گونه‌های مختلف ارزش‌های خانوادگی و همبسته‌های اقتصادی اجتماعی آن در شهر تهران

مقدمه و بیان مسأله

خانواده، واحدی اجتماعی با ابعاد گوناگون زیستی، اقتصادی، حقوقی، روانی و جامعه‌شناختی است و از معدود مفاهیمی است که برای بسیاری از مردم دنیا در رأس برنامه‌های مهم زندگی قرار دارد و بسیاری از افراد جهت‌گیری‌های علمی، اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی خود را براساس آن سامان می‌دهند. بااین‌حال، دگرگونی‌های اقتصادی و ‌اجتماعی در دهه‌های اخیر موجب شده است خانواده نیز مانند دیگر نهادهای اجتماعی، تغییرات فراوانی را پشت سر گذارد و فراز و نشیب بسیاری را تجربه کند.

در دهه‌های اخیر به دنبال رشد اقتصادی، افزایش سطح آموزش و پرورش، مهاجرت‌ها، افزایش دانش فناوری، وجود رسانه‌ها، ارتباطات جهانی و ...، تقریباً همة جوامع تغییرات سریع و مستمر در ارکان گوناگون زندگی اجتماعی و ازجمله تغییر در خانواده را تجربه کرده‌اند وبرخلاف جوامع سنتی - که با ویژگی‌هایی مانند بسته‌بودن، همگن‌بودن، با آزادی محدود افراد و تغییرات محدود، پیش‌بینی‌پذیر و یکنواخت شناخته می‌شده‌اند - تغییرات سریع و مداوم در تمام حوزه‌های زندگی اجتماعی، عنصر اساسی در تئوری‌های مدرن بوده است و امروزه گرایش به تغییر و تحول به نوعی نشان‌دهندة تداوم جوامع انسانی است؛ اما تأثیر مدرنیته به‌دلیل تاریخ متفاوت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در همه جوامع یکسان نیست و در تمام کشورها با سرعت برابر پیش نمی‌رود. بنابراین، به طبع تغییرات فرهنگی نیز یکنواخت نبوده و ازنظر زمانی، جهت، شدت و ترتیب در جوامع گوناگون و همچنین در یک جامعه متفاوت است.

به‌دلیل جهانی‌شدن و فرایند مدرنیته، ساختار اجتماعی خانواده ایرانی نیز پیامدهایی را در خود پذیرفته ‌است. رشد شهرنشینی، افزایش تحصیلات، میزان استفاده از رسانه‌ها، افزایش امید به زندگی، کاهش فرزندآوری، بهبود امکانات پزشکی و بهداشتی، رشد شاخص توسعه انسانی، همگی ازجمله شاخص‌های نوسازی هستند که ایران در طول چند دهة گذشته تجربه کرده است.

امروزه خانواده در ایران از واحدی تولیدی به امری اجتماعی تبدیل شده و ضمن تغییر از ساختار سنتی خود، همچنان مهم‌ترین نهاد اجتماعی از دید افراد ایرانی است (آزادارمکی و همکاران، 1389: 78) و برطرف‌کنندة نیازهای مختلف فرد بوده است و با وجود واگذاری برخی کارکردها به دیگر نهادهای اجتماعی، امر تولیدمثل، تربیت فرزندان، حمایت آموزشی و پرورشی از فرزندان، مشارکت در ازدواج فرزندان را بر عهده دارد. همچنین، برخی پژوهش‌ها نشان‌دهندة بروز مشکلات در این حوزه است. در سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ به ترتیب ۶% و ۵% از زنانی که ۱۰ سال یا بیشتر از ازدواجشان گذشته است از همسرانشان جدا شده‌اند (آزادارمکی، ۱۳۸۶: ۱۳۳). 2% ایرانیان معتقدند زن‌ها بدون داشتن روابط ثابت با هیچ مردی صاحب فرزند می‌شوند، 9/0% از ایرانیان همجنس‌بازی و 8/0% از ایشان فحشا و خودفروشی را مجاز می‌دانند. 6/10% از ایرانیان معتقدند ازدواج به نهادی منسوخ مبدل شده است (آزادارمکی و همکاران، 1389: 79 - 73 ). رابطه جنسی پیش از ازدواج در ایران درحال افزایش است و تحولات چشمگیری در حوزه ارزش‌ها و باورهای جوانان ایجاد شده‌است (آزادارمکی و شریفی ساعی، 1390: 437 به نقل از گرمارودی، 1388؛ سلیمی‌نیا، 1384؛ محمد، 2008 و مهدوی، 2008).

 همان‌طورکه ملاجظه می‌شود این پژوهش‌ها به نوعی نشان‌دهندة تغییر ارزش‌ها، افول ارزش‌های سنتی خانوادگی و افزایش آزاداندیشی‌های پست‌مدرنیا حضور هم‌زمان ارزش‌های سنتی، مدرن و پست‌مدرناست که هریک از آنها به زمینة متناسب با آنها نیازمند است و چنین وضعیتی در جامعه ایرانی سئوال‌برانگیز و تأمل‌برانگیز است که همواره خانواده‌مداری از ویژگی‌های آن بوده است. به نظر می‌رسد تغییر در ارزش‌هاست که بر برخی مسائل مربوط به حوزه خانواده ازجمله شیوه‌های همسرگزینی، انتظارات زن و شوهر از همدیگر، مناسبات میان زوجین یا روابط میان فرزندان و والدین تأثیر گذاشته است.

ارزش‌ها زیربنا و الگوی رفتار و اعمال به شمار می‌آیند و نقش اساسی در کنش‌های انسانی دارند و تغییر در ارزش‌ها و اعتقادات بنیادین بر رفتار سیاسی، جنسی و مذهبی اثرگذار است (اینگلهارت و ولزل، 1389)؛ بنابراین، برخی نابسامانی‌های خانواده در تغییر ارزش‌های خانوادگی یا عواقب ناشی از تغییر ارزش‌های خانواده یا حضور هم‌زمان ارزش‌های متفاوت و گاهی متناقض است؛ بنابراین، بررسی وضعیت ارزش‌های خانوادگی، وضعیت خانواده را به نمایش می‌گذارد و نمایی از آینده خانواده را ترسیم می‌کند. در این پژوهش، گونه‌های مختلف ارزش‌های خانوادگی در شهر تهران بررسی می‌شودو سؤالات اساسی مطرح‌شده در این پژوهش این است که در جامعة ما که در گذر از سنت به مدرنیته است وضعیت گونه‌های مختلف ارزش‌های خانوادگی چگونه است؛ آیا ما با تغییر ارزش‌های سنتی به مدرن مواجهیم یا با هم‌زمانی گونه‌های مختلفی که هریک بستر خاص خود را می‌طلبند؛ آیا چنانکه برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد در این جامعه پیش از پیوستن به جوامع صنعتی، ارزش‌های پست‌مدرن خانوادگی نیز به چشم می‌خورد؛ بررسی نسلی ارزش‌های خانوادگی چه روندی را نشان می‌دهد؛ گروه‌های مختلف اجتماعی به کدام یک از گونه‌های ارزش‌های خانوادگی گرایش بیشتری دارند.

