصل از کتاب خود را با عنوان «کتاب راهنمای تخصصی پارک‌ها و فضاهای فراغتی»، به سنجش و ارزیابی پارک‌های شهری اختصاص داده‌اند و با نگاهی تخصصی به این امر، انواع، مدل‌ها و مراحل ارزیابی پارک‌های شهری را بررسی کرده‌اند (Hurd and Anderson, 2011).

در ایران نیز در ابتدا برای ارزیابی تفرجگاه‌ها و پارک‌های شهری از شیوه‌های کمّی، عینی و اقتصادی استفاده می‌شده است؛ برای نمونه به‌منظور مطالعة هر پارک در آغاز تغییرات تعداد درصد مراجعان را به تفرجگاه‌ها در ساعات مختلف روز مطالعه و آنگاه تغییرات متغیرهای اندازه‌گیری‌شده را تشریح یا حداکثر به طور مقایسه‌ای بررسی می‌کردند. مجنونیان (1374: 116) نخستین فعالیت‌های انجام‌شده در این زمینه را مطالعات دانشکدة منابع طبیعی تهران دربارة تفرجگاه‌ها در سال 1351 و مطالعات مشابه سازمان حفاظت محیط زیست در سال 1354 ذکر می‌کند. مجنونیان خود از روش کلاوسون برای ارزیابی تفرجگاه‌ها و به صورت موردی پارک طالقانی تهران استفاده کرده است.

در سال‌های اخیر پژوهش‌های متعددی در زمینة ارزیابی پارک‌ها و تفرجگاه‌ها انجام شده است که بیشتر آثار آنها را بر فضای شهری یا مکان‌یابی و ارزیابی کمّی آنها را در محدودة مطالعه‌شده به صورت موردی بررسی کرده‌اند. تعداد اندکی نیز مطلوبیت پارک را از نظر شهروندان به لحاظ کیفی ارزیابی کرده‌اند و ارتباط آن را با سایر متغیرها سنجیده‌اند؛ مقالات «ارزیابی کیفی نقش فضاهای سبز شهری و بهینه‌سازی استفاده شهروندان از آن در شهرکرد» (محمدی و همکاران، 1386)، «طراحی و ساماندهی پارک‌ها در محیط زیست شهری، مطالعة موردی پارک 8شهریور شهر سمنان» (لاهیجانیان و شیعه‌بیگی، 1389^ب) و «رویکردی تحلیلی به طراحی و مدیریت پارک‌های شهری و رابطة آن با سلامت شهروندان» (لاهیجانیان و شیعه‌بیگی، 1389^الف) از آن جمله‌اند. شیوة به‌کارگرفته‌شده در این پژوهش‌ها بیشتر برمبنای پرسش‌نامه و تحلیل آماری یا استفاده از مدل‌های کمّی است.

پرسش‌ها و فرضیات پژوهش

برای دستیابی به اهداف پژوهش، پرسش‌های زیر مطرح و در فرایند پژوهش بررسی شد:

1. ارزیابی شهروندان از پارک‌های شهر اهواز چگونه است؟

2. رابطة رضایت از معیارها و اهمیت‌دادن شهروندان به معیارها چیست؟

برای دستیابی به پاسخ پرسش‌های طرح‌شده از میان پارک‌های شهر اهواز سه پارک سیاحتی، شهروند و دولت براساس ویژگی‌ها و مقیاس کارکرد شهری برگزیده و ضمن بررسی‌های اولیه، فرضیات زیر برای پاسخگویی به پرسش‌ها تدوین و صحت آنها بررسی شد:

1. به نظر می‌رسد پارک‌های مطالعه‌شده در جلب رضایت مخاطبان اختلاف معناداری دارند.

2. به نظر می‌رسد بین رضایتمندی موجود و انتظارات مخاطبان از پارک‌های مطالعه‌شده شکاف وجود دارد.

روش پژوهش

روش پژوهش کمّی - تحلیلی است و اطلاعات لازم به دو شیوة کتابخانه‌ای (اسنادی) و پیمایشی گردآوری شده است. جامعة آماری، مراجعه‌کنندگان به پارک‌های شهر اهوازند که با توجه به نوع مقیاس (مقیاس کارکردی شهری) و ویژگی‌های پارک‌ها، سه پارک دولت، شهروند و سیاحتی برگزیده و نمونه‌گیری در آنها انجام شد. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسش‌نامه است که برای تدوین آن با توجه به مدل برگزیده از بین شاخص‌های موجود در مطالعات پیشین و نیز براساس مشاهدات میدانی اولیه، 7 معیار امکانات رفاهی، امکانات فرهنگی، امنیت، نظافت، مراجعان، مرکزیت و دسترسی انتخاب و از آنجا که روش استفاده‌شده برای ارزیابی پارک‌ها روش رضایت - اهمیت است، پرسش‌ها در دو گروه رضایت مخاطبان از پارک‌ها و میزان اهمیت هر معیار از دیدگاه مخاطب تنظیم شد. برای تعیین حجم دقیق نمونه به دلیل اینکه حجم کل جامعة آماری (مراجعه‌کنندگان به پارک) نامحدود و پرسش‌ها (متغیرها) چندارزشی است (مؤمنی و فعال قیومی، 1387: 219)، فرمول زیر به کار رفت:

در این رابطه Z مقدار احتمال نرمال استاندارد،  سطح خطا،  انحراف معیار،  دقت مدنظر است.

