تغییرات اسانس سرشاخه‌های دو گونة بومادران (Achillea wilhelmsii C. Koch و A. millefolium L.) در مراحل مختلف نموی در درة شهدا استان آذربایجان غربی: مطالعة موردی

نژاد حبیب وش, فاطمه; رضایی, محمدباقر

doi:10.22108/ijpb.2018.105469.1038

تعداد نشریات	43
تعداد شماره‌ها	1,646
تعداد مقالات	13,379
تعداد مشاهده مقاله	30,117,565
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	12,062,978

تغییرات اسانس سرشاخه‌های دو گونة بومادران (Achillea wilhelmsii C. Koch و A. millefolium L.) در مراحل مختلف نموی در درة شهدا استان آذربایجان غربی: مطالعة موردی

علوم زیستی گیاهی

مقاله 2، دوره 10، شماره 1 - شماره پیاپی 35، خرداد 1397، صفحه 17-38 اصل مقاله (301.38 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/ijpb.2018.105469.1038

نویسندگان

فاطمه نژاد حبیب وش^* ¹؛ محمدباقر رضایی²

¹مرکز آموزش عالی شهید باکری میاندوآب، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

²موسسة تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران، ایران

چکیده

در پژوهش حاضر، سرشاخه‌های دو گونة بومادران Achillea wilhelmsii C. Koch.و Achillea. millefolium L. در سه مرحلة مختلف رویشی، گل‌دهی و میوه‌دهی از رویشگاه طبیعی آن، منطقة درة شهدا، در استان آذربایجان غربی جمع‌آوری شدند. اسانس‌ها با دستگاه تقطیر با آب (طرح کلونجر) استخراج و مواد مؤثر اسانس‌ها با کروماتوگراف گازی (GC) و کروماتوگراف گازی متصل به طیف‌سنج جرمی (GC/MS) شناسایی شدند. نتایج نشان دادند در زمان‌های مختلف برداشت، علاوه‌بر بازده اسانس، کمیت و کیفیت مواد مؤثر اسانس‌ها نیز متغیر بودند. از همة ترکیبات شناسایی‌شده در اسانس گونة A. wilhelmsii، 36 و 16 ترکیب به‌ترتیب متعلق به مونوترپن‌ها (23/69 درصد) و سزکوئی‌ترپن‌ها (76/30 درصد) بودند؛ بنابراین مونوترپن‌ها بیشترین سهم را داشتند. در اسانس گونة A. millefolium ، 37 ترکیب مونوترپنی (92/56 درصد) و 28 ترکیب سزکوئی‌ترپنی (07/43 درصد) شناسایی شدند. مهم‌ترین ترکیبات در اسانس گونة A. millefolium، شامل کامفور، 1-8 سینئول، کامفن و بورنئول بودند که مقدار 8-1 سینئول در ماه اردیبهشت، کامفن و بورنئول در ماه خرداد و کامفور در ماه تیر بیشترین مقدار بودند. بین ترکیبات اصلی در اسانس A. wilhelmsii، بیشترین مقدار در مرحلة رویشی مربوط به کامفور و کامفن، 1-8 سینئول، بورنئول و 3، 5- هپتا دی ان- 2- ال 2، 6 – دی متیل؛ در مرحلة میوه‌دهی مربوط به 1-8 سینئول، بورنئول، بی سیکلوهپتان -2- متانول 6 و 6 دی متیل (میرتانول) و توجون و در مرحلة گل‌دهی مربوط به آلفا - لینالول، اسیمنول، کامفور، بورنئول و میرتانول بودند. نتایج نشان می‌دهند کمیت و کیفیت مواد مؤثر اسانس در گونه‌ها و زمان‌های مختلف رشدونمو متفاوتند؛ درنتیجه، عملکردهای متفاوت دارویی نیز دارند.

کلیدواژه‌ها

اسانس؛ 1-8 سینئول؛ بومادران؛ بورنئول

اصل مقاله

جنس بومادران با نام علمی Achillea، متعلق به تیرة Asteraceae است که بیش از 100 گونه گیاه علفی چند‌ساله، ریزوم‌دار و اغلب معطر دارد که در سراسر دنیا ازجمله اروپا، غرب آسیا و شمال آفریقا، بخش‌هایی از استرالیا، زلاندنو و آمریکای شمالی پراکنش دارند (Rechinger, 1996). در ایران، 19 گونه (7 گونة انحصاری) از این گیاه دارویی به‌طور خودرو یافت می‌شوند. یکی از این گونه‌ها،Achillea wilhelmsii C. Koch. ، گیاهی نسبتاً کوچک و علفی با ارتفاع 10 تا 35 سانتی‌متر است؛ ساقة منشعب دارد و برگ‌ها سبز‌رنگ و پوشیده از کرک هستند. گل‌های آن به‌صورت نوعی گل‌آذین دیهیم مرکب و مجتمع هستند .(Ghahreman, 1979-1992; Azadbakht et al., 2003). موسم گل‌دهی آن بیشتر در اردیبهشت و خرداد است. اسانس گیاه بیشتر در کرک‌های ترشحی برگ، ساقه و به‌ویژه گل‌ها موجود است (Cernaj et al., 1983; Rechinger, 1963). گونة دیگر بررسی‌شده در پژوهش حاضر، گیاه Achillea millefolium L. با نام فارسی بومادران هزاربرگ است که به فراوانی در اروپا، آسیا و شمال آمریکا رشد می‌کند (Rechinger, 1986). این گیاه، زیرگونه‌های متعددی دارد که ترکیب‌های متفاوتی از مونوترپن‌ها و سزکوئی‌ترپن‌ها در آن یافت می‌شوند. درحال‌حاضر در این گیاه بیش از 120 نوع ترکیب اسانسی شناخته شده‌اند که از مهم‌ترین آنها کامازولن، کامفور، 1-8 سینئول، لیمونن، لینالول، گاما - ترپینن، پارا - سیمن، کاریوفیلن و بتا - اسیمن هستند (Bimbiraite et al., 2008)..

.بومادران؛ مسکن، ضد تورم، ضد اسپاسم، ضد باکتری، بادشکن، مقوی و برطرف‌کنندة ناراحتی‌های سینه است (Azadbakht et al., 2003; .Jaymand and Rezaee 2006; Omidbaigi et al., 2005; Zargari, 1993). درواقع این تعدد خواص و استفاده‌های مختلف آن، به‌دلیل ترکیبات فراوان موجود در اسانس گونه‌های بومادران است (Ghani et al., 2008). مواد مؤثر گیاهان دارویی اگرچه اساساً با هدایت فرایندهای ژنتیکی ساخته می‌شوند؛ ساخت آنها به‌طور بارزی بر اثر عوامل محیطی تغییر می‌کند؛ به‌طوری‌که عوامل محیطی سبب تغییراتی در رشد گیاهان دارویی و نیز در مقدار و کیفیت مواد مؤثر مانند آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، استروئیدها و اسانس‌ها می‌شود (Azadbakht, 2003).

