نقش بافت تاریخی در ارتقاء مؤلفه‌های رقابت‌پذیری شهری مورد مطالعه: شهر بیرجند

مقدمه

در جریان رقابت‌های جهانی بسیاری از دولت‌های ملی برای جذب سرمایه‌های سیال بین‌المللی و حرکت به سوی جایگاه جهانی، درصدد تقویت موقعیت شهرهای خود هستند (قهرمانی وافسری، 1393: 95). رقابت‌پذیری، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های تجارت و فعالیت در محیط پویا و رقابتی امروز است. در سال‌های اخیر رقابت به منزلة یک مفهوم اقتصادی تأثیرگذار بر توسعة پایدار صنعت گردشگری و سفر مطرح شده است (بالان و دیگران، 2009: 979). همانند رقابت در کالاهای مصرفی، مقاصد گردشگری نیز می‌باید مشتریان خود را متقاعد کنند که آن‌ها ‌ترکیبی از منابع را عرضه می‌کنند که هیچ مقصد دیگری عرضه نمی‌کند (کراچ، 2007: 73).‌

به نظر پورتر رقابت‌پذیری، ترکیبی از دارایی‌ها و فرآیندهاست؛ دارایی‌ها به صورت موهبتی (مثل منابع طبیعی) یا ساخته‌شده به دست انسان است (مثل زیرساخت‌ها) و فرآیندها، دارایی‌‌ها را به منافع اقتصادی حاصل از فروش به مشتریان تبدیل می‌کند و درنهایت موجب ایجاد رقابت‌پذیری می‌شوند (پورتر، 2006: 19).‌

رقابت ‌گردشگری، چارچوبی راهبردی از تمام شرکایی است که به طور مستقیم و غیرمستقیم در خلق محصولات گردشگری در سطح جهانی مشارکت دارند (فریرا واستیوا، 2009: 6). مقصد گردشگری، بستری است که در آن رقابت بین بخش‌های مختلف خدماتی شکل می‌گیرد؛ حال آنکه خود مقصد در سطحی با سایر مقاصد گردشگری در جذب گردشگر، ارائة خدمات مناسب‌تر، جلب سرمایه‌گذاری بیشتر، اشتغال بیشتر و... رقابت می‌کند (کیانی، 1387: 388). امروزه بسیاری از کشورها به صنعت گردشگری به منزلة بخش اقتصادی محرک توسعة یک مقصد توجه زیادی داشته‌اند. در سال‌های اخیر تعدادی از کشورها از این راه به درآمد سرشار و دیگر منافع جنبی دست یافته‌اند و درنتیجه تعداد زیادی از مقاصد را به فکر توسعة این صنعت انداخته است؛ از این روست که هر روزه شاهد ظهور مقاصد جدیدی در بازار گردشگری هستیم که در تلاشند سهمی از این بازار داشته باشند (جعفرتاش و پویان‌زاده، 1393: 86).

سرزمین ایران با توجه به فرهنگ و تاریخ کهن خود و آثار باستانی بسیار زیادی که در جای‌جای آن دیده می‌شود، یکی از کشورهای مهم جهان از نظر جایگاه تاریخی، فرهنگی و سایر جاذبه‌های گردشگری است (مهدی‌آبادی، 1384: 8)؛ گردشگری تاریخی از انواع بسیار مهم گردشگری در جهان امروز به شمار می‌رود که شامل دیدار از مناطق فرهنگی، تاریخی و باستانی و جاذبه‌های قدیمی مانند جاذبه‌های هفت‌گانة جهان است. جاذبه‌های تاریخی، مکان‌های تاریخی و فرهنگی است که از نظر میراث فرهنگی اهمیت بسیاری دارند و به همین دلیل از نظر گردشگران بسیار جذاب و دیدنی‌اند (حیدری چیانه، 1389: 42)؛ از این رو ایران یکی از کشورهایی است که می‌تواند در عرصة جهانی و خارجی به رقابت بپردازد و در داخل گامی مثبت برای رونق اقتصاد بردارد. حال برای آنکه به نتایج مثبت دست یابد، لازم است صنعت گردشگری در سطح کوچک‌تر یعنی شهرها بهبود یابد و در ابتدا شهرها و روستاها و مکان‌های گردشگری کشور ایران با یکدیگر به رقابت بپردازند.‌