محاسبة انحراف معیار به دو روش تخمینی و پیش‌آزمون انجام می‌شود که در این پژوهش انحراف معیار با روش پیش‌آزمون (نمونه‌گیری اولیه) اندازه‌گیری و تعیین پایایی پرسش‌نامه با پرکردن 30 پرسش‌نامه انجام شد؛ به این صورت که از پاسخ پرسش‌های متغیرهای پژوهش میانگین‌گیری و سپس انحراف معیار متغیر جدید (میانگین) محاسبه شد که درنتیجه انحراف معیار 514/0 به دست آمد. با درنظرگرفتن Z= 96/1، =05/0، =514/0 و
=1/0 در این رابطه، تعداد نمونه برابر با 102 پرسش‌نامه برآورد و پرسش‌نامه‌ها بین پارک‌ها به نسبت بازدیدکنندگان پارک‌ها (45 پرسش‌نامه در پارک دولت، 35 پرسش‌نامه در پارک سیاحتی و 22 پرسش‌نامه در پارک شهروند) توزیع شد. با توجه به اینکه پرسش‌نامه‌ها غالباً به صورت مصاحبه تکمیل شده است، هیچ‌یک از آنها از چرخة تحلیل حذف نشد. نتایج پیمایش پس از استخراج با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای آماری Excel و SPSS و آزمون‌های آماری توصیفی و استنباطی (تحلیل واریانس یک‌طرفه و t تک‌متغیره) جمع‌بندی و ارزیابی و نتایج در قالب نمودار رضایت - اهمیت ارائه و تحلیل گردید.

محدودة پژوهش

شهر اهواز، مرکز استان خوزستان است که با وسعت 19397 هکتار در محدودة قانونی (شهرداری اهواز، 1393) براساس سرشماری سال 1390، 1096494 نفر جمعیت در محدودة خدمات شهری دارد (همان منبع). سرانة فضای سبز این شهر 3/12 است (سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اهواز، 1393). پارک‌های مطالعه‌شدة این پژوهش سه پارک سیاحتی، دولت و شهروند هستند که با توجه به اهداف پژوهش هر سه پارک مقیاس عملکرد شهری دارند و از نظر موقعیت جغرافیایی هر سه در حاشیة رودخانة کارون واقع شده‌اند.

پارک سیاحتی در حاشیة شرقی رودخانة کارون و در مجاورت پل پنجم اهواز واقع شده است.

پارک دولت که یکی از پرترددترین پارک‌های شهر اهواز است، بخشی از مجموعة ساحل‌سازی‌های غرب کارون است و در مجاورت کتابخانة مرکزی اهواز قرار گرفته است.

پارک شهروند، تنها پارک جنگلی شهر نیز در شمال اهواز و در شرق رودخانة کارون واقع شده است. مسیرهای دسترسی به پارک شهروند بسیار محدود است و در حال حاضر مسیرهای تردد وسایل حمل‌ونقل عمومی در اطراف آن وجود ندارد. در سال‌های اخیر فرهنگسرای نجوم شهرداری اهواز در این پارک راه‌اندازی شده است.

مبانی نظری پژوهش

تعیین معیارهای ارزیابی پارک‌های شهری

پیش از هر نوع برنامه‌ریزی برای فضای سبز شهری، باید معیارها و استانداردهای مربوط به آن مشخص شود (سعیدنیا، 1383^الف: 67). معیار در کلی‌ترین معنا، هرگونه ستانده‌ای است که با آن دربارة کسی یا چیزی داوری می‌شود؛ به مفهومی جزئی‌تر، نشانه‌ای کاملاً قابل اعتماد برای تشخیص حقیقت یک چیز است؛ مانند ارتفاع جیوه در دماسنج که معیار دمای محیط است (معاونت آموزشی جهاد دانشگاهی، 1386^الف: 62-61).

به طور سنتی در گذشته طراحی براساس زیباشناختی قضاوت می‌شد؛ ولی امروزه سه نوع معیار کمّی، کیفی و عام برای سنجش فضاها ذکر شده است. انتخاب معیار و روش ارزیابی کاملاً به هدف، شرایط و امکانات موجود مطالعه و همچنین مقیاس آن بستگی دارد.