بررسی شیمیایی چند گونه از جنس بومادران نشان‌دهندة وجود ترکیب‌های لاکتون سزکوئی‌ترپنی، فنلی و استیلنئیک است (Greger et al., 1981; Yusupov et al., 1977). ترپنوئیدها (1و 8 ﺳﻳﻨﺋﻮﻝ، کامفور، بورﻧﺋﻮل، پینن، آرتمیسیا کتون، سانتولینا الکل، فارنزان، کاریوفیلن و اکسیدهای آنها ، کوببن، جرماکرن دی، اودسمول، آلفا - بیسابولول و اکسیدهای آنها، گاما - گورجونن، گاما - مورولن و کامازولن ترکیبات اصلی اسانس بومادران هستند (Nemeth and Bernath, 2008). پژوهش‌هایی دربارة ترکیبات موجود در اسانس توده‌های وحشی این گیاه در استان‌های کرمان، مازندران و منطقة کازرون فارس و همچنین کشورهای مصر و ترکیه انجام شده‌اند (Afshari .Pour et al., 1996; Zarezadeh et al., 2013; Azadbakht et al., 2003). مقدار و اجزاء اسانس گیاهان دارویی به‌شدت با ژنتیک گیاه، عوامل محیطی، مرحلة رشدی گیاه (رویشی، غنچه‌دهی، گل‌دهی، گل‌دهی کامل، بذر و میوه( و نوع اندام گیاهی تغییر می‌کند. تطابق تود‌ه‌های گیاهی با شرایط محیطی حاکم بر رویشگاه آنها با گذشت زمان، عامل ایجاد تنوع ژنتیکی و به‌دنبال آن ایجاد تنوع در اجزاء تشکیل‌دهندة اسانس آنها است (Heywood, 2002). پژوهش‌های متعددی در رویشگاه‌های مختلف بر اندام‌های مختلف گونه‌های بومادران انجام شده‌اند. Ghaderi و همکاران (2012) ترکیب‌های اصلی اسانس گل بومادران گونة A. wilhelmsii را که از شهرستان گرگان جمع‌آوری شده بود، آلفا پینن (76/19 درصد)، بتا - پینن (06/10 درصد)، کاریوفیلن اکسید (81/8 درصد)، آلفا - جورجونن (47/8 درصد)، والنسن (93/7 درصد) و کامازولن (15/6 درصد) گزارش کردند. در بررسی تجربی Ahmadi و همکاران (2011) ترکیبات اصلی اسانس بخش‌های هوایی گیاه A. santolina که در زمان گل‌دهی از منطقة سیستان و بلوچستان در جنوب ایران جمع‌آوری شده بودند، کامفور (27/26 درصد)، کامفن (09/9 درصد)، 8-1 سینئول (26/8 درصد) و کریزانتنون (11/5 درصد) گزارش شدند. در پژوهش Raufirad و همکاران (2017) که بر A. santolina برداشت‌شده در مرحلة رویشی از مراتع کرسنگ استان چهارمحال و بختیاری انجام شد، ترکیبات اصلی اسانس شامل کامفور (98/17 درصد)، ایزوبورنئول (1413 درصد)، 8-1 سینئول (40/12 درصد) و کاریوفیلن اکسید (32/7 درصد) گزارش شد. کمیت و کیفیت اسانس اندام گیاه در زمان‌های مختلف، بسیار متفاوت هستند و باید در زمان مناسب، اندامی با بیشترین کمیت و کیفیت اسانس جمع آوری شود (Nikkhah et al, 2009). بررسی‌های متعددی دربارة تغییرات کمّی و کیفی مواد مؤثر گیاهان مریم گلی (Farhat et al., 2001)، آویشن (Nagdibadi et al., 2002) و اکلیل کوهی (Yesil Celiktas et al., 2007) در فصول مختلف سال انجام شدند و نتایج آنها نشان دادند میزان و اجزاء اسانس بسته به زمان برداشت تغییر می‌کنند. Mahmodi Sorestani و Akbarzadeh (2015) به بررسی تأثیر زمان برداشت بر درصد، عملکرد و اجزاء اسانس نعناع دشتی (Mentha spicata) پرداخته‌اند. Bakhshi Khaniki و همکاران (2010) در بررسی تأثیر مراحل فنولوژی بر کمیت و کیفیت اسانس کاکوتی کوهی در شمال شرق ایران اعلام کردند مراحل فنولوژی، تأثیر معنی‌داری بر بازده اسانس داشته‌اند. نتایج پژوهش Sefidkon و Asgari (2003) از مقایسة کمّی و کیفی بازده اسانس گونه‌های مختلف آویشن از مناطق مختلف ایران در دو مرحلة قبل و هنگام گل‌دهی کامل نشان دادند درمجموع، مقدار بازده اسانس در مرحلة رویشی کمتر از مرحلة گل‌دهی است. Zarezadeh و همکاران (2013) به مقایسة ترکیبات اسانس چهار گونة آویشن در مرحلة رویشی و پس از گل‌دهی در شرایط مزرعه‌ای پرداختند. براساس نتایج آنها، مقدار اسانس در مرحلة رویشی کمتر از مرحلة پس از گل‌دهی و درصد ترکیبات در گونه‌های مختلف، متفاوت بودند. Khorshidi و همکاران (2010) به بررسی تأثیر زمان برداشت بر درصد اسانس آویشن دنایی (Thymus daenensis) در چهار مرحلة مختلف (رویشی، آغاز گل‌دهی، گل‌دهی کامل و بذردهی) در دو منطقه پرداختند. نتایج نشان دادند بیشترین درصد اسانس در هردو منطقه (ملایر، 4/3 درصد و همدان، 93/2 درصد) مربوط به مرحلة گل‌دهی کامل است. Mirza و همکاران (2011) تأثیر زمان برداشت بر کمیت و کیفیت اسانس دو گونة Salvia officinalis L. و Mentha piperita L. را در استان خوزستان بررسی کردند.نتایج بررسی Nejadhabibvash و همکاران (2017) بر گونة A. wilhelmsii جمع‌آوری‌شده از منطقة قوشچی در استان آذربایجان غربی نشان دادند در مراحل مختلف رشد، علاوه‌بر تغییر بازده اسانس، کمیت و کیفیت مواد مؤثر اسانس‌ها نیز متغیر بودند. ترکیبات کامفور (5/57 درصد) و کامفن (56/8 درصد) بیشترین مقدار را در مرحلة قبل از گل‌دهی گیاه داشتند و پس از گل‌دهی از میزان آنها کاسته شد؛ ولی برعکس، ترکیبات اکالیپتول (18/13 درصد) ، بورنئول (91/18 درصد)، بی سیکلو (3، 1،1) هپتان -2- متانول 6، 6 دی متیل (43/0 درصد) و توجون (35/15 درصد) در مرحلة پایان گل‌دهی به بیشترین مقدار خود رسیدند. همچنین تأثیر مراحل مختلف رشد بر کمیت و کیفیت اسانس بابونه .(Anthemis wiedemanniana Fisch. And C. A. Mey.) از خانوادة Asteracea جمع‌آوری‌شده از منطقة قوشچی بررسی شد (Nejadhabibvash, 2017).. تغییرات کمّی و کیفی اسانس گیاه آویشن کوهی (Thymus kotchyanus Boiss. and Hohen.). جمع‌آوری‌شده در سه مرحلة فنولوژیک (قبل از گل‌دهی، گل‌دهی و اواخر گل‌دهی) از رویشگاه طبیعی اشنویه نیز بررسی شده‌اند (Nejadhabibvash and Daneshgar, 2017)؛ بنابراین، بررسی تأثیر زمان برداشت و نیز تعیین بهترین زمان رسیدن به حداکثر ترکیبات اصلی گیاه یکی از اهداف مهم در تولید گیاهان دارویی در هر منطقه‌ای به شمار می‌رود؛ بنابراین باتوجه‌به اهمیت دارویی گیاه بومادران و اینکه منطقة درة شهدا از رویشگاه‌های اصلی گونه‌های بومادران (Achillea wilhelmsii C. Koch. و Achillea millefolium L.) است، هدف از پژوهش حاضر تعیین اثر مراحل مختلف رشد بر درصد و مقدار ترکیبات اسانس و مشخص‌کردن بهترین زمان برداشت برای به دست آوردن بیشترین میزان ترکیبات مهم و اصلی دو گونة بومادران (Achillea wilhelmsii C. Koch. و Achillea millefolium L.) جمع‌آوری‌شده از منطقة درة شهدا در استان آذربایجان غربی برای نخستین بار بود؛ به‌طوری‌که نتایج به‌دست‌آمده برای صنایع تولید اسانس در کشور مفید هستند..

مواد و روش‌ها

نمونه‌برداری از سرشاخه‌های گونه‌های A. wilhelmsii C. Koch. و A. millefolium L. از رویشگاه طبیعی آن در درة شهدا در استان آذربایجان غربی در سه مرحلة رشد رویشی (برگ‌های گیاه)، گل‌دهی (برگ‌ها و سرشاخه‌های گل‌دار) و میوه‌دهی (برگ‌ها و سرشاخه‌ها در مرحلة میوه‌دهی) در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار انجام شد. شناسایی گونه با منبع گیاهشناسی (Ghahreman, 1979-1992) انجام شد. کد هرباریومی گونه‌های A. wilhelmsii C. Koch. و A. millefolium L. که در هرباریوم مرکز آموزش عالی شهید باکری میاندوآب ثبت شدند، به‌ترتیب، 50 و 55 بود.

منطقة بررسی‌شده: منطقة درة شهدا در شهرستان اشنویه در موقعیت 45 درجه و 6 دقیقه طول جغرافیایی و 37 درجه و 18 دقیقه عرض جغرافیایی واقع شده است و 1800 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این منطقه در جنوب شهرستان ارومیه و در 35 کیلومتری جادة ارومیه - اشنویه قرار گرفته است. اقلیم منطقه با روش دومارتن، نیمه‌خشک فراسرد با متوسط بارندگی 11 ساله در حدود 72/281 میلی‌متر و متوسط درجه حرارت 89/11 سانتی‌گراد است (Ahmadkhany et al., 2011).

استخراج اسانس: سرشاخه‌های گیاهان بررسی‌شده، در مرحلة رویشی، گل‌دهی و میوه‌دهی جمع‌آوری و در مجاورت هوای آزاد و در سایه، خشک و سپس پودر شدند. 133 گرم از هر نمونة گیاهی با روش تبخیر با آب با دستگاه کلونجر (شرکت Schott-DURAN، آلمان) اسانس‌گیری شد. اسانس‌های حاصل پس از جدا‌شدن از سطح آب، با سدیم سولفات بدون آب رطوبت‌زدایی و توزین شد؛ سپس توزین و بازده تولید اسانس با رابطة 1 (Jaymand and Rezaee, 2006) محاسبه شد.

رابطة 1

100× وزن خشک گیاه/ وزن اسانس=درصد اسانس

.اسانس‌ها پس از آبگیری تا زمان تزریق به دستگاه کروماتوگراف گازی و کروماتوگراف گازی متصل به طیف‌نگار جرمی، در دمای 4 درجة سانتی‌گراد در یخچال در ظروف شیشه‌ای دربسته نگهداری شدند.