شهر بیرجند، یکی از شهرهای تاریخی ایران است. بافت تاریخی و قدیمی مرکز شهر، محلات ارزشمندی دارد که از عناصر منحصربه‌فردی مانند بازار، قلعة تاریخی، مسجد، حسینیه، حمام، آب‌انبار، خانه‌های قدیمی و... تشکیل شده است. بافت تاریخی شهر بیرجند نشان از هویت و فرهنگ مردمان این شهر دارد. این در حالی است که با توسعة بی‌رویة شهر به اطراف، بافت قدیم همچون هسته‌ای در داخل و بطن شهر قرار گرفته که دستخوش شدیدترین تغییرات اجتماعی و پیرو آن، نیازمند تغییرات زیادی در فضای کالبدی خود شده است. ناکارآمدی بافت‌های تاریخی در تطابق با نیازهای نوین، مسئله‌ای است که بیشترین فشار را به بافت وارد می‌کند. این مشکلات باعث می‌شود عملکردهای مناسب نیز در داخل بافت جایگزین نشوند و درنتیجه ساکنان اصلی آنجا را تخلیه و در عوض قشرهای روستایی و افاغنه به آنجا مهاجرت کنند. با توجه به مسائل مطرح‌شده، یکی از عواملی که به بازآفرینی بافت تاریخی بیرجند کمک می‌کند، رقابت‌پذیری گردشگری است.

بازآفرینی پایدار شهری تلاش در مسیر ایجاد فرآیندی پایدار برای توسعة شهری، استفادة بهینه از امکانات بالقوة درون‌شهری برای تأمین نیازهای جدید، در اولویت قراردادن احیای بافت قدیم و بازگرداندن حیات اجتماعی و رونق اقتصادی است. این بازآفرینی به دلیل ایفای نقش انعطاف‌پذیر و همسو با نیازهای مردمی با صرف کمترین بودجه بیشترین توان اجرایی را دارد (علی‌آبادی، 1392: 5).

رابطة دوسویة بازآفرینی شهری و رقابت‌پذیری بافت تاریخی بیرجند، ضرورتی انکارناپذیر است. چنانچه بازآفرینی صورت پذیرد، درنهایت به رقابت‌پذیری ختم خواهد شد. اگر به ارتقاء مؤلفه‌های رقابت‌پذیری بپردازیم، در بطن و متن آن بازآفرینی پدیدار خواهد شد؛ از این رو چنانچه به قابلیت‌ها و مشکلات موجود توجه شود، بافت تاریخی شهر بیرجند توان رقابت را با دیگر مکان‌‌ها در ایران و جهان می‌یابد. با جذب گردشگران و فعالیت هرچه بیشتر این شهر در عرصة گردشگری، شاهد تغییراتی نه‌تنها در بافت تاریخی، بلکه در کل شهر بیرجند خواهیم بود؛ ازجملة این تغییرات بازآفرینی اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی بافت تاریخی، سرمایه‌گذاری هرچه بیشتر و افزایش سهم اشتغال به طرف استانداردهای بیشتر زندگی است؛ از سوی دیگر از میراث گرانبهای مردمان این شهر پاسداری خواهد شد. پس ضرورت می‌یابد برای جذب گردشگر و رقابت‌پذیر‌کردن این شهر - چه در عرصة جهانی و چه در داخل کشور - تلاش و از این پس توجه بیشتری به بافت تاریخی و قدیمی شهر بیرجند شود؛ زیرا این بافت سرمایة غنی این شهر و مردمان آن است. در این پژوهش تلاش شده است با توجه به شاخص‌های گزارش رقابت‌پذیری گردشگری که هر دو سال یک‌بار از طریق مجمع جهانی اقتصاد انتشار می یابد، از دیدگاه گردشگران، بافت تاریخی شهر بیرجند سنجیده شود.