چنانچه منظور از ارزیابی پارک بررسی آن به‌‌منزلة فضایی فراغتی یا تفرجگاهی باشد، به محاسبه درآوردن ارزش‌های تفرجگاهی از طریق مطلوبیت بسیار مشکل است و از سوی دیگر طرز کاربرد آن در عمل کار دشواری است؛ زیرا این طرز فکر عادی که مطلوبیت و ارضاء خواسته‌ها و احساسات تک‌تک افراد وابسته به همدیگرند، اساسی برای شرح منطقی مطلوبیت کافی است. برای تعداد زیادی از اقتصاددانان فرضیة مطلوبیت، یک وسیلة فکری بی‌مصرف است. همان‌طور که روبینسون گریگوری در سال 1965 گفته است مطلوبیت کالا آن است که آن را برای افراد خواستنی می‌کند یا این واقعیت که خواستة افراد برای خرید کالا به آن‌ها مطلوبیت می‌دهد؛ به همین دلیل در توصیف مطلوبیت، اندازه‌گیری آن را در عمل به راههای مختلف می‌کشاند (مجنونیان، 1374: 149).

بررسی منابع متعدد نشان می‌دهد اعمال معیارهای استاندارد کیفیت و توزیع پارک‌های شهری و فضاهای سبز عمومی، مرحلة مهمی از ارزیابی پارک‌هاست. بعضی از منابع معیارهای مبهمی را ارائه می‌دهند و بسیاری از پژوهش‌ها به‌ طور مشابه براساس استانداردها و راهنماهای معدود موجود انجام شده است که البته در کنار آنها باید از منابع طرح‌های منطقه‌ای و محلی و نظرات عموم مردم استفاده کرد (Donalson et al, 2010: 36-37). باید توجه داشت تفاوت‌های اساسی درزمینة معیارهایی وجود دارد که ارزیابی پارک براساس آنها طرح‌ریزی ‌شده است. این موضوع به‌ویژه دربارة بعضی معیارهای عینی و غیرعینی وجود دارد؛ معیارهای عینی که به سهولت اندازه‌گیری می‌شوند (مانند تعداد مراجعان، تعداد داوطلبان مشارکت در پارک و تعداد تجهیزات) در تقابل با معیارهای غیرعینی پیچیدة چندوجهی (نظیر عوامل کیفیت پارک، برآورد نیازهای ساکنان، جامعه‌پذیری) قرار دارند. برای آشکارکردن ظرفیت اصلی پارک به روش‌های کاربردی به‌منظور قابل اندازه‌گیری‌کردن معیارهای گروه دوم، یعنی معیارهای غیرعینی، نیاز داریم (Manzo et al, 2010: 8).

در سال‌های اخیر رویکردهای انسان‌محور به این نتیجه رسیده‌اند که کیفیت فضای سبز شهری عمیقاً به سطوح استفاده و رضایتمندی بهره‌برداران آن وابسته است و درنتیجه بر امکانات استفاده‌شدة مراجعان در مدیریت پارک‌ها و فضای سبز تأکید زیادی شده است (Li et al, 2008)؛ زیرا کیفیت خدمات‌رسانی رضایتمندی مراجعان پارک را تأمین می‌کند. ارزیابی مراجعان، آیینة کیفیت و میزان رضایت از تأمین نیازها و در عین ‌حال نشان‌دهندة تأثیر تصمیم‌سازی‌های گذشته و حال در فضاهای سبز شهری است؛ به همین دلیل از ارزیابی شهروندان، بیشتر به‌منزلة مرجعی برای بهبود عملکرد فضاهای سبز شهری استفاده می‌شود (Zhang, 2009: 212).

موضوع دیگر این است که پارک‌ها از نظر ماهیت، اهداف و استفاده‌ها با یکدیگر متفاوت‌اند و هریک باید در زمینة تخصصی خود استفاده شوند؛ حتی در یک مقیاس خاص (برای نمونه پارک‌های محله‌ای در تقابل با پارک‌های شهری یا منطقه‌ای) تفاوت‌های چشمگیری وجود دارد؛ بنابراین برای ارزیابی همة انواع پارک‌ها الزاماً از معیارهای مشابه استفاده نمی‌شود؛ به ‌علاوه عملکرد هر پارک در زمینة اجتماعی، تاریخی، سیاسی و همسایگی محیط خود در جریان است که بر ارزیابی موفقیت پارک تأثیر می‌گذارد (Manzo et al, 2010: 9).

برای تعیین معیارهای درست براساس نظر مخاطبان، ابتدا نمونة کوچکی ارزیابی می‌شود و سپس از طریق پرسش‌های باز پرسش‌نامه، مصاحبه‌ها و بررسی‌هایی که به شیوة کیفی انجام می‌شود، معیارهای دیگری برای ارزیابی مخاطب‌محور به دست می‌آید.