شناسایی ترکیب‌های موجود در اسانس: پس از تزریق اسانس‌ها به دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) و یافتن مناسب‌ترین برنامه‌ریزی ستون برای دستیابی به بهترین جداکردن، اسانس‌های به‌دست‌آمده با دی کلرومتان، رقیق و به دستگاه اتوگراف متصل‌شده به طیف‌سنج جرمی (GC/MS) تزریق و شناسایی طیف‌های جرمی و کروماتوگرافی‌های مربوطه با زمان بازداری و شاخص بازداری انجام شدند. با بررسی طیف‌های جرمی، مقایسة ترکیب‌های استاندارد و استفاده از اطلاعات موجود در نرم افزار Saturn ترکیب‌های تشکیل‌دهندة اسانس‌ها ازنظر کمّی و کیفی شناسایی شدند.

مشخصات دستگاه GC: در پژوهش حاضر، از دستگاه کروماتوگرافی گازی (مدل A9، شرکت Shimadzu، ژاپن) مجهز به ستون DB-5 با طول 30 متر، قطر 25/0 میلی‌متر و ضخامت لایة فاز ساکن 25/0 میکرومتر استفاده شد. گاز حامل هلیوم با درجة خلوص 999/99 درصد به کار برده شد که فشار ورودی آن به ستون برابر 5/1 کیلوگرم بر سانتی‌متر مربع تنظیم شده بود. برنامه‌ریزی حرارتی ستون به این ترتیب بود که دمای اولیه از 60 درجة سانتی‌گراد آغاز شد تا دمای نهایی 210 درجة‌سانتی‌گراد که در هر دقیقه 3 درجه به آن افزوده شد و پس از دمای 210 تا 240 درجة سانتی‌گراد با سرعت 20 درجه در دقیقه، توقف در این دما به‌مدت 5/8 دقیقه انجام شد. دمای قسمت تزریق و آشکارساز به‌ترتیب، 300 و280 درجة سانتی‌گراد بود. نرم‌افزار GC solution، نسخة 32/2 (شرکت Shimadzu ژاپن( و روش محاسبات غلظت Area Normalization استفاده شدند.

مشخصات دستگاه GC/MS: کروماتوگرافی گازی متصل به طیف‌سنج جرمی (مدل 3400، شرکت واریان، آمریکا) از نوع تلة یونی مجهز به ستون DB-5 به طول 30 متر، قطر 25/0 میلی‌متر و ضخامت لایة فاز ساکن 25/0 میکرومتر بود. برنامه‌ریزی حرارتی ستون، مشابه با برنامه‌ریزی ستون در GC بود. دمای محفظة تزریق، 10 درجه بیشتر از دمای نهایی ستون تنظیم شد. گاز، حامل هلیوم بود که با سرعت 5 /31 سانتی‌متر بر ثانیه در طول ستون حرکت می کرد. زمان اسکن، یک ثانیه؛ انرژی یونیزاسیون، 70 الکترون ولت و ناحیة جرمی از40 تا340 بود.

تحلیل آماری: آزمایش در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار انجام شد و تحلیل آماری با نرم‌افزار SPSS نسخة 21 و آزمون دانکن در سطح احتمال 5 درصد انجام شد.

نتایج.

مقایسة مقدار اسانس حاصل از سرشاخه‌ها در مراحل مختلف رشد در پژوهش حاضر نشان داد میانگین درصد اسانس، در دو گونة A. wilhelmsii و A. millefoliumدر ماه اردیبهشت (مرحلة رویشی)، به‌ترتیب، 83/0 و 56/0 درصد، در ماه خرداد (گل‌دهی) 47/2 و 35/1 درصد و در ماه تیر (میوه‌دهی) 72/0 و 73/0 درصد حاصل شد..

تجزیة اسانس حاصل با دستگاه GC و GC/MS به شناسایی 52 ترکیب در اسانس A. wilhelmsii و 65 ترکیب در گونة A. millefolium منجر شد (جدول 1). پژوهش حاضر نشان داد تعداد ترکیبات شناسایی‌شده از اسانس گونة A. wilhelmsii در مراحل رویشی، گل‌دهی و میوه‌دهی به‌ترتیب 32 .(23/91 درصد کل اسانس)، 29 (72/69 درصد کل اسانس) و 33 ترکیب (01/68 درصد کل اسانس) بود (جدول 1).. از کل ترکیبات شناسایی‌شده در اسانس گونة A. wilhelmsii، 36 ترکیب متعلق به مونوترپن‌ها (23/69 درصد) و 16 ترکیب متعلق به سزکوئی‌ترپن‌ها (76/30 درصد) بودند؛ بنابراین مونوترپن‌ها بیشترین سهم را بین ترکیبات داشتند. بیشترین مقدار ترکیبات اسانس بومادران A. wilhelmsii در مرحلة رویشی به‌ترتیب، کامفور (43/58 درصد)، کامفن (05/7 درصد)، 8-1 سینئول (573/5 درصد)، بورنئول (86/3 درصد)، 3، 5- هپتا دی ان -2- ال 2، 6– دی متیل (68/2 درصد) و آلفا پینن (57/2 درصد) بودند. بیشترین مقدار ترکیبات اسانس در مرحلة گل‌دهی، آلفا - لینالول (00/18 درصد)، 3، 7- اکتا دی ان -2– ال -2، دی متیل (00/15 درصد)، کامفور (13/14 درصد)، بورنئول (43/7 درصد) و بی سیکلو (1، 1، 3) هپتان -2- متانول 6، 6 دی متیل (میرتانول) (0/5 درصد) و در مرحلة میوه‌دهی، بورنئول (50/17 درصد)، توجان (38/16 درصد)، 8-1 سینئول (اکالیپتول) (19/14 درصد) و میرتنیل استات (05/2 درصد) بودند (جدول 1). براساس نتایج به‌دست‌آمده، در گونة A. millefolium در مرحلة رویشی، 37 (91/99 درصد کل اسانس)؛ در مرحلة گل‌دهی، 48 (06/81 درصد کل اسانس) و در مرحلة میوه‌دهی، 42 ترکیب (80/83 درصد کل اسانس) شناسایی شدند )جدول 1).. در اسانس بومادران هزار‌برگ (A. millefolium) منطقة درة شهدا 37 ترکیب مونوترپنی و 28 ترکیب سزکوئی‌ترپنی شناسایی شدند؛ بنابراین 92/56 درصد اسانس را مونوترپن‌ها و 07/43 درصد اسانس را سزکوئی‌ترپن‌ها تشکیل می‌دادند؛ بنابراین مونوترپن‌ها سهم بیشتری را از اسانس داشتند.

تحلیل آماری مقدار ترکیب‌های اسانس در گونه‌های بررسی‌شدة A. millefoliumو A. wilhelmsii نشان‌دهندة تفاوت معنی‌دار در مراحل مختلف فنولوژیک در سطح احتمال 5 درصد بود (جدول 2).

بین ترکیبات اصلی موجود در اسانس A. wilhelmsii، کامفور بیشترین مقدار را در مرحلة رویشی داشت (43/58 درصد) و با گل‌دهی از مقدار آن کاسته شد (13/1 درصد) و در آغاز میوه‌دهی مقدار آن به صفر رسید. مقدار کامفن در مرحلة رویشی، زیاد بود (05/7 درصد) و با رفتن به مراحل فنولولوژیک بعد، از مقدار آن کاسته شد (مرحلة ‌گل‌دهی و میوه‌دهی به‌ترتیب 313/2 و 843/1 درصد). میزان اکالیپتول در مرحلة رویشی، 57/5 درصد بود و با ورود به مرحلة گل‌دهی مقدار آن به صفر رسید ؛ اما در مرحلة میوه‌دهی بیشترین مقدار را داشت (19/14 درصد). میزان بورﻧﺋﻮل با گذشت زمان و از ورود به مرحلة گل‌دهی تا رسیدن به آغاز میوه‌دهی به‌تدریج افزایش یافت (رویشی، گل‌دهی و میوه‌دهی به‌ترتیب 81/3، 43/7 و50/17 درصد). ترکیب بی سیکلوهپتان -2- متانول 6، 6 دی متیل (میرتانول) در اسانس مرحلة رویشی یافت نشد؛ اما در مرحلة گل‌دهی افزایش نشان داد (176/5 درصد) و سپس در مرحلة میوه‌دهی به صفر رسید. مقدار آلفا - لینالول در نمونة اسانس مرحلة رویشی، 276/0 درصد بود که در مرحلة گل‌دهی افزایش نشان داد (00/18 درصد)؛ ولی در مرحلة میوه‌دهی در اسانس یافت نشد. مقدار کامفن در نمونة اسانس مرحلة رویشی، زیاد بود (05/7 درصد) که در مراحل فنولوژیک بعد مقدار آن کاسته شد (گل‌دهی و میوه‌دهی به‌ترتیب 313/2 و 843/1 درصد). مقدار 3 و 7- اکتا دی ان –2- ال -2، 6 دی متیل (اسیمنول) در نمونة اسانس مرحلة رویشی 483/1 درصد بود که در مرحلة گل‌دهی افزایش یافت (00/15 درصد)؛ ولی در مرحلة میوه‌دهی از مقدار آن کاسته شد (176/0 درصد). توجون در نمونة اسانس مرحلة رویشی و گل‌دهی وجود نداشت؛ ولی در نمونة اسانس مرحلة میوه‌دهی مقدار آن افزایش یافت (380/16 درصد) (جدول 1).