پیشینة پژوهش و چارچوب نظری

در حوزه تغییر ارزش‌های خانوادگی، آکسین و تورنتن[1](1993)، بامپس[2](1998) و منینگ، لانگ مور و جوردانو¹⁴(2007) نشان دادند آرایش‌های غیرسنتی، زندگی مشترک غیررسمی‌ و همچنین پذیرش رابطه جنسی پیش از ازدواج در نزد جوانان و نوجوانان مقبولیت یافته و بیش از پیش مجاز شمرده شده است. آنها رشد این انتخاب‌ها را در طیفی از نااطمینانی نسبت به روابط پایدار در زندگی زناشویی می‌دانند (دلخموش، 1388: 209 - 208).

همچنین تغییر در ارزش‌ها در مطالعات چودوری و تراواتو[3](1994)، گوتیرز - دومنه[4] (2008)، مالهوترا و تسیو[5] (1996)، ویلیامز[6] (2007)، چووشین[7] (1996)، شاکلا و کاپادیا[8] (2007)،ونگ[9] (1994)، هیگینز و همکاران[10]  (2002)، یو (1994)، اسمیت و باس[11] (2001)، باس (1989)، باس و همکاران (2001)، تورو، مورن و اسپرچر[12] (2003)، شاکلفورد[13]، اسمیت، باس (2005)، اریکسن[14](1968)، لوینسن، دارو، کلاین، لوینسن، مک‌کی[15](1978)، وایلنت[16](1977) نیز آورده شده است (دلخموش، 1388: 208).

مشیدی در پایان‌نامه خود با عنوان تحول معیارهای همسرگزینی جوانان نسبت به والدینشان به تحول شیوه‌های همسرگزینی از تبعیت از خانواده به عشق آزاد، از الگوهای مشخص به ابهام در الگوها، حرکت از تشکیل خانواده سنتی با ثبات هدفمند به خانواده جدید بی‌ثبات و بی‌هدف، حرکت ارزش‌های خانواده از ارزش‌های سنتی مبتنی بر پایداری و حفظ خانواده به سوی ارزش‌های جدید و ازبین‌رفتن قبح طلاق و رواج جدایی اشاره داشته است (مشیدی، 1390).

آزادارمکی و عسگری خانقاه (1380) نشان می‌دهند تفاوت و نه تضاد نسلی در حوزه ارزش‌های اجتماعی و خانوادگی ایجاد شده و اهمیت نسل جوان در ارزش‌های فرهنگی بیش از پیش مطرح است. جامعه ایرانی با تفاوت نسلی روبه‌رو شده است، ضمن اینکه نسل پیرتر و نوجوانان و کودکان وجود دارند، جوانان، یک گروه اجتماعی جدید مطرح می‌شوند؛ اما به نظر می‌رسد آنچه گسست نسلی عنوان می‌شود، درواقع انقطاع میان نسل‌ها نیست و تفاوت موجود بیان‌کنندة تحولات اجتماعی فرهنگی از نوع روابط ترکیبی است. جوانان از لحاظ نحوة گذران اوقات، دوست‌یابی، علایق و نیازها و توجه به زندگی خانوادگی با پیران متفاوتند؛ اما این تفاوت به‌گونه‌ای نیست که آنها را در مقابل یکدیگر قرار دهد (عبداللهیان، 1378: 84).

گودرزی نیز در پژوهش خود نشان داده است تغییرارزش‌هابامتغیرهایتحصیلات،جنسیت،وضعیتتأهل،طبقة اجتماعی،تعداداعضایخانواده،میزاناستفادهازوسایلارتباطجمعی،میزانتقدیرگرایی،میزانفردگرایی، میزانتضادخانوادگی،میزانتشتتارزشیدرجامعهبا عملکردمسئولانازدید پاسخ‌گویانرابطةمعناداردارد (گودرزی، 1388: 421)؛ همچنین، نتایج مشابهی در مطالعات خزائی (1379)، ملکی (1384)، آزادارمکی (1380)، شکوری و آزادارمکی (1381) مشاهده می‌شود.

مهم‌ترین نظریه دربارة تغییر ارزش‌ها حول نظریه نوسازی می‌چرخد که چارچوب نظری این مقاله نیز برگرفته از این نظریه است. ادعای مرکزی نظریه نوسازی این است که توسعه اقتصادی با تغییرات منسجم و تا اندازه‌ای قابل پیش‌بینی در زندگی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی منطبق شده ‌است. مدارک و بررسی‌های مختلف از سراسر جهان نشان می‌دهد توسعه اقتصادی، جوامع را به یک جهت تقریباً قابل پیش‌بینی سوق می‌دهد. صنعتی‌شدن به تخصصی‌شدن مشاغل، افزایش سطح تحصیلات، افزایش سطوح درآمد و همچنین تغییرات پیش‌بینی‌نشده مانند تغییرات در نقش‌های جنسیتی، نگرش‌ها نسبت به اقتدار و هنجارهای جنسی، کاهش میزان باروری و گسترش مشارکت سیاسی منجر می‌شود(Inglehart &Baker, 2000: 21).

اینگلهارت، فرهنگ را نظامی از نگرش‌ها، ارزش‌ها و دانشی می‌داند که به‌طور گسترده در میان مردم مشترک است و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. او نظریه‌ای درباره تغییر ارزشی پیشنهاد کرده  است که براساس آن اولویت‌های ارزشی در جوامع صنعتی از توجهات مادی‌گرایانه دربارة اقتصاد و امنیت فیزیکی به تأکید بیشتر بر آزادی، خوداظهاری و کیفیت زندگی یا ارزش‌های پسامادی‌گرایانه تغییر جهت یافته‌است. تز تغییر ارزش‌ها نشان می‌دهد که تغییر اولویت‌های ارزشی از اولویت‌های مادی‌گرایانه به پسامادی‌گرایانه بالقوه یک روند جهانی است. این امر باید در هر کشوری رخ دهد که از شرایط ناامنی اقتصادی به امنیت نسبی حرکت کرده است (وثوقی و اکبری، 1389 :103 به نقل از اینگلهارت و آبرامز، 1994).