ژانگ (2009: 79-81) در بررسی روش‌های ارزیابی فضای سبز شهری، دو شیوة کلی را برای ارزیابی کیفیت محیط شهری معرفی می‌کند:

الف) روش علمی^[1] (متخصصان)^[2]: ارزیابی علمی عمدتاً بر داده‌های علمی یا تخصصی حاصل از گزارش‌های مدیریتی استوار است و پژوهشگران بیشتر از این روش بهره می‌برند. هنگام نبود داده از بازدید و ممیزی برای دستیابی به اطلاعات لازم استفاده می‌شود. ایراد وارد به این روش، مورد سؤال‌بودن داده‌های مدیریتی از نظر شهروندان و هزینه‌های سنگین در شهرهای بدون اطلاعات تفصیلی است.

ب) روش ذهنی^[3] (شهروندان)^[4]: برخلاف پیشینة موجود، ارزیابی شهروندان براساس روش پیمایشی، شاخص اولیه برای کیفیت خدمات اجتماعی شناخته شده است؛ زیرا مسئولیت اصلی مدیران محلی، پاسخگویی به موکلان خود یعنی بهره‌برداران از فضاهای شهری است. انتقاد وارد به ارزیابی شهروندان، اعتبار و صحت آن است؛ یعنی آیا ارزیابی عوام با کیفیت ارزیابی علمی فضای سبز شهری برابری می‌کند؟ واقعیت این است که این دو شیوه گاه به پاسخ‌های مشابه و گاه به پاسخ‌های متفاوتی رسیده‌اند؛ اگر نتایج هر دو شیوه مشابه و ارزیابی علمی نیز درست بوده باشد، ارزیابی شخصی شهروندان قطعاً ابعادی را مشخص می‌کند که در روش علمی مشخص نمی‌شود.

پژوهش‌های مختلف با توجه به اهداف پژوهش، مدل ارزیابی و نوع فضای بررسی‌شده، برای ارزیابی پارک‌ها و فضاهای سبز شهری از معیارها و شاخص‌های مختلفی استفاده کرده‌اند که بعضی از آنها در جدول (1) جمع‌بندی شده است.

جدول- 1: معیارهای ارزیابی پارک‌های شهری در پژوهش‌های پیشین

در این پژوهش از میان معیارهای مکانی و محیطی، هفت معیار امکانات رفاهی، امکانات فرهنگی، امنیت، نظافت، نوع مراجعه‌کنندگان، مرکزیت پارک و دسترسی به پارک برگزیده و با توجه به روش‌ها و مدل‌های استفاده‌شده علاوه بر رضایتمندی مخاطبان، میزان اهمیت معیارهای بالا از نظر مخاطبان در قالب پرسش‌نامه و بر مبنای درجه‌بندی طیف لیکرت پرسیده شد.

مدل رضایت - اهمیت

مدل ارزیابی کارایی - اهمیت^[5] را مارتیلا و جیمز به‌منزلة روشی برای تعیین و ارزیابی راهبردهای تجاری معرفی کردند (Martilla & James, 1977) و پس از آن براساس اصول معرفی‌شده برای زمینه‌های مختلفی استفاده شد (Silva & Fernandes, 2012: 1192)؛ هدف کلی آن، بررسی این موضوع بود که آیا خدمات ارائه‌شده انتظارات مخاطبان را برآورده می‌کند و آیا مخاطبان راضی هستند. برای این کار به بازدهی عملکرد براساس ارزیابی همزمان انتظارات و قضاوت آنها دربارة عملکرد یک مؤسسه یا نهاد توجه شده است (Ainin& Hisham, 2008: 96). با این شیوه، برنامه‌ریزان شکاف موجود درزمینة خدماتی را شناسایی می‌کنند که برای بهره‌برداران مهم است و در صورتی که هدف ارزیابی این باشد که آیا برنامه به انتظارات بهره‌برداران دست یافته است، مدل خوبی برای ارزیابی خواهد بود (Hurd & Anderson, 2011: 61). این مدل به شیوة رضایت - اهمیت^[6] نیز استفاده می‌شود که در این حالت، رضایت مخاطبان از خدمات در تقابل با اهمیت هریک از خدمات برای مخاطب مدنظر است. این روش در مواردی برای ارزیابی فضاهای عمومی، خدمات شهری و گردشگری نیز استفاده شده است که نمونة آن، ارزیابی کیفیت محلات شهری (حسن‌پور و ملکی، 1390؛ ملکی و حبیبی، 1390) و ارزیابی مقاصد گردشگری با رویکرد عینی (Tong & Moore, 2007; Zhang & Chow, 2004) یا ذهنی (Lee & Lee, 2009) است.

هیورد و اندرسون (2011: 61) نیز آن را یکی از روش‌های مناسب برای ارزیابی پارک‌ها و سایر فضاهای فراغتی شهری معرفی کرده‌اند. این شیوه، روش پذیرفته‌شده‌ای برای ارزیابی کیفی پارک‌های شهری است؛ زیرا در این فرایند در کنار ارزیابی وضع موجود، اولویت‌های مدیریت شهری براساس نیاز و خواستة مخاطبان مشخص و درنتیجه برنامه‌ریزی به‌منظور ادامة عملکرد مناسب وجوه واجد رضایتمندی و مهم برای مراجعان، حذف خدمات غیرضروری و تقویت خدمات مورد انتظار شهروندان ممکن می‌شود.