مقایسة میانگین ترکیبات مهم اسانس گونة A. wilhelmsii باآزمون چنددامنه‌ای دانکن نشان داد ترکیبات کامفن، 3و 7 اکتا دی ان -2- ال 2، 6 دی متیل (اسیمنول)، 8-1 سینئول، کامفور و بورنئول در سطح احتمال 5 درصد تفاوت معنی‌دار آماری در سه مرحلة رشد داشتند (جدول 3). ترکیب توجان در مراحل رویشی و آغاز گل‌دهی تفاوت معنی‌دار آماری نشان نداد. ترکیب میرتانول در مراحل رویشی و آغاز میوه‌دهی تفاوت معنی‌دار آماری نشان نداد (جدول 3) (شکل‌های 1 و 2).

اصلی‌ترین ترکیبات شناسایی‌شده در اسانسA. millefolium ، در مرحلة رویشی عبارتند از: 1-8 سینئول (03/44 درصد)، کامفور (09/17 درصد) ، 3- توجانون (25/13 درصد(، بورنئول (58/9 درصد) و کامفن (38/2 درصد)؛ در مرحلة آغاز گل‌دهی عبارتند از: 1-8 سینئول (51/19 درصد)، کامفور (95/33 درصد)، بتا - ادسمول (506/5 درصد)، بورنئول (116/5 درصد) و کامفن (80/3 درصد) و در مرحلة آغاز میوه‌دهی عبارتند از: کامفور (36/38 درصد)، 1-8 سینئول (82/17 درصد)، بتا - ادسمول (11/6 درصد)، کاریوفیلن اکسید (65/3 درصد) و کامفن (06/3 درصد) (جدول 1)؛ بنابراین ازنظر نوع ترکیبات اصلی شناسایی‌شده در اسانس گیاه A. millefolium تفاوت در حضور دو ترکیب کاریوفیلن اکسید و 3- توجانون بود که کاریوفیلن اکسید تنها در مرحلة آغاز میوه‌دهی و 3- توجانون تنها در مرحلة رویشی در اسانس شناسایی شد (جدول 1). مقدار بعضی از ترکیبات اسانس در مرحلة میوه‌دهی بیشتر از مرحلة رویشی بود؛ مانند کامفور که مقدار آن در مرحلة رویشی 09/17 درصد بود؛ ولی این ترکیب در مرحلة میوه‌دهی به 956/33 درصد رسید. همچنین ترکیباتی مانند 1-8 سینئول و بورنئول در این مرحله کاهش نشان دادند (جدول 1).

مقایسة میانگین ترکیبات اصلی اسانس گونة A. millefolium بین سه مرحلة رشد با آزمون چند‌دامنه‌ای دانکن نشان داد ترکیبات 1-8 سینئول، کامفور و بتا - ادسمول در هر سه مرحلة رشد تفاوت معنی‌دار آماری داشتند (جدول 3). ترکیب بورنئول در مراحل رویشی و گل‌دهی تفاوت معنی‌دار آماری نداشت. ترکیب 3- توجانون در مراحل آغاز گل‌دهی و میوه‌دهی تفاوت معنی‌دار آماری نشان نداد (جدول 3).

جدول 1- ترکیبات اسانس گونة Achillea wilhelmsii C. Koch. و L. A. millefolium در سه مرحلة رشد

A. millefolium						A. wilhelmsii
ترکیب	شاخص بازداری	مرحلة رویشی (درصد)	گل‌دهی (درصد)	میوه‌دهی (درصد)	ترکیب		شاخص بازداری	مرحلة رویشی (درصد)	گل‌دهی (درصد)	میوه‌دهی (درصد)
تری سایکلن	926	157/0	116/0	176/0	سانتولینا تری ان		908	080/0	090/0	-
سابینن	1135	133/0	-	066/0	تری سایکلن		918	350/0	116/0	103/0
آلفا - پینن	934	586/1	266/2	046/1	آلفا - پینن		929	5767/2	2167/0	1333/2
کامفن	955	800/3	386/2	066/3	کامفن		955	050/7	3133/2	8433/1
2 (10) - پینن	114	586/1	616/0	906/0	2 (10) - پینن		975	20/1	350/0	120/0
2،3 – دی هیدرو - ،1، 8- سینئول		086/0	146/0	106/0	3، 7- اکتا دی ان- 2 – ال، 2، 6 دی متیل		1626	4933/1	000/15	1767/0
آلفا - فلاندرن	1005	106/0	-	-	لیمونن		1029	240/0	6290/0	086/0
2 - کارن	1293	-	090/0	116/0	متا- سایمن		1016	206/0	340/1	234/0
آلفا ترپینن	1019	366/0	-	186/0	اکالیپتول		1031	5733/5	-	190/14
متا- سایمن	1025	-	176/0	126/0	ترپینن		1059	2267/0	1733/0	1667/0
8-1 سینئول	1038	036/44	826/17	516/19	آرتمیسیا الکل		1075	-	-	2467/0
3- کارن	1007	-	176/0	-	کریزانتنون		1124	2767/0	1100/0	333/0
آرتمیسیا کتون	908	-	-	446/0	بوتیریک اسید 2 متیل – 2- متیل بوتیل استر		1236	1400/0	-	-
توجون	1107	-	866/1	326/2	آلفا - لینالول		1095	2767/0	000/18	-
3- توجانون	1105	256/13	-	-	بوتانوﺋیک اسید، 3 متیل – پنتیل استر		808	1267/0	1900/0	1360/0
2- پارا منتن -1- ال	1114	416/1	-	-	3، 5 - هپتا دی ان -2- ال 2، 6 – دی متیل			6833/2	-	5133/4
آلفا - فلاندرن 8- ال	1147	-	266/0	-	کامفور		1137	43/58	13/14	-
لیمونن اکسید	1122	-	-	146/0	3، 6– دی متیل - 2، 3، 3، ای – 4، 5، 7، ای - هگزاهیدروبنزوفوران		1191	15/0	-	-
ال - کامفور	1125	090/17	366/38	956/33	بورﻧﺋﻮل		1158	860/3	4333/7	500/17
سیکلو هگزان، 3- استوکسی -4- (1- هیدروکسی – 1- متیل اتیل) - 1- متیل	771	-	-	266/0	بورﻧﺋﻮل استات		1259	3500/0	-	0003/0
بتا – فلاندرن -8- ال	1145	-	360/0	-	بورﻧﺋﻮل فومارات		1222	-	0003/0	1700/0
3- سیکلوهگزان - 1- کربوکسالدهید 1، 3، 4 تری متیل	1045	306/0	-	-	پارا- منتا – 1 ان -4- ال = ترپینئول		1152	6000/0	8667/0	8667/0
سابینن کتون	848	186/0	-	-	2- پینن-10- ال		1185	6633/0	-	-
کامفنیلون	1126	263/0	116/0	806/1	المول		1553	2900/0	-	3100/0
لاواندولول	1273	-	366/2	-	نرولیدیل استات		1560	2033/0	1333/0	-
آلفا - تریپنئول	1152	746/1	486/1	286/1	اسپاتولنول		2144	9533/0	-	-
2- پنین -4- وان	1125	-	576/0	246/0	کاریوفیلن اکسید		1578	1667/1	178/0	030/1
3- سیکلوهگزن -1- وان -2-ایزوپروپیل -5- متیل	919	-	-	926/0	تتراسیکلو (6، 3، 2) تری دکان – 9- ال، 4 ،4 - دی متیل		1423	3033/0	-	-
پارا – منتا -1- ان -3- وان	890	-	006/1	-	ترانس - کادینول		1463	340/0	-	6233/1
ایزوبورنیل استات	1271	746/0	666/2	466/1	اکساسیکلوتترادکان -14- متیل			1480/0	-	-
نرول استات	1361	-	-	276/0	اودسم -4 (14) – ان -11– ال		2250	4500/0	0780/0	580/0
هومولن	1455	-	-	046/0	هگزادکانوﺋیک اسید		1986	1100/0	-	-
ایزوبورنیل پروپیونات	848	086/0	-	-	بیس (2- اتیل هگزیل) فتالات		2526	080/0	-	-
نریل پروپیونات	1449	-	-	626/0	آرتمیسیا کتون		1044	-	-	800/0
لینالیل ایزووالرات	826	-	326/0	986/2	توجون		1107	-	-	380/16
دوکوزان	727	086/0	-	-	ایزوبورنیل استات		1258	-	020/0	010/0
کاریوفیلن	1396	056/0	076/0	-	میرتنیل استات		1328	-	-	056/2
ایزوبوتیریک اسید	883	206/1	-	866/0	ایزوبورنیل پروپیونات		1655	-	1400/0	1260/0
جرماکرن دی	1476	076/0	206/0	-	جرماکرن دی		1479	-	1356/0	-
سیکلو هگزان، 1- اتیلن -1- متیل – 4، 2- بیس (1- متیل اتیلن)	1388	126/0	-	-	آزولن		1299	-	-	090/0
اودسما - 4 (4) ،11- دی ان = بتا ادسمن	910	-	166/0	-	لیمونن –6- ال		1008	-	-	084/0
بورنیل -2- متیل بوتیرات	826	-	406/2	-	آدمانتان، 1، 3- دی متیل		1486	-	-	1200/0
مورولن	813	-	-	426/3	ارتو - منتا-8- ان -4- متانول		1452	-	-	330/0
4 (اگزیل) – ان – پروپیل – ترانس -3- اگزابی سیکلو (0، 4، 4) دیس ان	787	-	386/0	076/0	ترانس فارنزیل استات		1842	-	-	530/0
بی سیکلو (0، 4، 4) بیس -2- ان -4- ال -2- متیل 9 (پروپان -1- ان -3- ال -2- یل)	721	-	266/0	-	فتالیک اسید		2157	-	1300/0	-
برگاموتول	734	136/0	-	-	پارا – منتا-2- ان - 1، 4- اپی دی اکسی		1123	-	500/0	-
المول	1537	106/0	-	-	سیس - وربنول		1133	-	230/0	-
هومولن اپوکسید	790	066/0	-	-	3 (10) – کارن - 4- ال		1193	-	25/0	-
نرولیدول	1550	246/2	-	466/1	ژرانیل بوتیرات		1568	-	1600/0	-
کاریوفیلن اکسید	1570	166/3	-	656/3	بی سیکلو (3، 1، 1) هپتان -2- متانول 6، 6 دی متیل		1328	-	176/5	-
لینالول	805	166/0	-	-	1، 5– هپتا دی ان -4- ال 6، 3، 3– تری متیل		1081	-	-	170/0
لیمونن – ال - پی والات	1538	570/0	-	864/0	ترانس پینوکارویل استات		1662	-	860/0	-
ایزو آرومادندرن اپوکسید	824	810/0	-	236/1
4- ان – پروپیل - ترانس -3- اکسا بی سیکلو (4، 4، 0) دکان	709	-	-	186/0
سیکلوهگزان، 2-متیلن -3- (1- متیل اتیلن) - استات	758	-	-	086/0
تتراسیکلو (6، 3، 2، 0) (8، 0) تری دکان -9- ال 4، 4 دی متیل	872	766/0	-	016/1
بتا - اودسمول	1650	506/5	-	166/6
ترانس - بی سابولن اپواکسید	820	226/0	-	176/0
آلفا – سدرن -9- آلفا - ال	1410	-	-	286/0
لدان	1579	-	-	256/0
کوبنول	1619	276/0	-	-
بورنیل ایزووالرات	828	-	25/0	-
هگزادکانوئیک اسید	1779	-	-	106/0
آلفا - پینوکارون		8/1	24/0	12/0
بورنئول	1158	586/9	926/9	116/5