 اینگلهارت در نظریه خود به بررسی نقش نوسازی در ایجاد تغییر از ارزش‌های بقا به ارزش‌های خوداظهاری و از ارزش‌های سنتی به ارزش‌های سکولار عقلانی اشاره می‌کند. اینگلهارت و ولزل با بررسی نظریه‌های مختلف دربارة تأثیر نوسازی بر تغییرات ارزشی به وجود دو مکتب فکری عمده در این زمینه قائل هستند. یک مکتب بر همگرایی ارزش‌ها به‌عنوان نتیجه‌ای از نوسازی اشاره می‌کند. این مکتب پیش‌بینی می‌کند ارزش‌های سنتی کاهش می‌یابد و با ارزش‌های مدرن جایگزین می‌شود. دیگر مکتب فکری بر پایداری ارزش‌های سنتی به‌طور نسبی مستقل از ارزش‌های اقتصادی تأکید می‌کند (اینگلهارت و ولزل، 1389: 19). ایشان می‌نویسند: نظریه‌پردازان نوسازی از کارل مارکس تا دانیل بل عنوان کرده‌اند توسعه اجتماعی و اقتصادی، تغییرات فرهنگی فراگیری را به همراه دارد. نظریه‌پردازان فرهنگی از ماکس وبر تا هانتینگتون ادعا کرده‌اند ارزش‌های فرهنگی، نفوذ مداوم و مستقلی بر جامعه دارند. این دو متناقض به نظر می‌رسد؛ اما هر دو مکتب درست می‌گویند و ما شواهد تجربی از تغییرات فرهنگی و تداوم و پایداری سنت‌های متمایز فرهنگی ارائه می‌کنیم (اینگلهارت و ولزل، 1389: 83).

اینگلهارت معتقد است دگرگونی فرهنگی تدریجی است و آن، بازتاب دگرگونی در تجربه‌های سازنده‌ای است که به نسل‌های مختلف شکل داده است؛ ازاین‌رو ارزش‌ها و هنجارهای سنتی در میان نسل‌های گذشته کاملاً گسترده‌اند؛ درحالی‌که گرایش‌های جدید تا حد زیادی در میان نسل‌های جوان‌تر نفوذ داشته با جانشین‌شدن نسل‌های جوان‌تر به‌جای نسل‌های بزرگ‌تر، جهان‌بینی متداول در این جوامع دگرگون شده ‌است. جهان‌بینی افراد تنها به آنچه بزرگ‌ترها به آنها می‌آموزند بستگی ندارد؛ بلکه جهان‌بینی آنها با تجارب کلی زندگی خودشان شکل می‌گیرد و گاهی تجارب سازندة یک نسل جوان عمیقاً از تجارب نسل‌های گذشته متفاوت است. نسل بزرگسال در برابر تغییرات بیشتر مقاومت می‌کند و تغییر در میان گروه‌های جوان‌تر با سهولت بیشتری صورت می‌گیرد (اینگلهارت، 1373 : 485).

در جوامع ثروتمند فراصنعتی، نسل جوان بسیار بیش از نسل گذشته بر ارزش‌های ابراز وجود تأکید دارند. در مقابل، در جوامع کم درآمد که در طول پنج دهة گذشته، رشد اقتصادی بنیادی را تجربه نکرده‌اند، تمایزهای بین نسلی چندانی وجود ندارد و نسل جوان و نسل گذشته احتمالاً به‌طور برابری بر ارزش‌های سنتی یا مدرن تأکید می‌کنند. بااین‌حال، او معتقد است ارزش‌های مردم کشورهای با درآمد بالا به سرعت درحال تغییر هستند؛ اما ارزش‌های جوامع کم درآمد یا اصلاً تغییر نمی‌کنند یا بسیار آهسته درحال تغییر هستند؛ اما برخلاف انتظارات مارکسیستی، میراث فرهنگی و تاریخی همچنان بر نوع ارزش‌ها و نحوه رفتار مردم معتقد به آن تأثیر به‌سزایی می‌گذارد. عموم مردم جوامع صنعتی، ثروتمندتر و باسوادتر می‌شوند؛ اما درحال حرکت به سوی فرهنگ جهانی واحد و همسان نیستیم، همگرایی فرهنگی درحال شکل‌گیری نیست و میراث فرهنگی هر جامعه به‌طور چشمگیری ماندگار است و بنابراین، فرایند تغییر فرهنگی، خطی نیست و جهت غالب تغییر در تاریخ بارها دگرگون شده ‌است (اینگلهارت و ولزل، 1389).

از دید اینگلهارت، تحصیل‌کرده‌ها و ثروتمندان (که امنیت بیشتری دارند) احتمال بیشتری دارند که ارزش‌های پسامادی داشته باشند. اینگلهارت با رویکرد تعامل نهادی می‌نویسد «هر نظام اقتصادی و سیاسی باثبات، نظام فرهنگی همساز و پشتیبانی دارد که به آن مشروعیت می‌بخشد؛ به‌طوری‌که اعضای آن جامعه، یک سلسله قواعد و هنجارها را می‌پذیرند و درونی می‌کنند (میرفردی و همکاران، 1390: 148 به نقل از اینگلهارت، 1386).

اینگلهارت نشان می‌دهد شکاف جنسیتی در ابعاد مختلف در جوامع صنعتی و فراصنعتی کمتر بوده است و زنان در این جوامع در ایجاد تغییرات ارزشی و فاصله‌گیری از ارزش‌های سنتی نقش رهبری را ایفا می‌کنند(Inglehart & Norris,2003). جامعه‌شناسانی مانند گیدنز، اولریک بک و الیزابت بک نیز به تغییر آگاهی در جوامع غربی اشاره کرده‌اند که به تحول در تجربه شخصی افراد منجر شده است و معتقدند زنان با افزایش مشارکت اقتصادی و افزایش جدایی‌ها و طلاق‌ها توانسته‌اند به ایجاد تغییراتی دست یابند (Gillis, 2003) و بر این اساس به جنسیت به‌عنوان عامل اثرگذار بر تغییر ارزش‌ها تأکید دارند.