پس از ارزیابی میزان رضایت و اهمیت، نمودار چهار بخشی رضایت و اهمیت ترسیم می‌شود. در این نمودار محور افقی میزان اهمیت و محور عمودی میزان رضایت است. محل تقاطع دو محور مختصات در پژوهش‌های مختلف به شکل‌های متفاوتی لحاظ شده است و به‌ طور کلی براساس نحوة ارزیابی رضایت یا اهمیت وابسته به پدیدة مطالعه‌شده تطبیق داده می‌شود (Silva & Fernandes, 2012: 1193). برخی از پژوهشگران میانه (Martilla & James,1977; Tong & Moore, 2007) و برخی میانگین بازة معیارهای رضایت و اهمیت را برای نقطة تقاطع پیشنهاد کرده‌اند (Aktas et al, 2007; Matzler et al, 2003; Zhang & Chow, 2004; Lee & Lee, 2009). در بعضی پژوهش‌ها نیز که به جای میانگین، میزان رضایت و اهمیت محاسبه می‌شود، مبدأ مختصات حد میانی یعنی 50 درصد در نظر گرفته می‌شود. دربارة محاسبة میزان رضایت و اهمیت نیز میانگین مقادیر یا میزان یا متوسط اختلاف با کمینه استفاده می‌شود.

تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش

ویژگی‌های عمومی مخاطبان

در این پژوهش، پرسش‌نامه‌ها به نسبت میان مراجعان سه پارک مدنظر توزیع شد. یافته‌های توصیفی نشان می‌دهد از 102 پاسخگو، 45.1 درصد زن و 54.9 درصد مرد بوده‌اند. افراد بیشتر بین گروه سنی 15 تا 35 سال بوده‌اند و به همراه دوستان و همسالان خود به پارک مراجعه کرده‌اند. جدول (2) ویژگی‌های عمومی پاسخگویان پژوهش را نشان می‌دهد.

جدول- 2: ویژگی‌های عمومی پاسخگویان پژوهش

میانگین رضایت و اهمیت معیارها

مبنای اصلی این پژوهش، بررسی میزان رضایت از معیارها و سنجش آن نسبت به اهمیت آنهاست؛ بنابراین پس از استخراج پرسش‌نامه‌ها برای بررسی میزان رضایت از هر معیار و میزان اهمیتی که هر معیار برای مخاطبان دارد، میانگین هر معیار محاسبه شد. جدول (3) میانگین رضایت و اهمیت معیارها را به تفکیک پارک‌های مدنظر نشان می‌دهد.

جدول- 3: میانگین رضایت و اهمیت معیارها در پارک‌های مدنظر

از آنجا که پاسخ مخاطبان در طیف لیکرت و مقدار متوسط 3 تعریف شده است، براساس نتایج جدول در پارک سیاحتی رضایت از امنیت بیشتر از متوسط بوده است و پس از آن نیز نظافت قرار دارد. امکانات فرهنگی کمترین میزان رضایت را جلب کرده است.

در پارک دولت مرکزیت پارک توجه مراجعان را جلب کرده است؛ اما رضایت از امکانات رفاهی کم است.

دربارة پارک شهروند سطح رضایت از معیارها پایین‌تر از دو پارک دیگر قرار دارد و بین ضعیف و بسیار ضعیف در نوسان است؛ به‌ویژه دربارة امکانات فرهنگی بسیار ضعیف است. درمجموع پایین‌ترین سطح رضایت در پارک‌ها مربوط به امکانات فرهنگی و امکانات رفاهی بوده است. در مقابل اهمیتی که مراجعان برای معیارهای ذکرشده قائل شده‌اند، بیش از سطح رضایت آنها بوده و بیشترین اهمیت به امنیت و نظافت و کمترین به امکانات فرهنگی اختصاص داشته است؛ یعنی وجود امکانات فرهنگی در پارک‌ها کمتر از سایر معیارها برای مخاطبان اهمیت دارد. نمودار (1) مقایسة سطح میانگین رضایت از معیارها را به تفکیک پارک‌های مطالعه‌شده نشان می‌دهد.

نمودار- 1: مقایسة سطح میانگین رضایت از معیارها به تفکیک پارک‌های مدنظر

درنتیجة مقایسة میانگین رضایت در پارک‌ها مشخص می‌شود میانگین رضایت و اهمیت مخاطبان در همة پارک‌ها در یک سطح نیست. بررسی آماری این موضوع با آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه (one way Anova) امکان‌پذیر است که نتایج آن در جدول (4) نمایش داده شده است.

جدول- 4: آزمون مقایسة میانگین رضایت و اهمیت در پارک‌های مدنظر

*. The mean difference is significant at the 0.05 level.