جدول 2- تجزیة واریانس درصد اسانس گونه‌های بومادران در سه مرحلة رشد

منبع تغییرات	مجموع مربعات	درجة آزادی	میانگین مربعات	F	گونه
مراحل برداشت	560/5	2	780/2	833/4035^*	A. millefolium
خطا	004/0	6	001/0
کل	565/5	8
مراحل برداشت	426/1	2	713/0	171/2212^*	A. wilhelmsii
خطا	002/0	6	00/0
کل	42/1	8

^* معنی‌داربودن در سطح احتمال 5 درصد را نشان می‌دهد.

جدول 3- مقایسة میانگین ترکیب‌های مهم اسانس دو گونة A. millefolium و A. wilhelmsii

مرحلة میوه‌دهی	مرحلة گل‌دهی	مرحلة رویشی	ترکیبات	گونه
^c84/1	^b31/2	^a06/7	کامفن	A. wilhelmsii
^c17/0	^a00/15	^b49/1	3، 7- اکتا دی ان -2– ال، 2، 6 دی متیل (اسیمنول)
^a 19/14	^c 00/0	^b57/5	اکالیپتول = 1-8 سینئول
^a 18/13	^c 00/0	^b 57/5	3، 5- هپتا دی ان -2- ال 2، 6– دی متیل
^c 00/0	^b 13/14	^a 43/58	کامفور
^a 50/17	^b 43/7	^c 86/3	بورنئول
^a 38/16	^c 00/0	^c 00/0	توجان
^c 00/0	^a 17/5	^c 00/0	میرتانول
^c 00/0	^a 36/0	^b 18/0	8-1 سینئول	A. millefolium
^c 00/0	^c 00/0	^a 25/13	3- توجانون
^c 95/33	^b 36/38	^a 09/17	ال - کامفور
^b 11/5	^a 93/9	^a 58/9	بورنئول
^b 16/6	^c 00/0	^a 50/5	بتا - ادسمول

حروف متفاوت بیان‌کنندة تفاوت معنی‌دار در سطح احتمال 05/0p≤ هستند.

شکل 1- ترکیبات اصلی اسانس گونه Achillea wilhelmsiiدر مراحل مختلف نموی - 3 - HDLDM: ، 5 - هپتا دی ان- 2- ال 2، 6 – دی متیل - مقادیر، میانگین 3 تکرار ± SD هستند، حروف متفاوت بیان کننده تفاوت معنی دار در سطح 05/0 p≤ هستند.

شکل 2: ترکیبات اصلی اسانس گونه Achillea millefolium در مراحل مختلف نموی 3 HDLDM: ، 5 - هپتا دی ان- 2- ال 2، 6 – دی متیل - مقادیر، میانگین 3 تکرار ± SD هستند، حروف متفاوت بیان کننده تفاوت معنی دار در سطح 05/0 p≤ هستند.

بحث.

نتایج، سیر صعودی مقدار اسانس سرشاخه‌های دو گونة بومادران بررسی‌شده، A. millefolium و A. wilhelmsii را از مرحلة رویشی به مرحلة گل‌دهی نشان دادند که با رسیدن به مرحلة میوه‌دهی از میزان آن کاسته شد. نتایج پژوهش حاضر با نتایج پژوهش‌های Sefidkon و همکاران (2007) بر گیاه Satureja rechingeri، Sefidkon و Akbarnia (2009) بر گیاهSatureja sahendicaو بررسی‌هایMirza و همکاران (2011) بر Salvia officinalis مطابقت دارند. این گونه‌ها نیز در مرحلة ابتدای گل‌دهیبیشترین بازده اسانس را داشتند. Mir Ahmadi و همکاران (2010)با بررسی مقدار و اسانس آویشن دنایی (Thymus daenensis) و آویشن قره‌باغی (T. fedtschenkoi) در زمان‌های مختلف برداشت نشان دادند بیشترین میانگین اسانس آویشن دنایی مربوط به مرحلة گل‌دهی کامل (4/3 درصد) و کمترین میزان اسانس در مرحلة تشکیل میوه و بذر (17/2 درصد) تولید می‌شود. همچنین، بیشترین میانگین اسانس آویشن قره باغی مربوط به مرحلة گل‌دهی کامل (94/2 درصد) و کمترین میزان اسانس در مرحلة تشکیل میوه و بذر (66/0 درصد) ایجاد شد. این یافته‌ها با نتایج پژوهش حاضر تطابق دارند. Amin و همکاران (2008) دربارة تغییرات فصلی میزان اسانس بومادران هزاربرگ (A. millefolium) در شرایط آب‌وهوایی تهران گزارش کردند بیشترین میزان اسانس (3/1 درصد) در اواسط اردیبهشت به دست آمد؛ سپس با پیشرفت فصل تا پایان مرداد به 9/0 درصد کاهش یافت و در ابتدای شهریور به کمترین میزان خود (7/0 درصد) رسید که با نتایج بررسی حاضر تفاوت دارد؛ بنابراین، میزان اسانس گیاهان مختلف در مراحل رشدی متفاوت است؛ به‌عبارتی میزان اسانس و کیفیت آن به‌طور معنی‌داری به شرایط بوم‌شناختی و زمان برداشت بستگی دارند (Miguel et al., 2002).

Ghani و همکاران (2008)، اسانس گل گونة A. wilhelmsii را بررسی کردند و اصلی‌ترین ترکیبات آن را کامفور (66/19 درصد)، آلفا - پینن (00/10 درصد) و 8-1 سینئول (06/9 درصد) گزارش کردند. در مقایسه با نتایج این پژوهشگران، ترکیب آلفا - پینن به مقدار جزئی در اسانس بومادران شناسایی شد.

Javidnia و همکاران (2004)، 57 ترکیب را در اسانس A. wilhelmsii،‌ جمع‌آوری‌شده در مرحلة گل‌دهی در منطقة کازرون (استان فارس) گزارش کردند. ترکیبات اصلی اسانس، شامل کارواکرول (1/25 درصد)، لینالول (0/11 درصد)، 8-1 سینئول (3/10 درصد)، E - نرولیدول (0/9 درصد) و بورنئول (4/6 درصد) بودند.