چنانکه گفته شد ارزش‌های فرهنگی، تنها از متغیرهای اقتصادی اجتماعی متأثر نیستند و به‌ویژه از احساس امنیت متأثرند؛ اما در این مقاله باتوجه‌به هدف پژوهش، فرضیه‌ها به این متغیرها محدود می‌شوند؛ چنانکه نظریة تغییر ارزشی اینگلهارت و مطالعات پیشین، نشان می‌دهد زنان بیش از مردان خواهان فاصله‌گیری از ارزش‌های سنتی هستند و مردان در مقابل آن، مقاومت بیشتری از خود نشان می‌دهند. همچنین، نسل جوان در پذیرش ارزش‌های جدید تساهل و تسامح بیشتری دارند و تغییر برای نسل‌های پیشین دردناک‌تر است. انتظار ما بر آن است مجردها که عمدتاً از نسل‌های جوان‌تر نیز هستند، پایبندی کمتری به ارزش‌های سنتی داشته باشند.

 تغییرات ارزشی در جوامع توسعه‌یافته بیش از دیگر کشورهاست؛ بنابراین، فرض ما بر این است که در سطح خرد نیز این موضوع مصداق پیدا کرده است و افرادی که به لحاظ تحصیلی و درآمدی در سطح بالاتری هستند، استقبال بیشتری از ارزش‌های جدید نشان ‌دهند. اینگلهارت معتقد است بیشتر تحصیل‌کردگان به جهان‌بینی‌های مدرن تمایل دارند و همچنان که سطح تحصیلات افزایش می‌یابد جهان‌بینی‌های سنتی به‌طور اجتناب‌پذیری در مقابل جهان‌بینی‌های عقلانی سکولار تضعیف شده است و رو به افول می‌گذارند. سطوح بالاتر آموزش رسمی به ارتباط با ارزش‌های سکولار عقلانی و ارزش‌های ابراز وجود تمایل دارند؛ اما تحصیلات بالاتر، تنها شاخص میزان جذب افراد به ایده‌آل‌های شناخت علمی، عقلانی و انسان‌گرایی نیست. سطح بالای تحصیلات، شاخصی از وجود نسبتاً بالای امنیت وجودی و امنیت بقا است که اولویت قائل‌شدن برای استقلال و انتخاب فردیرا موجب می‌شود. همچنین در صورت برابری، سایر شرایط توسعه اقتصادی، سکولارترشدن، متساهل‌تر و معتمدتر‌شدن افراد را موجب شده و آنها را به تأکیدبر ابراز وجود، مشارکت و تلاش در راستای ارتقای کیفیت زندگی سوق می‌دهد. از دید اینگلهارت، افزایش تحصیلات رسمی افراد و تجارب شغلی آنها به افراد کمک می‌کند که استعدادهایشان را برای تصمیم‌گیری مستقل افزایش دهند؛ بنابراین، پیدایش جامعة فراصنعتی به افزایش بیشتر بر خودابرازی در مقابل تأکیدبر ارزش‌های سنتی منجر می‌شود (Inglehart & Baker, 2000).

بنابراین تأثیر معنادار متغیرهای جنسیت، وضعیت تأهل، تحصیلات، درآمد، پایگاه اقتصادی و اجتماعی و نسل بر گونه‌های مختلف ارزش‌های خانوادگی مفروض است.

روش و داده‌ها

پژوهش حاضر پیمایشی مقطعی با ابزار پرسش‌نامه در مقیاس لیکرت است. جامعه آماری پژوهش، کلیه افراد 18 سال و بالاتر ساکن شهر تهران هستند که جمعیت آنها در سال 1385براساس اطلاعات مرکز آمار 6248688 نفر است که در 4336 حوزه سکونت داشتند. باتوجه‌به حجم بالای جامعه آماری و محدودیت زمان و بودجه برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد. حجم نمونهبراساس سطح اطمینان ۹۵% (دواس، 1386: 78) و با خطای نمونه‌گیری 05/0، براساس فرمول کوکران، 384 نفر در نظر گرفته شده ‌است. با درنظرگرفتن اینکه فرمول کوکران فرمول نمونه‌گیری تصادفی ساده است با احتساب تأثیر طرح[17] (سرائی، 1384: 146) برابر 5/1 (با درنظرگرفتن بودجه، امکانات و زمان) حجم نمونه، 576 در نظر گرفته شد و با احتساب ریزش احتمالی نمونه به 600 نمونه افزایش یافت. شیوه نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای PPS  [18]بوده است. برای انتخاب مناطقی از شهر تهران که بتواند معرف خوبی برایمناطق مختلف باشد، در ابتدا جمعیت کل شهر تهران 7872280 نفر بود که در 4336 حوزه پراکنده‌اند؛ درنتیجه، از میان این حوزه‌ها 100 حوزه به شکل تصادفی انتخاب شد. از تقسیم جمعیت تهران بر این 100 حوزه، فاصله انتخاب 78039 به دست می‌آید. نخستین حوزه به شکل تصادفی انتخاب شده است (حوزه شماره 786). سپس با اضافه‌کردن فاصله انتخاب به نخستین نمونه، نمونه‌های دیگر به دست آمد. پرسشگرانبا مراجعه به حوزه‌های نمونه‌گیری و درب منازل افراد به جمع‌آوری داده‌ها با تکمیل پرسش‌نامه اقدام کردند. سپس برای رسیدن به حجم نمونه‌ای نمایا از جمعیت تهران براساس حجم هر گروه سنی، وزن‌دهی، انجام و داده‌ها برای تجزیه و تحلیل نهایی مهیا شد. در این پژوهش از اعتبار صوری[19] و اعتبار سازه[20] استفاده شد. برای کسب اعتبار صوری، پرسش‌نامه بازبینی شد که اساتید گروه جامعه‌شناسی تهیه کرده بودند و پس از آزمون اولیه و اعمال اصلاحات، پرسش‌نامه نهایی، تهیه و برای کسب اعتبار سازه از تحلیل عاملی استفاده شد. برای سنجش پایایی گویه‌های پرسش‌نامه نیز از آلفای کرونباخ بهره برده شد. تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهشبه قرار زیر است:

در این پژوهش، متغیر وابسته ارزش‌های خانوادگی در سه بعد سنتی، مدرن و پست‌مدرن است که طبق تعریف اینگلهارت مدنظر است. در ارزش‌های خانوادگی سنتی «احترام، اطاعت، رد سقط جنین، اولویت‌های اصلی زنان، داشتن فرزند و بزرگ‌کردن آن، محکوم‌کردن همجنس‌گرایی، طلاق، سقط جنین، اهمیت خانواده، مفتخرساختن والدین به‌عنوان هدف اصلی، اطاعت بی‌چون‌و‌چرا از والدین، والدین باید بهترین چیزها را برای فرزندان انجام دهند حتی به ضرر خود، اهمیت هم‌نوایی اجتماعی بیش از فردگرایی» مطرح است که با صنعتی‌شدن جوامع به ارزش‌های خانوادگی مدرن که در آن «نقش خانواده هنوز مهم است؛ اما با پیدایش دولت رفاه تعدیل شده است، تعویق فرزندآوری و تمایل به کمتربودن تعداد فرزندان، استقلال زوجین، تربیت کودک براساس استقلال، پذیرش اشتغال زنان، برابری جنسیتی» و در جوامع فراصنعتی به ارزش‌های پست‌مدرن «نیاز چندانی به خانواده نیست، پذیرش همجنس‌گرایی، طلاق، سقط جنین، پذیرش هنجارهای جنسی آزاداندیشانه، خوداظهاری، ابراز وجود فردی، آزادی فردی، خودمختاری، جامعه فرد محور» تبدیل می‌شود (اینگلهارتو ولزل، 1389: 90).