نتایج نشان می‌دهد میانگین رضایت مخاطبان از معیارها دست‌کم در دو پارک تفاوت معناداری دارد که فرضیة اول تأیید می‌شود. براساس آزمونHSD ، تفاوت رضایت مربوط به پارک‌های 1 و 3، یعنی پارک‌های سیاحتی و شهروند و 2 و 3، یعنی دولت و شهروند است؛ اما پارک‌های سیاحتی و دولت تفاوت معناداری درزمینة جلب رضایت مخاطبان ندارند.

دربارة میانگین اهمیتی که مخاطبان برای معیارها ابراز کرده‌اند نیز، آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه به همین روش انجام شد و نشان داد در پارک‌های مختلف تفاوت معناداری وجود ندارد؛ یعنی عقاید مخاطبان دربارة اهمیت معیارهای ارزیابی پارک کلی است و وابسته به پارکی نیست که در آن حضور دارند.

همچنین با آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه بررسی شد که آیا میانگین رضایت و اهمیت از معیارهای مختلف تفاوت معناداری دارند؟ (جدول 5)؛ نتایج نشان می‌دهد از لحاظ رضایت، تفاوت میانگین بین معیارهای مختلف معنادار نیست؛ اما از نظر اهمیت میانگین دست‌کم دو گروه از معیارها با هم متفاوت‌اند که براساس نتایج آزمون HSD میزان اهمیتی که مخاطبان برای امکانات فرهنگی و امنیت قائل بوده‌اند و نیز میانگین اهمیت امکانات فرهنگی و نظافت با هم تفاوت معنادار دارند؛ اما دربارة سایر معیارها تفاوت معنادار نیست.

جدول- 5: آزمون مقایسة میانگین رضایت و اهمیت دربارة معیارهای مدنظر

*. The mean difference is significant at the 0.05 level.

اختلاف میانگین رضایت و اهمیت

همان‌گونه که در جدول (3) نشان داده شد، مراجعان از معیارهای تعیین‌شده، رضایت متوسط و کمی دارند؛ اما دربارة اهمیت، نظر شهروندان متفاوت بوده است. در این زمینه مهم است بدانیم رضایت موجود و اهمیت مطرح‌شده چقدر از هم فاصله دارند و درواقع فاصلة سطح انتظارات شهروندان از رضایت موجود چقدر است و آیا این اختلاف معنادار است یا خیر. بررسی این مقوله با محاسبة مقدار اختلاف میانگین رضایت و اهمیت از طریق فرمول زیر ممکن است:

اختلاف میانگین محاسبه‌شده رضایت و اهمیت برای معیارهای پژوهش در جدول (6) ارائه شده است. این مقدار بین 5 (بیشترین رضایت و کمترین اهمیت) و 5- (بیشترین اهمیت و کمترین رضایت) در نوسان و میانگین آن صفر است.

چنانچه اختلاف میانگین به‌دست‌آمده مثبت باشد، نشان می‌دهد رضایت مخاطبان از معیار بیش از اهمیتی است که برای آن قائل‌اند و وضعیت از نظر شهروندان مطلوب است. چنانچه این مقدار منفی باشد، رضایت از اهمیت کمتر است و باید خدمات در آن زمینه افزایش یابد و هرچه به صفر نزدیک‌تر شود، نشان می‌دهد کارایی مطلوب و ارائة خدمات در حد لازم بوده است.

جدول- 6: اختلاف میانگین رضایت - اهمیت معیارها

آزمون T تک‌متغیره دربارة اختلاف رضایت و اهمیت مدنظر افراد در سطح معناداری 95% در مقیاس میانگین صفر معنادار است؛ یعنی اختلاف به طور معناداری از سطح میانگین تعیین‌شده (صفر) پایین‌تر است و تفاوت‌ها ناشی از خطای آماری نبوده است (جدول 7)؛ درنتیجه بین انتظارات مخاطبان از پارک‌ها و رضایتمندی آنها فاصلة معناداری وجود دارد و فرضیة دوم تأیید می‌شود.

جدول- 7: آزمون t تک‌متغیره برای بررسی اختلاف میانگین رضایت و اهمیت

بررسی تفصیلی نتایج جدول (6) نشان می‌دهد دربارة همه معیارها به‌جز مرکزیت در پارک دولت، میزان رضایت مردم از اهمیتی که برای معیار قائل بوده‌اند، کمتر است. فقط مرکزیت پارک دولت بوده است که توجه مردم را بیش از انتظار جلب کرده است. بیشترین اختلاف بین میانگین رضایت حاصل‌شده و اهمیت مورد انتظار دربارة امکانات رفاهی در پارک شهروند (2.09-) و پس از آن دسترسی به پارک شهروند (2.05) است؛ به ‌طور کلی بیشترین اختلاف رضایت و اهمیت دربارة معیارهای پارک شهروند دیده می‌شود که از نظر مردم امکانات رفاهی، امنیت و دسترسی از طرح مورد انتظار خیلی کمتر است و بهترین شرایط در پارک دولت درزمینة مرکزیت، امکانات فرهنگی و دسترسی و نیز مرکزیت و مراجعان پارک سیاحتی بوده است. در جمع‌بندی کلی در پارک‌های مطالعه‌شده، کمترین میزان اختلاف رضایت و اهمیت در پارک دولت و بیشترین در پارک شهروند دیده شد. دربارة اختلاف میانگین رضایت و اهمیت معیارها، میانگین اختلافات حاکی از آن است که توقعات مردم دربارة مرکزیت و نوع مراجعان پارک‌ها به طور نسبی برآورده شده است؛ اما دربارة امکانات رفاهی فاصلة انتظارات و وضع موجود بیش از سایر معیارهاست.