Dehgan و Elmi (2014)، اصلی‌ترین ترکیبات اسانس گل A. wilhelmsiiرا در استان آذربایجان شرقی، کارواکرول (2/29 درصد)، لینالول (3/10 درصد)، بورﻧﺋﻮل (04/5 درصد)، E – نرولیدول (4/8 درصد) و 1-8 سینئول گزارش کردند. در مقایسه با نتایج این پژوهشگران، در نمونة اسانس پژوهش حاضر، ترکیب کارواکرول یافت نشد.

Azadbakht و همکاران (2003)، ترکیبات اصلی اسانس گل گونة A. wilhelmsii را در استان مازندران به این ترتیب گزارش کردند: کامفور (2/21 درصد)، میرتنول (4/14 درصد)، میرتنیل استات (9/8 درصد)، یوموگی الکل (7/8 درصد) و بورنئول (2/8 درصد). در مقایسه با نتایج پژوهش حاضر، در بررسی این پژوهشگران، ترکیبات میرتنول و یوموگی الکل در اسانس یافت نشدند.

Shahraki و Ravandeh (2012)، ترکیب اسانس گل A. wilhelmsiiرا در استان خوزستان بررسی و 61 ترکیب گزارش کردند که ترکیبات اصلی آن شامل کامفور (99/27 درصد)، سابینیل استات (56/6 درصد)، ترپینن -4- ال (43/6 درصد)، کامفن (43/6 درصد) و آلفا - پینن (47/5 درصد) بودند؛ اما در پژوهش حاضر، ترکیب آلفا پینن به مقدار جزئی یافت شد و ترکیبات سابینیل استات وترپینن -4 ال یافت نشدند.

در پژوهشی که افشاری پور و همکاران در سال 1996 بر A. wilhelmsiiدر کرمان انجام دادند، 9 ترکیب کاریوفیلین اکسید (5/12 درصد)، کامفور (9 درصد)، بورﻧﺋﻮل (1/6 درصد)، لینالول (5/5 درصد)، 1، 8- ﺳﻳﻨﺋﻮﻝ (6/3 درصد)، کرنیلانتیلین استات (7/2 درصد) و کارواکرول (2 درصد) ترکیبات اصلی اسانس بودند. در مقایسة نتایج خود با این پژوهشگران، ترکیبات کرنیلانتینین استات و کارواکرول در نمونة اسانس پژوهش حاضر یافت نشدند.

Mohammadi (2012) فیتوشیمیایی گیاه A. wilhelmsii را در منطقة تفتان بررسی کرده است. در اسانس قسمت‌های هوایی این گیاه 58 ترکیب (67/96 درصد) شناسایی شدند. ترکیبات اصلی اسانس شامل گراندیزول (09/13 درصد)، نکرودل (57/10 درصد)، 8-1 سینئول (47/8 درصد)، توجون (24/8 درصد)، متیل -1- وینیل -2- ایزوپروپیل سیکلوبوتان -1 (00/8 درصد)، برمواستیل کلراید (04/6 درصد)، سابینن (70/5 درصد)، لینالول (59/4 درصد) و آلفا - ترپینئول (34/4 درصد) بود.

این تفاوت اصلی در عملکرد و اجزاء تشکیل‌دهندة اسانس منطقة درة شهدا با سایر مناطق بررسی‌شدة پیشین به احتمال زیاد از تفاوت‌های کموتایپی ناشی می‌شود که حاصل برهم‌کنش ژنوتیپ گیاهان و شرایط محیطی حاکم بر رویشگاه‌های مختلف هستند. رشد و تولید گیاهان در بوم‌نظام‌ها و رویشگاه‌های طبیعی متفاوت به عوامل مختلفی مانند اقلیم منطقه، ارتفاع از سطح دریا و موقعیت جغرافیایی بستگی دارد (Hadipanah et al., 2011; Omidbaigi, 2010). در پژوهش حاضر، برای نخستین بار تأثیر زمان برداشت بر کمیت و کیفیت اسانس گونة A. wilhelmsii بررسی شد؛ بنابراین، مقایسه با نتایج پژوهشگران قبلی ممکن نبود.

ترکیب‌های اسانسی بومادران، به‌دلیل اهمیت دارویی آنها در برخی کشورها بررسی و مونه‌ها (تیپ‌های شیمیایی) متفاوتی از مناطق مختلف گزارش شدند. بررسی‌ها در کشورهای اروپایی نشان دادند ترکیب‌های اسانسی بومادران هزاربرگ (A. millefolium) نمونه‌های استونی، مقادیر زیادی از مونوترپن‌ها و کامازولن دارند. در نمونه‌های بومادران کشورهای مجارستان، یونان، مولداوی، لیتوانی و آلمان نیز مقادیر زیاد مونوترپن‌ها و کامازولن گزارش شده‌اند (Judzentiene and Mockute, 2010). در اسانس بومادران هزاربرگ منطقة درة شهدا درصد ترکیبات مونوترپنی، بیشتر از سزکوئی‌ترپن‌ها بود؛ بنابراین، نتایج ما در تطابق با نتایج این پژهشگران بود؛ ولی ترکیب کامازولن در نمونة اسانس پژوهش حاضر یافت نشد.

بازده اسانس مرزة بختیاری (Satureja bachtiarica Bunge.) کشت و جمع‌آوری‌شده از رویشگاه در مراحل قبل از گل‌دهی و گل‌دهی کامل در خرم‌آباد به‌ترتیب 1/1 و 1/2 درصد و 8/1 و 1/1 درصد بود. اصلی‌ترین ترکیب‌های شناسایی‌شده در رویشگاه طبیعی در مرحلة قبل از گل‌دهی، پاراسیمن (5/36 درصد)، کارواکرول (0/20 درصد) و تیمول (2/19 درصد) و در مرحلة گل‌دهی کامل، پاراسیمن (2/23 درصد)، کارواکرول (8/25 درصد)، تیمول (3/1 درصد) و منتول (5/18 درصد) بودند (Ahmadi et al., 2009). مادة اصلی تشکیل‌دهندة اسانس زرمبات (Alpina zerumbet) نیز در همة فصول سال پی سیمن بود؛ اما مقدار این ترکیب در فصل تابستان افزایش و در اوایل بهار کاهش یافت (Murakami et al., 2009). میزان اسانس در گل راعی (Hypericum triquetrifolim Turra.) در مراحل رویشی گل‌دهی و میوه‌دهی به‌ترتیب 09/0، 12/0 و 08/0 درصد گزارش شده است. ان – اکتان، آلفا پینن، بتا کاریوفیلن، 2- متیل اکتان، ان - نونان، آلفا لونگیپینن، کاریوفیلن اکسید و بتا - پینن ترکیبات اصلی اسانس بودند که درصدشان در سه مرحلة رشد متفاوت بود (Hosni et al., 2011).

Jaymand و Rezaee (2006)، ترکیب‌های شیمیایی اسانس گل بومادران هزار برگ (A. millefolium) منطقة لار را به‌سوی قلة دماوند با روش تقطیر با آب بررسی و ترکیب های اصلی آن، پارا - سیمن، ان - هپتانول و بورنیل استات گزارش شدند. در مقایسه با نتایج این پژوهشگران، ترکیبات سایمن و بورنیل استات به‌مقدار جزئی در اسانس یافت شدند. ترکیب ان - هپتانول در نمونة اسانس بررسی حاضر شناسایی نشد.

Jaymand و Rezaee (2002) ترکیب شیمیایی اسانس بومادران کوهستانی (Achillea vermicularis Trin.) را بررسی و ترکیبات اصلی موجود در گل آن را کامفور (2/31 درصد)، 8-1 سینئول (7/25 درصد)، کامفن (4/21 درصد) و ترانس - پارا منتا -2- ان -1 ال (18 درصد) گزارش کردند. همچنین در پژوهش دیگری که Jaymand وRezaee (2002) بر این گونة جمع‌آوری‌شده از شیراز انجام دادند، ترکیبات موجود در گل، 1-8 سینئول (41 تا 45 درصد)، بتا - پینن (8/9 تا 6/16 درصد)، ترپینن - 4 ال (8/6 تا 1/9 درصد) و E - نرولیدول (1/4 تا 10 درصد) بودند و میزان اسانس 9/0 تا 2/1 درصد گزارش شدند.

بررسی ترکیبات تشکیل‌دهندة اسانس گونه‌های بومادران A. eriophora، A. millefolium، A. biberesteni و A. nobilis کشت‌شده در شرایط آب‌و‌هوایی شهرستان شوشتر نشان داد ترکیبات اصلی اسانس این گونه‌ها مشابه و شامل کامفور، سابینن، کامفن، بتا - پینن و آلفا - پینن بودند (Farhodi and Mehrnia, 2015).

Saber-amoli و همکاران (2005)، 32 ترکیب در گونة بومادران شیرازی، A. eriophora، جمع‌آوری‌شده از توابع شهرستان بافت کرمان شناسایی کردند که مهم‌ترین آنها شامل کامفور (43/46 درصد)، 8-1 سینئول (85/9 درصد)، آلفا - توجون (16/8 درصد)، کامفن (88/4 درصد) و بتا - توجون (16/8 درصد) بودند.