در تعاریف عملیاتی، هریک از گونه‌های ارزش‌های خانوادگی با 9 گویه سنجیده شده است. ارزش‌های خانوادگی سنتی با گویه‌های زیر با ضریب آلفای 761/0 سنجیده شده است: زن باید مطیع همسر خود باشد؛ برای فرزندان اطاعت از والدین لازم است؛ در تربیت کودک باید به او اطاعت و فرمانبرداری را آموخت؛ در خانواده، مرد تصمیم‌گیرنده اصلی است؛ در خانواده بیش از همه باید به بزرگ‌ترها احترام گذاشت؛ درآمد خانواده باید در اختیار مرد باشد و طوری مصرف شود که او صلاح می‌داند؛ بچه‌داری وظیفة زن است نه مرد و معکوس گویه‌های در صورت توافق زن و شوهر سقط جنین باید آزاد باشد، دختر و پسر می‌توانند قبل از ازدواج با هم زیر یک سقف زندگی کنند. ارزش‌های خانوادگی مدرن با گویه‌های زیر با ضریب آلفای 694/0 سنجیده شده است: زن حق دارد درآمد خود را طوری خرج کند که می‌خواهد؛ زن حق دارد در تعیین تعداد فرزندان خود تصمیم بگیرد؛ والدین باید استقلال فرزندان را به رسمیت بشناسند؛ زن و شوهر باید در کنار هم و جدای از والدین در خانه مستقل خود زندگی کنند؛ در تربیت فرزند باید به او استقلال و فکر‌کردن را آموخت؛ مردان هم مثل زنان باید در کارهای خانه مشارکت داشته باشند؛ هر کسی باید آزادانه همسر خود را مطابق دلخواه خود انتخاب کند؛ اعضای خانواده باید با یکدیگر همبستگی و اتحاد زیادی داشته باشند و معکوس گویه بچه‌داری وظیفة زن است نه مرد. ارزش‌های پست‌مدرن با گویه‌های زیر با ضریب آلفای 783/0 سنجیده شده است: ازنظر من ازدواج باید منسوخ شود؛ میان راحتی خود و داشتن فرزند راحتی خود را انتخاب می‌کنم؛ در صورت توافق زن و شوهر، سقط جنین باید آزاد باشد؛ اگر ادامه زندگی برای زن با آسایش و خوشی او منافات داشته باشد می‌تواند طلاق بگیرد؛ دختر و پسر می‌توانند قبل از ازدواج با هم زیر یک سقف زندگی کنند؛ زن متأهل نیز می‌تواند رابطه جنسی با فرد دیگری به غیر از همسر خود برقرار کنند؛ می‌توان رابطه جنسی دختر و پسر قبل از ازدواج را پذیرفت؛ می‌توان همجنس‌بازی را پذیرفت؛ آسایش و لذت‌بردن در زندگی از همه چیز مهم‌تر است و افراد باید در پی خوشی خود باشند.

هریک از این گویه‌ها با امتیاز 0 تا 4 در طیف لیکرت سنجیده شده است؛ بنابراین، پاسخ‌گویان، هریک از متغیرهای ارزش‌های خانوادگی سنتی، مدرن و پست‌مدرن را در فاصلة 0 تا 36 نمره‌دهی کرده‌اند.

متغیرهای مستقل پژوهش، نسل، جنسیت، وضعیت تأهل و موقعیت اقتصادی اجتماعی را شامل می‌شود. نسل ازجمله مفاهیمی است که در توضیح اختلافات فردی و گروهی نقش مهمی ایفا می‌کند؛ اما علمای علوم اجتماعی، معانی متعددی از آن ارائه داده‌اند. از دید کارل مانهایم، نسل به‌عنوان یک واقعیت به بازتشخیص تجربیات افرادی می‌پردازد که در فضای تاریخی و فرهنگی مشترک متولد شده‌اند. یک نسل به‌عنوان یک واقعیت، افرادی را شامل می‌شود که به لحاظ تاریخی هم‌دوره هستند (یوسفی، 1383: 21 به نقل از Diepstraten, 1999). مانهایم، اظهار می‌دارد هرچه سرعت تغییرات اجتماعی بیشتر باشد، بیشتر احتمال دارد گروه‌های جوانی با فرهنگ و الگوهای تعاملی مشترک ظاهر شوند که به‌طور واضح از الگوهای ترویج‌شدة نسل پیرتر متفاوت باشند (وثوقی و اکبری، 1389: 108 به نقل از سیمینسکا، 2002). در این پژوهش باتوجه‌به تعریف مانهایم، افراد به سه نسل 18 تا 34 سال، 35 تا 64 سال و 65 سال و بالاتر تقسیم شده است. نسل اول، نسل قبل از انقلاب، کسانی هستند که دوران پهلوی، انقلاب و جنگ را تجربه کرده‌اند. در زمان انقلاب، شرایط سنی برای شرکت در کنش‌های سیاسی را داشته‌اند و دوران بعد از جنگ، بازسازی و اصلاحات را تجربه کرده‌اند. نسل دوم، نسل انقلاب، کسانی هستند که تجربة دقیقی از دوران پهلوی ندارند، جنگ را تجربه کردند و حتی نیروی فعال در جنگ بودند و تفاوت آنها با نسل اول، نداشتن تجربة دقیق دوران پهلوی است. نسل سوم، نسل بعد از انقلاب، کسانی هستند که در سنین کودکی جنگ را تجربه کرده‌اند یا بعد از جنگ متولد شده‌اند (فاضلی و کلانتری، 1391: 90-89).