نمودار رضایت - اهمیت

ترسیم نمودار رضایت - اهمیت، روشی است تا براساس نمایش وضع موجود رضایتمندی با لحاظ نظرات شهروندان دربارة سطح اهمیت، راهبرد لازم برای بهبود وضعیت یا تثبیت وضعیت فعلی به کار گرفته شود. برای ترسیم این مقدار از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود که یکی از گویاترین و ساده‌ترین روش‌ها، استفاده از میزان (درصد) رضایت و اهمیت و لحاظ سطح میانه (50) برای نقطة تقاطع مبدأ مختصات است. بر این اساس نمودار رضایت و اهمیت برای نتایج پژوهش به ‌صورت نمودار (2) ترسیم شد.

نمودار- 2: رضایت- اهمیت معیارهای بررسی‌شده در پارک‌های مدنظر

براساس نمودار، معیارهای سنجیده‌شده در پارک شهروند همه در ناحیة تقویت و ارتقاء قرار دارند.

در پارک دولت نظافت و امکانات رفاهی نیازمند تقویت و ارتقاء هستند و سایر معیارها وضع مطلوب‌تری دارند و عملکرد مطلوب باید در این زمینه ادامه یابد.

در پارک سیاحتی معیارهای نوع مراجعان و امکانات رفاهی و فرهنگی نیازمند توجه و ارتقاء هستند و دربارة سایر معیارها لازم است عملکرد در جهت مطلوبیت ادامه یابد.

نمودار نشان می‌دهد دربارة هیچ‌یک از معیارها وضعیت کاملاً مطلوب و ظرفیت مازاد نداریم؛ این موضوع نیز تأییدکنندة فرضیة دوم است؛ همچنین هیچ‌یک از معیارها در اولویت پایین قرار ندارند.

نتیجه‌گیری

با گسترش شهرها، تراکم جمعیت ساکن در آنها و تنوع نیازها و سلایق شهروندان، اهمیت فرایندهای تعاملی به‌منظور افزایش مطلوبیت فضاهای شهری از نظر مخاطبان افزایش می‌یابد. یکی از این فرایندها، ارزیابی فضاهای شهری با توجه به نیاز شهروندان از دیدگاه خود آنها و برنامه‌ریزی برای برآوردن آن نیازهاست. فضاهای شهری شکل یافته‌اند تا نیازهای ساکنان شهر را برآورده سازند و بر این اساس مطالعه و پردازش فضاهای عمومی بدون توجه به مخاطبان آن و نظرات آنها کامل و کارا نیست. پارک‌های شهری که بخشی از مهم‌ترین فضاهای فراغتی عمومی شهر هستند، براساس دو شیوة کمّی و کیفی ارزیابی می‌شوند؛ این مقاله پارک‌های برگزیدة شهر اهواز را به شیوة کیفی مخاطب‌محور و براساس روش رضایت - اهمیت بررسی کرده است. در این روش علاوه بر بررسی رضایت مخاطبان از معیارهای مطرح‌شده، اهمیت معیارها نیز براساس نظر مخاطبان بررسی می‌شود. براساس نتایج پژوهش در پارک‌های مطالعه‌شده، رضایت کلی از معیارهای امکانات رفاهی، امنیت، نظافت، مراجعان، مرکزیت و دسترسی ضعیف و متوسط و رضایت از امکانات فرهنگی بسیار ضعیف تا ضعیف است؛ اهمیت امنیت و نظافت بیش از سایر معیارها و امکانات فرهنگی کمتر از بقیه بوده است و به ‌طور کلی میزان اختلاف رضایت و اهمیت معیارها معنا‌دار است و ناشی از خطای آماری نیست.