همان‌طورکه اشاره شد در مناطق مختلف، گزارش‌های متفـاوتی دربارة اجزاء اسانس گونه‌های مختلف بومادران وجـود دارند کـه بیــان‌کنندة تفــاوت مشهودی در ترکیبــات تشکیل‌دهندة اسانس هستند. این تفاوت‌ها ممکن است نتیجـة عواملی مانند نوع گونة آزمایش‌شده، شرایط محیطی، زمـان برداشت، ژنوتیپ گیاه، شیوة فـراوری، شیوة اسـانس‌گیـری و غیره باشند (Ahmadi and Mirza, 1999)؛ اما ازآنجاکه در پژوهش حاضر، شیـوة فـراوری، زمـان و مهم‌تر از همه مکان برداشت برای هردو گونه، کامـلاً یکسان هستند، وجـود تفـاوت‌هـا در مقـدار و ترکیبـات اسانس برپایة تفاوت‌های ژنتیکی دو گونه متمایز می‌شوند که بر این اساس اطلاعات بـاارزشـی بـرای اهـداف و کاربردهای دارویی آنهـا به دست می‌آیند. درمجمـوع ازنظر مهم‌ترین ترکیبـات، مقـدار و گـروه ترکیبـات موجـود تفاوت‌هایی بـین اسانس گونه‌های آزمایش‌شده مشاهده شدند.

ازسوی‌دیگر، حضور ترکیبات ارزشمند، همچون کامفور، کامفن و 1-8 سینئول با درصد فراوان در اسانس گیاه Achillea ما را به سوی استفاده از اسانس این گیاه در صنعت عطرسازی و داروسازی رهنمون می‌کند. کامفور، ترکیبی با آثار ضد‌میکروبی قوی و همچنین مقوی قلب است (Majruhi, 2008). همچنین کاهندة تب و افزایندة عرق، شیر و ترشحات غدد فوق‌کلیوی، محرک مراکز عصبی، حرکتی، تنفسی و مقوی قلب است. در شیمی لاستیک و کاغذ، لوازم آرایشی، صابون‌سازی، صنایع چسب و مواد افزایشی روان‌کننده، ترکیب رزین‌ها، حلال‌ها، پلاستیک‌ها و رنگ‌ها نیز استفاده می‌شود (Rabie et al., 2003). ترکیب کامفن، به‌طور گسترده در تهیة مخلوط‌های ارزان‌قیمت برای معطرکردن محصولات بهداشتی استفاده می‌شود (Rabie et al., 2003). ازسوی‌دیگر، ترکیب 1-8 سینئول به‌دلیل ویژگی‌های خلط‌آوری، بی‌حس‌کنندگی و کاهندگی فشار خون در داروسازی استفاده می‌شود (Kiarostami et al., 2009).

جمع‌بندی

بررسی نتایج کمّی اسانس‌ها (بازده نسبت به وزن خشک) نشان داد برای دستیابی به بیشترین میزان اسانس، بهتر است در مراحل رویشی و میوه‌دهی از گیاه A. millefoliumوA. wilhelmsii برداشت انجام نشود. به‌طورکلی در پژوهش حاضر، در هردو گونة بررسی‌شده، مراحل مختلف رشد بر مقدار اسانس و ترکیبات آن تأثیر معنی‌دار داشت و اجزاء اصلی اسانس در سه مرحلة زمانی برداشت با هم تفاوت داشتند. ازنظر نوع ترکیبات اصلی شناسایی‌شده در اسانس گیاه A. millefolium، تفاوت در حضور دو ترکیب کاریوفیلن اکسید و 3- توجانون بود که کاریوفیلن اکسید تنها در مرحلة آغاز میوه‌دهی و 3- توجانون تنها در مرحلة رویشی در اسانس شناسایی شدند. مهم‌ترین ترکیبات در اسانس گونة A. millefolium، کامفور، 1-8 سینئول، کامفین و بورنئول بودند که 1-8 سینئول در ماه اردیبهشت، کامفین و بورنئول در ماه خرداد و کامفور در ماه تیر بیشترین مقدار را داشتند. از ترکیبات اصلی موجود در اسانس بومادران A. wilhelmsii، کامفور و کامفن بیشترین مقدار را در مرحلة رویشی داشتند.. میزان اکالیپتول، بورنئول، بی‌سیکلوهپتان -2- متانول، 6 و 6 دی متیل و توجون در مرحلة آغاز میوه‌دهی بیشتر بود. ترکیب 3، 7- اکتا دی ان –2- ال - 2 و 6 دی متیل بیشترین مقدار را در مرحلة آغاز گل‌دهی داشت. همچنین تفـا‌وت‌هـایی در مقـدار و ترکیبـات اسانس برپایة تفاوت‌های ژنتیکی دو گونة بومادران بررسی‌شده مشخص شدند که بر این اساس اطلاعات بـاارزشـی بـرای اهـداف و کاربردهای دارویی آنهـا به دست می‌آیند. درمجمـوع ازنظر مهم‌ترین ترکیبـات، مقـدار و گـروه ترکیبـات موجـود تفاوت‌هایی بـین اسانس گونه‌های آزمایش‌شده مشاهده شدند.

سپاسگزاری

در اینجا از زحمات مهندس گیتی امیرفتحی مسئول آزمایشگاه جنگل‌داری دانشکدة منابع طبیعی دانشگاه ارومیه برای کمک به شناسایی گیاهان سپاسگزاری می‌شود.

مراجع

Afshari Pour, S., Asgary, S. and Lockwood, G. B. (1996) Constituents of the essential oil of Achillea wilhelmsii from Iran. Planta Medica 62: 77-78.

Ahmadi, L. and Mirza, M. (1999) A study of chemical composition of essential oil from Salvia officinalis L. during different growth stages. Journal of Sciences and Technology Agriculture and Natural Research 3(2): 93-99.

Ahmadi, S., Sefidkon, F., Babakhanlo, P., Asgari, F., Khademi, K. and Karimifar, M. A. (2009) Comparing essential oil composition of Satureja bachtiarica Bunge. before and full flowering stages in field and provenance. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 25(2): 159-169.

Ahmadi, Z., Sattari, M., Tabaraee, B. and Bigdeli, M. (2011) Identification of the constituents of Achillea santolina essential oil and evaluation of the anti-microbial effects of its extract and essential oil. Arak Medical University Journal 14(56): 1-10.

Ahmadkhany, R., Ahmadi, A. and Ahmadkhany, Y. (2011) Relationship between the elements in plant Galium verum and soil characteristics (Case example: Martyrs Valley, West Azarbaijan province). Journal of Plant Ecophysiology 3(9): 17-28.

Amin, G. H., Salehi Sourmaghi, R., Azizzadeh, M. H., Yassa, M. and Asgari, T. (2008) Seasonal variation of the essential oil composition of cultivated yarrow in Tehran-Iran. Journal of Essential Oil Bearing Plants 11(6): 628-633.

Azadbakht, M., Morteza-Semnani, K. and Khansari, N. (2003) The essential oils composition of Achillea wilhelmsii C.Koch. leaves and flowers. Journal of Medicinal Plants 2(1): 55-59.

Bakhshi khaniki, A., Sefidkon, F. and Dehghan, Z. (2010) Examination of affect some hanitet condition on quantity and quality of Ziziphora Clinopodioides essential oil. Journal of Plant Drugs 1: 11-20 (in Persian).

Bimbiraite, K., Ragazinshiene, O., Mariska, A. and Korysova, O. (2008) Comparison of the chemical composition of four yarrow (Achillea millefolium L.) morphotypes. Biologia 54(3): 208-212.

Cernaj, P., Liptakova, H., Mohr, G., Repeak, M. and Honcariv, R. (1983) Variability of the content and composition of essential oil during ontogensis of Achillea collina Becker. Herb Hung 22: 21- 27.

Dehgan, G. and Elmi, F. (2014) Essential oil combination of three species of Achillea growing wild in East Azerbayjan- Iran. Advanced Herbal Medicine 1(1): 22-28.

Farhat, G. N., Affara, N. I. and Gali-Muhtasib, H. U. (2001) Seasonal changes in the composition of the essential oil extract of East Mediterranean sage (Salvia libanotica) and its toxicity in mice. Toxicon 39: 1601-1605.

Farhodi, R. and Mehrnia, M. A. (2015) Study of growth, essential oil percentage and essential oil component of Achillea spp. under Shoushtar climatic condition in fall planting. Journal of Horticultural Science 29(3): 349-357.

Ghaderi, S., Hossein Abad, F. and Sarailoo Ghanbari, V. (2012) Investigation of the components and antibacterial effects of three plants essential oil Coriandrum sativum, Achillea millefolium and Anethum graveolens in vitro. Journal of Shahrekord University of Medical Sciences 14(5): 74-82.

Ghahreman, A. (1979-1992) Colorful flora of Iran. Research Institute of Forests and Rangelands, Tehran (in Persian).

Ghani, A. M., Azizi, M., Hassanzadeh Khayyat, M. and Pahlavanpour, A. A. (2008) Essential oil composition of Achillea eriophora, A. nobilis, A. biebersteinii and A. wilhelmsii from Iran. Journal of Essential Oil Bearing Plants 11(5): 460-467.