سایر متغیرهای اقتصادی و اجتماعی، جنسیت (زن، مرد)، وضعیت تأهل (مجرد، متأهل)، تحصیلات، درآمد، پایگاه اقتصادی و اجتماعی را شامل هستند. درآمد با گویة هزینه خانوادة شما در ماه تقریباً چقدر است؛ پایگاه اقتصادی و اجتماعی از ترکیب سه گویة منزلت شغلی[21]، درآمد و تحصیلات ساخته شده است.

یافته‌های پژوهش

یافته‌های توصیفی: نمونه پژوهش از 49% مرد و 51% زن، 9/35% مجرد و 1/64% متأهل، 6/66% شاغل و 4/33% بیکار، 6/2% بی‌سواد، 1/15% ابتدایی، 8/24% زیردیپلم، 5/23% دیپلم، 24% فوق دیپلم و لیسانس، 1/7% فوق لیسانس و 9/2% دکترا تشکیل شده است. در سنجش اهمیت خانواده از دید پاسخ‌گویان از دو گویه استفاده شده است: خانواده دیگر نهادی قدیمی شده است و ازدواج باید منسوخ شود. همان‌طورکه در جدول 1 مشاهده می‌شود، حدود 92% افراد معتقدند خانواده نهادی قدیمی نیستو بیش از 86% معتقدند ازدواج نباید منسوخ شود؛ بنابراین با وجود تغییراتی که در حوزه خانواده به‌وقوع پیوسته، خانواده در شهر تهران، مادرشهر مدرن و کانون اصلی گسترش فناوری‌های امروزی، همچنان اهمیت زیادی دارد.

جدول 1- وضعیت توزیع گویه‌های اهمیت خانواده

چنانکه گفته شد برای بررسی ارزش‌های خانوادگی سه گونه ارزش‌های سنتی، مدرن و پست‌مدرن مدنظر بوده است. ارزش‌های خانوادگی سنتی در جدول 2 توصیف شده‌ است. چنانکه ملاحظه می‌شود اطاعت فرزندان از والدین، احترام به بزرگترها و نپذیرفتن تساهل و تسامح در هم‌خانگی دختر و پسر قبل از ازدواج در سطح وسیعی به چشم می‌خورد.

جدول 2- توزیع درصدی گویه‌های ارزش‌های خانوادگی سنتی

گفته شد مطابق نظریه نوسازی، همگام با توسعه صنعتی در برخی جوامع، ارزش‌های سنتی به ارزش‌های مدرن خانوادگی مبدل شده ‌است که در آن، نقش خانواده هنوز مهم است؛ اما با پیدایش دولت رفاه تعدیل‌شده، تعویق فرزندآوری و تمایل به کمتربودن تعداد فرزندان، اشتغال زنان، برابری جنسیتی در آن به چشم می‌خورد. توصیف ارزش‌های مدرن خانوادگی در جدول 3 آورده شده ‌است؛ چنانکه مشاهده می‌شود برابرطلبی جنسیتی و اهمیت به استقلال فرزندان و همسران در سطح وسیعی پذیرفته می‌شود.

جدول 3- توزیع درصدی گویه‌های ارزش‌های خانوادگی مدرن

با ورود برخی جوامع به گسترة فراصنعتی ارزش‌های پست‌مدرن که در آن نیاز چندانی به خانواده وجود ندارد با پذیرش همجنس‌گرایی، طلاق، سقط جنین، پذیرش هنجارهای جنسی آزاداندیشانه، خوداظهاری، ابراز وجود فردی، آزادی فردی، خودمختاری، جامعه فرد محور، پذیرش تساهل و تسامح مشاهده می‌شود؛ چنانکه گفته شد برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد در جامعة درحال گذار از سنت به مدرنیته، تغییر خطی ارزش‌های سنتی به مدرن وجود ندارد (آزادارمکی و همکاران، 1389(و عناصری از ارزش‌های پست‌مدرن خانوادگی نیز به چشم می‌خورد. جدول 4، توصیف ارزش‌های پست‌مدرن در خانوادة تهرانی است؛ چنانکه مشاهده می‌شود در طلاق، لذت‌طلبی‌های فردی و سقط جنین، بیشترین و در ارتباط جنسی زن متأهل و همجنس‌بازی، کمترین تساهل و تسامح دیده می‌شود.

یافته‌های تحلیلی

حال سؤال اینجاست که جامعة ما به‌عنوان جامعه‌ای درحال گذار، در ارزش‌های خانوادگی چه وضعیتی دارد و چه روندی را طی می‌کند؛ آیا همچنان‌که برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد در این جامعه با کاهش ارزش‌های سنتی و ظهور ارزش‌های پست‌مدرن روبه‌رو هستیم؛ در پاسخ‌گویی به این سؤال در این پژوهش از شهر تهران استفاده شده است. شهر تهران، پایتخت و مادرشهر مدرن ایران و کانون اصلی گسترش فناوری‌های امروزی مطرح بوده است و ازاین‌رو عوامل تأثیرگذار بر تغییر خانواده در شهر تهران بیش از هر جای دیگر توان تغییر خانواده را دارد؛ البته بهتر است این بررسی در شهرها و مناطق مختلف انجام شود تا امکان بررسی مقایسه‌ای، فراهم و نتایج متقن‌تری از مقایسه گزارش شود. در جدول 5، وضعیت گونه‌های مختلف ارزش‌های خانوادگی مشاهده می‌شود.

جدول 4- توزیع درصدی گویه‌های ارزش‌های خانوادگی پست مدرن

جدول 5- گونه‌های ارزش‌های خانوادگی[22]

همان‌طور که ملاحظه می‌شود ارزش‌های مدرن، بیشترین میانگین و کمترین واریانس را در میان ارزش‌های خانوادگی دارد، شیوع و همگنی بیشتری دارد و در مقابل، کمترین میانگین و بیشترین واریانس در ارزش‌های پست‌مدرن به چشم می‌خورد. ارزش‌های سنتی با میانگینی نزدیک به ارزش‌های مدرن در سطح وسیعی به چشم می‌خورد.