اختلاف رضایت و اهمیت معیارها نشان‌دهندة میزان برآورد نیازها به نسبت اهمیتی است که مراجعان برای آن قائل‌اند. در پارک‌های مطالعه‌شده فقط مرکزیت پارک دولت است که رضایت مخاطبان را به نسبت اهمیتی که برای آن قائل‌اند، برآورده کرده است و بقیة معیارها با اهمیت خود فاصله داشته‌اند. به ‌طورکلی فاصلة میانگین توقعات مردم از وضع موجود در پارک دولت کمتر و در پارک شهروند بیشتر از بقیه بوده است. آزمون آماری نشان داد میانگین رضایت از معیارهای مطرح‌شده در پارک‌های سیاحتی و دولت با پارک شهروند تفاوت معنا‌داری دارند؛ اما در پارک‌های سیاحتی و دولت تفاوت معناداری از نظر آماری وجود ندارد. در زمینة اهمیت تفاوت در پارک‌ها معنادار نیست؛ یعنی اهمیتی که مردم برای معیارهای مطالعه‌شده قائل شده‌اند، وابسته به پارک‌ها نبوده و تقریباً شرایط یکنواختی در پارک‌های اهواز داشته است.

در بین معیارهای مطالعه‌شده براساس آزمون آماری اهمیت امکانات فرهنگی با امنیت و نظافت تفاوت معنادار دارد؛ زیرا مردم برای نظافت و امنیت اهمیت بسیار بیشتری قائل بوده‌اند تا امکانات فرهنگی.

ترسیم نمودار رضایت - اهمیت امکان طبقه‌بندی نتایج به‌دست‌آمده و اتخاذ چهار راهبرد اساسی را فراهم می‌آورد. براساس این نمودار همة معیارهای مطرح‌شده در پارک شهروند نیاز به توجه و ارتقاء بیشتر دارند. در پارک‌های دولت و سیاحتی دربارة بعضی از معیارها نیاز است اقدامات در حال انجام ادامه یابد و بعضی معیارها نیز نیاز به تقویت و ارتقاء دارد. در هر سه پارک مطالعه‌شده هیچ معیاری در منطقة مازاد یا اولویت پایین قرار ندارد.

بهره‌مندی مطلوب عموم بهره‌برداران از فضاهای شهری مستلزم آن است که علاوه بر آنکه این فضاها از کیفیت مناسبی برخوردار باشند، مؤلفه‌های کارکردی آنها نیز براساس خواسته‌های عموم مخاطبان تقویت شود یا براساس پایش‌های انجام‌شده، سلیقة عمومی رصد و جهت‌بخشی شود.

نتایج کلی این پژوهش نشان داد پارک‌های دولت و سیاحتی عملکرد نسبی بهتری در مقایسه با پارک شهروند دارند. مهم‌ترین امتیاز در همة این پارک‌ها، مرکزیت پارک دولت و بزرگ‌ترین ضعف، امکانات فرهنگی پارک شهروند است و مردم بیشترین اهمیت را برای معیارهای امنیت و نظافت و کمترین میزان اهمیت را برای امکانات فرهنگی قائل بوده‌اند. همچنین نتایج نشان‌دهندة آن است که رضایت مخاطبان و اهمیت معیارهای ارزیابی از نظر آنها شکافی دارد که ازنظر آماری معنادار است. این شکاف نشان‌دهندة توفیق‌نیافتن برنامه‌ریزان در تأمین حد مطلوب کیفیت‌هایی از پارک‌های مطالعه‌شده است که برای مخاطبان آنها اهمیت و اولویت دارند. پاسخگویان این پژوهش پارک‌هایی امن و تمیز می‌خواهند که امکانات رفاهی مورد انتظار آنها را ارائه کند؛ حتی اگر امکانات فرهنگی این پارک‌ها بسیار محدود باشد. برای رسیدن به حد مطلوب از نظر شهروندان منابع باید برای بهسازی معیارهایی به کار گرفته شوند که در سطح پایین‌تری از انتظار مردم قرار دارند و در منطقة نیازمند ارتقاء و تقویت قرار گرفته‌اند؛ همچنین وضعیت معیارهایی که در منطقة ادامة عملکرد قرار گرفته‌اند، حفظ و تقویت شود تا فضایی مطلوب و جاذب برای تأمین نیاز شهروندان فراهم آید.

پیشنهادها

در این راستا پیشنهاد‌های زیر مطرح می‌شود:

- اصلاح مسیر دسترسی به پارک شهروند با احداث پل نهم و پیش‌بینی مسیرهای حمل‌ونقل عمومی در مجاورت آن.

- تقویت روشنایی و فعالیت‌های جاذب جمعیت در پارک شهروند به‌منظور ارتقاء امنیت؛ این فعالیت‌ها می‌تواند با هدف ارتقاء توأمان معیارهای فرهنگی شامل احداث فرهنگسرا، کتابخانه یا موزه باشد.

-  تقویت امکانات رفاهی با محوریت جذب همه گروههای مخاطب در همة پارک‌های مطالعه‌شده.

- بهره‌گیری از نظرات مخاطبان در مرحلة طراحی یا احیاء و بازسازی پارک‌های شهری با تأکید بر اولویت‌بندی اهمیت معیارها از نظر گروه‌های هدف.

- طراحی فضاهای چندمنظوره در پارک‌ها به‌منظور پوشش نیاز فراغتی گروه‌های مختلف هدف.