Greger, H., Grenze, M. and Bohlmannm, F. (1981) Polyacetylenic compounds, Part 260. Amides from Achillea species and leucocyclus formosus. Phytochemistry 20: 2579–2581.

Hadipanah, A., Golparvar, A. R., Ghasemi Pirbalouti, A. and Zaynali, H. (2011) Determine optimum of harvest time on the quantity/quality of essential oil and thymol of thyme (Thymus vulgaris L.) in Isfahan. Journal of Herbal Drugs 2(1): 23-32.

Heywood, V. H. (2002) The conservation of genetic and chemical diversity in medicinal and aromatic plants. In: Biodiversity: Biomolecular Aspects of Biodiversity and Innovative Utilization (Ed. Sener, B.) 13-22. Springer, Berlin Heidelberg.

Hosni, K., Msaada, K., Taarit, M. B. and Marzouk, B. (2011) Phenological variation of secondary metabolites from Hypericum triquetrifolium Turra. Biochemical Systematics and Ecology 39: 43-50.

Jaymand, K. and Rezaee, M. B. (2002) Chemical constituents of the essential oil of Achilea vermicularistrin. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 15(2): 49-58.

Javidnia, K., Miri, R. and Sadegh Pour, H. (2004) Composition of the volatile oil of Achillea wilhelmsii C. Koch from Iran. Daru 12(2): 63-66.

Jaymand, K. and Rezaee, M. B. (2006) Essential oil, distillation devices, test methods and retention indices in essential oil analysis. Community Medicinal Plant of Iran Press, Tehran (in Persian).

Judzentiene, A. and Mockute, D. (2010) Essential oil composition of two Yarrow taxonomic forms. Central European Journal of Biology 5(3): 346-352.

Khorshidi, J., Rostaei, A., Fakhre Tabatabaei, M., Omidbaigi, R. and Sefidkon, F. (2010) Effect of climate and harvesting time on essential oil quantity of Thymus daenensis Celak. Scientific Conference on Medicinal plant Industry Development in Iran. Tehran, Iran.

Kiarostami, K. H., Bahrami, M., Talebpour, Z., Nazem bokai, Z., Khanavi, M. and Haji Akhondi, A. (2009) Study of seasonal variation in essential oil of Rosmarinus officinalis L. Journal of Medicinal Plants 32: 84-90.

Mahmodi Sorestani, M. and Akbarzadeh, M. (2015) The effect of harvest time on essential oil content, yield and composition of spearmint (Mentha spicata L.) in the Hamidiyeh region. Journal of Plant Production38(1): 51-56.

Majruhi, A. A. (2008) Study of variation in quantity and quality of the essential oil of Zhumeria majdae Rech. F. at different growth stages. Journal of Medicinal Plants 29: 107-113.

Miguel, M. G., Duarte, F., Venancio, F. and Tavares, R. (2002) Changes of the chemical composition of the essential oil of Portuguese Thymus mastichina in the course of two vegetation cycles. Acta Horticulturae 576: 83-86.

Mir Ahmadi, F., Omidbaigi, R., Sefidkon, F., Rostaei, A. and Fakhre Tabatabaei, M. (2010) Compare the quality of essential oil from Thymus fedtschenkoi at different stages of plant growth. Scientific Conference on Medicinal plant Industry Development in Iran. Tehran, Iran.

Mirza, M., Ghoraishi, F. and Bahadori, A. (2011) Effect of harvesting time on essential oils content and composition of Salvia officinalis L. and Mentha piperita L. in Khuzestan province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 26(4): 531-543.

Mohammadi Bolban Azad, M. (2012) Investigation of plant phytochemistry of Achillea wilhelmsii from Taftan area. MSc thesis, Sistan and Baluchestan University, Sistan and Baluchestan, Iran (in Persian).

Murakami, S., Li, W., Matsuura, M., Satou, T., Hayashi, S. and Koike, K. (2009) Composition and seasonal variation of essential oil in Alpinia zerumbet from Okinawa Island. Natural Medicinal 63: 204-208.

Nagdibadi, H., Yazdani, D., Nazari, F. and Saged, M. A. (2002) Seasonal variations in the performance and the essential oil composition of Thymus vulgaris L. in different cultivation densities. Journal of Medicinal Plants 5(2): 51-56.

Nejadhabibvash, F. (2017) Phytochemical composition of the essential oil of Anthemis wiedemanniana Fisch. and C. A. Mey. (Asteraceae) from Iran during different growth stages. Journal of Essential oil Bearing Plants 20(5): 1349-1359.

Nejadhabibvash, F. and Daneshgar, M. (2017) The effect of harvesting stages on quantitative and quality characters of essential oil composition in Thymus kotschyanus Boiss. and Hohen. in natural habitat of Oshnavieh in West Azerbaijan province (Iran). 1^st National Conference on New Achievements in Medicinal Herbs and Herbal Medicines, Zanjan, Iran.

Nejadhabibvash, F., Mahdavikia, H., Toufigh, S., Ali Mohammadyan, M., Amirfathi, G. and Panahi, Sh. (2017)Study of the plant growth stages effect on the color, content and composition of essential oil of Achillea wilhelmsii C. Koch. Case Study: Qushchi Ghat in West Azerbaijan province 5(3): 47-64.

Nemeth, E. and Bernath, J. (2008) Biological activities of yarrow species (Achillea spp). Current Pharmaceutical Design 14(29): 3151-67.

Nikkhah, F., Sefidkon, F. and Sharifi Ashoorabadi, A. (2009) The effect of distillation methods and plant growth stages on the essential oil content and composition of Thymus vulgaris L. IranianJournal of Medicinal and Aromatic Plants25(3): 309-320.

Omidbaigi, R., Sefidkon, F. and Hejazi, M. (2005) Essential oil composition of Thymus×citriodorus L. cultivated in Iran. Flavour and Fragrance Journal 20: 227-238.

Omidbaigi, R. (2010) Production and processing of medicinal plants. Astan Ghods Publication, Tehran (in Persian).

Rabie, M., Jalili, A. and Sefidkon, F. (2003) Chemical composition of the essential oil of four Artemisia species from north of Iran. Journal of Pajouhesh and Sazandegi 61:54-63.

Raufirad, V. A., Ebrahimi, A. and Arzani, H. (2017) Extraction and identification of chemical components of the essence of Achillea Santolina. Journal of Natural Ecosystems of Iran 7(2): 1-9.

Rechinger, K. H. (Ed.) (1963) Flora Iranica. vol. 158. Akademische Druck-U Verlagsanstalt, Naturhistorisches Museum, Wien, Graz.

Rechinger, K. H. (1986) Flora Iranica. Akademische Druke-U Verlagsanstalt, Naturhistorisches Museum, Wien, Graz.

Saber-amoli, S., Sadipour, A., Ghelichnia, H. and Kazemi, M. (2005) Phytochemical analysis of Achillea eriophora DC. from "Khebr" national park of Kerman by GCMS. 3^rd Conference on Medicinal Plant, Shahed University, Tehran.

Shahraki, A. and Ravandeh, M. (2012) Comparative survey on the essential oil composition and antioxidant activity of aqueous extracts from flower and stem of Achillea wilhelmsii from Taftan (Southeast of Iran). Health Scope 1(4): 167-172.

Sefidkon, F., Abbasi, K. H., Jamzad, Z. and Ahmadi, S. H. (2007) The effect of distillation methods and stage of plant growth on the essential oil content and composition of Satureja rechingeri Jamzad. Food Chemistry 100: 1054-1058.

Sefidkon, F. and Akbarnia, A. (2009) Essential oil content and composition of Satureja sahendica Bornm. in different stage of plant growth. Journal of Essential Oil Research21(2): 112-114.

Sefidkon, F. and Asgari, F. (2003) Quantity and quality of Thymus sp. essential oil. Iranian Journal of Pajouhesh and Sazandegi 59: 2-7 (in Persian).

Yesil Celiktas, O., Hames Kocabas, E. E., Bedir, E., Vardar Sukan, F., Ozek, T. and Baser, K. H. C. (2007) Antimicrobial activities of methanol extracts and essential oils of Rosmarinus officinalis depending on location and seasonal variations. Food Chemistry 100: 553-559.

Yusupov, M. I., Kasymov, S. Z., Abdullaev, N. D., Sidyakin, G. P. and Yagudaev, M. R. (1977) New isorideniin lactone from Achillea biebersteinii.Khim. Prir. Soedin. 13: 800-802.

Zarezadeh, A., Mirhosayni, A. and Arabadeh, M. R. (2013) Comparison of quality and quantity effective substance essential oil of six species Thymus L. in farming condition in two vegetative and reproductive in Yazd province. Second Proceeding Plant Physiology 235 (in Persian).

Zargari, A. (1993) Medicinal plants. Amirkabir Press. Tehran (in Persian).

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 1,037

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 603

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

تغییرات اسانس سرشاخه‌های دو گونة بومادران (Achillea wilhelmsii C. Koch و A. millefolium L.) در مراحل مختلف نموی در درة شهدا استان آذربایجان غربی: مطالعة موردی