با دیدگاهی مطابق با نظریه مدرنیته، روند تحولات اجتماعی در فرمولی ساده به سنتی، مدرن و پسامدرن طبقه‌بندی می‌شود. این طبقه‌بندی از جهتی معنای تاریخی دارد و از جهت دیگر، لزوماً‌ معنای تاریخی، یعنی به تقدم و تأخر زمانی اشاره ندارد؛ بلکه حالت‌ها یا وضعیت‌های اجتماعی معینی را تعریف می‌کند که این حالت‌ها به‌طور هم‌زمان نیز مشاهده می‌شوند. به‌عبارتی ما لزوماً نمی‌توانیم بگوییم یک مرحله تاریخی، سنتی و بعد از آن مدرنیته یا پست مدرنیته است؛ زیرا تحول خطی در همه جوامع وجود ندارد و در برخی جوامع جهت‌گیری فرهنگی تغییر کرده است. در این پژوهش، ارزش‌های خانوادگی سنتی و مدرن در سطح وسیع و همچنین نشانه‌هایی از ارزش‌های پست‌مدرن در برخی ابعاد مشاهده می‌شود. ارزش‌های مدرن به شکل گسترده‌ای نمایان است؛ اما ارزش‌های سنتی نیز در سطح وسیعی پذیرفته می‌شود؛ بنابراین، روند تحول ارزشی خطی نیست. تغییر فرهنگی مطرح است؛ اما تداوم و پایداری سنت‌های فرهنگی نیز به چشم می‌خورد و جایگزینی فرهنگی به کندی درحال وقوع است؛ اما ارزش‌های سنتی همچنان پابرجاست و در سطح وسیعی پذیرفته می‌شود. در ادامة این مقاله، گونه‌های مختلف ارزش‌های خانوادگی در گروه‌های مختلف اجتماعی اقتصادی و جمعیتی بررسی می‌شود.

جنسیت و ارزش‌های خانوادگی

چنانکه اشاره شد، برخی نظریه‌پردازان ازجمله اینگلهارت، گیدنز، اولریک بک و الیزابت بک گزارش کرده‌اند زنان با رسیدن به سطح تحصیلات بالاتر و اشتغال به قدرت‌هایی دست یافته‌اند و توانسته‌اند موجبات تغییرات ارزشی در جامعه و خانواده را به سمت برابری جنسیتی فراهم کنند. همان‌طورکه در جدول 6 مشاهده می‌شود تفاوت جنسیتی قابل قبول و معنادار در نگرش‌های خانوادگی سنتی و مدرن وجود دارد. مردان بیش از زنان به ارزش‌های سنتی و کمتر از آنها به ارزش‌های مدرن خانوادگی گرایش دارند؛ اما در ارزش‌های پست‌مدرن تفاوت جنسیتی مشاهده نمی‌شود. مشابه این یافته در پژوهش گودرزی نیز هست که نشان داد تغییرارزش‌هابامتغیر جنسیترابطةمعناداردارد (گودرزی، 1388: 421). در ارزش‌های پست‌مدرن، تفاوت‌ جنسیتی به چشم نمی‌خورد و زنان و مردان در این حوزه نگرش‌های یکسان دارند؛ بنابراین، فرضیة رابطه میان جنسیت با ارزش‌های سنتی و مدرن خانوادگی پذیرفته می‌شود.

جدول 6 - آزمون میانگین تفاوت‌های جنسیتی در ارزش‌های خانوادگی

براساس جدول 7، بیشترین تفاوت‌های جنسیتی در نسل دوم و به‌خصوص در نسل سوم وجود دارد. در نگرش‌های سنتی و مدرن مردان نسل اول، دوم و سوم تفاوت چشمگیری دیده نمی‌شود؛ اما در نگرش‌های سنتی و مدرن زنان نسل اول، دوم و سوم تفاوت چشمگیری وجود دارد. مقاومت مردان در برابر تغییر ارزش‌های خانوادگی در این جدول نمایان است.

جدول 7- تفاوت‌های جنسیتی در ارزش‌های خانوادگی نسل‌ها

وضعیت تأهل و ارزش‌های خانوادگی

براساس جدول 8، وضعیت تأهل با ارزش‌های سنتی و ارزش‌های پست‌مدرن خانوادگی رابطه معنادار قابل قبول دارد. متأهل‌ها از مجردها سنتی‌ترند و مجردها نگرش‌های پست‌مدرنیستی بالاتری نسبت به متأهل‌ها دارند. مشابه این یافته در پژوهش گودرزی است که نشان داد تغییرارزش‌هابا وضعیتتأهلازدید پاسخ‌گویانرابطةمعناداردارد (گودرزی، 1388: 421).

جدول 8- آزمون وضعیت تأهل در ارزش‌های خانوادگی

موقعیت اقتصادی و اجتماعی و ارزش‌های خانوادگی

براساس مشاهدات جدول 9، رابطه معناداری میان تحصیلات و ارزش‌های خانوادگی به‌خصوص ارزش‌های سنتی وجود دارد؛ به‌طوری‌که ارزش‌های خانوادگی سنتی در افراد با تحصیلات پایین‌تر و ارزش‌های خانوادگی مدرن و پست‌مدرن در افراد با تحصیلات بالاتر دیده می‌شود؛ اما این رابطه در ارزش‌های پست‌مدرن ضعیف است. بنابراین، فرضیه رابطه میان تحصیلات و ارزش‌های خانوادگی پذیرفته می‌شود. مشابه این یافته را در پژوهش گودرزی مشاهده کردیم که نشان داد تغییرارزش‌هاباتحصیلاترابطةمعناداردارد (گودرزی، 1388: 421). همچنین، ارزش‌های سنتی، بیشتر در افراد با درآمد، پایگاه اقتصادی و اجتماعی و تحصیلات پایین‌تر دیده می‌شود. ارزش‌های مدرن و پست‌مدرن در افراد با تحصیلات و درآمدهای بالاتر بیشتر مشاهده می‌شود. مشابه این نتایج را ملکی در پژوهش خود نشان داده بود که در ایران سالخوردگان، کم سوادان و فقیران، بیشتر از جوانان، دانشگاهیان و ثروتمندان به ارزش‌های سنتی پایبندند و تجانس ارزشی بیشتری در این خصوص دارند. او تحصیلات را مهم‌ترین و موثرترین متغیر نوسازی در سطح خرد معرفی کرده‌ بود که بر تمامی مؤلفه‌های ارزشی تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم دارد (ملکی، 1384)؛ بنابراین، فرضیه رابطه درآمد و تحصیلات در گونه‌های مختلف ارزش‌های خانوادگی قابل قبول است و همچنین فرضیه رابطه پایگاه اقتصادی و اجتماعی با ارزش‌های سنتی پذیرفته می‌شود.

جدول 9- تحصیلات، درآمد، پایگاه اقتصادی و اجتماعی و ارزش‌های خانوادگی

نسل و ارزش‌های خانوادگی

به گفتة اینگلهارت، تغییر فرهنگی تدریجی است و با جایگزینی نسلی، خود را نشان می‌دهد. نظریه تغییر ارزشی بر این دلالت دارد که فرهنگ، یک‌شبه تغییر نمی‌کند. فرمانروایان و قوانین تغییر می‌کنند؛ اما تغییر جنبه‌های اساسی فرهنگ سال‌ها طول می‌کشد. وقتی دگرگونی فرهنگی مهمی رخ دهد به تفاوت‌هایی در میان نسل‌ها می‌انجامد؛ زیرا این دگرگونی‌ها در میان گروه‌های جوان‌تر که نیازی به غلبه بر مقاومت یادگیری متناقض اولیه ندارند با سهولت بیشتری صورت می‌گیرد تا در میان گروه‌های بزرگتر (اینگلهارت، 1373 : 20 به نقل از اکشتاین، 1988).

همان‌طورکه در جدول10 ملاحظه می‌شود ارزش‌های خانوادگی سنتی و مدرن هم‌زمان به شکل گسترده در میان همه نسل‌ها وجود دارد و ارزش‌های سنتی سیر نزولی و ارزش‌های مدرن سیر صعودی دارند؛ اما این روند تغییرات سریعی را نشان نمی‌دهد. بارقه‌هایی از ارزش‌های پست‌مدرن نیز وجود دارد که سیر افزایشی را نشان می‌دهد. تحول خطی در ارزش‌های خانوادگی دیده نمی‌شود و باتوجه‌به ساختار جمعیتی جوان ایران و ترکیب جنسیتی آن، تحولات عمده‌ای به وجود آمده که از راه فهم نسلی ممکن است و این ساختار جنسیتی نسلی، بالاتربودن میانگین ارزش‌های مدرن خانوادگی و تفوق آن را موجب شده است. ارزش‌های خانوادگی سنتی از نسل اول به سوم کاهش دارد؛ اما به شکل گسترده‌ای دیده می‌شود و ارزش‌های خانوادگی مدرن و پست‌مدرن از نسل اول به سوم افزایش دارد.

آزمون تعقیبی نشان می‌دهد ارزش‌های خانوادگی سنتی در نسل اول، ارزش‌های خانوادگی مدرن در نسل دوم و سوم، ارزش‌های خانوادگی پست‌مدرن در نسل سوم بیشتر است. نسل دوم پیونددهنده و میانجی نسل‌ها به شمار می‌رود؛ به‌طوری‌که در مدرنیته با نسل سوم و در پست‌مدرن با نسل اول همگام است و شرایطی را به وجود می‌آورد که گسست نسلی واقع نشود و امکان همزیستی نسلی فراهم شود. ارزش‌های سنتی در هر سه نسل پابرجاست و در نسل دوم و سوم ارزش‌های مدرن بالاتر است و این دو نسل همگن هستند؛ بنابراین، کارگزار فرهنگی بوده‌اند و ارزش‌های خانوادگی مدرن و برابرطلبانه خانوادگی را به نمایش گذاشته‌اند. واریانس نسلی ارزش‌های خانوادگی نشان می‌دهد در گونه‌های مختلف ارزش‌های خانوادگی تفاوت بین نسلی مشهود است و عنصر نسل تمایز‌دهنده ارزش‌های خانوادگی است؛ بنابراین، فرضیه رابطه میان عنصر نسل و ارزش‌های خانوادگی پذیرفته می‌شود.

جدول 10- میانگین ارزش‌های خانوادگی در سه نسل

^* پایگاه اقتصادی و اجتماعی از ترکیب سه گویة منزلت شغلی، درآمد و تحصیلات ساخته شده است.

جدول 11- آزمون تعقیبی شفه در نسل و ارزش‌های خانوادگی

همان‌طورکه مشاهده شد در این پژوهش کاهش ارزش‌های سنتی و افزایش ارزش‌های مدرن و پست‌مدرن خانوادگی مشاهد شد. همچنین، تفاوت بین نسلی در ارزش‌های خانوادگی وجود دارد که به‌خصوص تمایزدهندة نسل اول و سوم است. درعین‌حال که نسل سوم در ارزش‌های پست‌مدرن، خود را از نسل اول و دوم متمایز می‌کند، در همین نسل ارزش‌های خانوادگی سنتی وجود دارد؛ البته باید در نظر داشت ارزش‌های پست‌مدرن خانوادگی درحال افزایش است که به نوعی تجزیه و انشقاق در خانواده را به همراه دارد؛ اما این افزایش به اندازه‌ای بطئی است که نشان‌دهندة فروپاشی خانواده در آینده‌ای نزدیک و شاید دور در نظر گرفته نمی‌شود.

با ورود هم‌زمان متغیرهای اقتصادی و اجتماعی در ارزش‌های سنتی چنانکه در جدول 12 مشاهده می‌شود 22.7% از ارزش‌های سنتی خانوادگی به ترتیب با متغیرهای جنسیت، نسل، تحصیلات و درآمد تبیین می‌شود. مردان، مسن‌ترها، افراد با تحصیلات و ‌درآمد کمتر، نگرش‌های سنتی‌تری دارند. مردان در تغییر ارزش‌های سنتی در هر سه نسل از خود مقاومت بیشتری نشان می‌دهند.

جدول 12- رگرسیون چندمتغیره ارزش‌های خانوادگی سنتی

در جدول 13 و در ورود هم‌زمان متغیرهای اقتصادی و اجتماعی مشاهده می شود 12.5% از ارزش‌های مدرن خانوادگی به ترتیب با متغیرهای جنسیت، تحصیلات و نسل تبیین می‌شود. زنان در تغییر ارزش‌های سنتی به مدرن به‌خصوص در نسل‌های دوم و سوم کارگزار بوده‌اند. در زنان هرچه به سمت نسل‌های جدیدتر پیش می‌رویم تفاوت ارزشی بیشتر می‌شود. قدرت تبیین متغیرهای مذکور در ارزش‌های سنتی بیش از ارزش‌های مدرن است.

جدول 13-رگرسیون چندمتغیره ارزش‌های خانوادگی مدرن

با ورود همزمان متغیرهای اقتصادی‌اجتماعی در ارزش‌های پست‌مدرن ملاحظه می‌شود که 11.5 % از ارزش‌های پست‌مدرن خانوادگی به ترتیب با متغیرهای نسل، وضعیت تأهل و درآمد تبیین می‌شود. در ارزش‌های پست‌مدرن تفاوت جنسیتی وجود ندارد و زنان و مردان به سوی همگرایی پیش می‌روند. قدرت تبیین متغیرهای مذکور در ارزش‌های پست‌مدرن کمتر است و بنابراین باید به دنبال عوامل اثرگذارتر از متغیرهای اقتصادی ‌اجتماعی باشیم.

جدول 14- رگرسیون چندمتغیره ارزش‌های خانوادگی پست‌مدرن