بر این اساس پرسش‌های این پژوهش عبارت‌اند از:

1ـ آیا بافت تاریخی شهر بیرجند در عرصة گردشگری توان رقابت را در داخل و خارج از کشور دارد؟

2ـ کدام‌یک از شاخص‌های رقابت‌پذیری ‌گردشگری در بافت تاریخی شهر بیرجند مطلوب است؟

3ـ کدام‌یک از شاخص‌های رقابت‌پذیری‌ گردشگری در بافت تاریخی شهر بیرجند نامطلوب است؟

مبانی نظری

مفهوم رقابت‌پذیری شهری را «توانایی یک شهر برای خلق ثروت به‌ بهترین روش در مقایسه با سایر شهرهای دنیا» می‌گویند. این مفهوم تا سال‌ها فقط در سطح واحدهای فعالیتی (بنگاه‌ها) و نیز کشورها معنا داشت. از اواسط دهة 1990 میلادی و همزمان با افزایش اهمیت مکان ناشی از تحرک نیروی انسانی و سرمایه در عصر جهانی‌شدن، این مفهوم از ترجمان فضایی برخوردار و وارد گفتمان علوم منطقه‌ای و برنامه‌ریزی توسعة فضایی شد (شریف‌زادگان و ندایی طوسی، 1394: 5).

مؤلفه‌های مؤثر بر رقابت‌پذیری شهری به‌ طور کلی به دو‌‌ دسته عوامل نرم و سخت طبقه‌بندی می‌شود. عوامل نرم رقابت‌پذیری شامل منابع انسانی و محیط تولید، کیفیت زندگی، سرمایة مولد، سرمایة اجتماعی - نهادی، سرمایة فرهنگی، سرمایة زیرساختی، سرمایة خلاق و دانشی، روحیة کارآفرینی و... است و سایر شاخص‌ها و عوامل ازجمله: بهره‌وری، اشتغال، درآمد، زیرساخت و دسترسی، سرمایه‌گذاری در دارایی‌های اقتصادی دانشی، سطح ماهیت و آموزش، نوآوری، روحیة کارآفرینی، دسترسی‌های بین‌المللی، صادرات و ... از عوامل سخت به‌ شمار می‌آیند. به ‌طور طبیعی، وجود و شکل‌گیری این عوامل در مناطق به تحریک و توسعة آن‌ها کمک می‌کند و مسیر آن‌ها را برای آینده‌ای روشن هموار می‌سازد (داداش‌پور، 1394: 78).

در اینجا دو مفهوم دیگر مزیت نسبی و مزیت رقابتی نیز مطرح است. نظریة مزیت نسبی بر تفاوت داشته‌های عوامل تولید دلالت می‌کند. اگرچه بعضی مانند مجمع جهانی اقتصاد تصور می‌کنند مزیت نسبی تنها داشته‌های طبیعی را پوشش می‌دهد، اما دیدگاه‌های عرفی‌تر به همان اندازه که مزیت نسبی را به داشته‌های طبیعی نسبت می‌دهد، منابع ساخته‌شده را نیز در نظر می‌گیرد. ازجمله مزایای نسبی یک مقصد گردشگری شرایط اقلیمی، چشم‌اندازها، گونه‌های گیاهی و جانوری و ... است (امین بیدختی و همکاران، 1392: 3). هنگامی که مزیت نسبی به منابع دردسترس و موجود اطلاق می‌شود، مزیت رقابتی را می‌توان به‌کارگیری مؤثر این منابع در بلندمدت تعریف کرد؛ از این رو ممکن است یک مقصد گردشگری با منابع گسترده در مقایسه با مقصدی که از منابع محدودش به طور مؤثری استفاده می‌کند، از توان رقابتی کمتری برخوردار باشد. زیرساخت‌های گردشگری (هتل‌ها، جاذبه‌ها، شبکة حمل و نقل و...)، جشنواره‌ها و رویدادها، مدیریت کیفیت، مهارت کارکنان، سیاست‌های دولت و مسائلی از این قبیل، ازجمله مزایای رقابتی یک مقصد گردشگری به شمار می‌آید (همان).‌

رقابت‌پذیری مقصد گردشگری

رقابت‌پذیری مقصد گردشگری بهتوانایی یک مقصد به حفظ موقعیت و سهم بازار خود یا افزایش آن‌ها در خلال زمان گفته می‌شود (d 'Hauteserre, 2000؛ به نقل از امین بیدختی و همکاران، 1392: 3). در تعریفی دیگر برگرفته از نظریه‌های اقتصادی، تمرکز بر سازوکارهای بازار و هر جزء (شامل محصولات و خدمات) صنعت گردشگری است که به طور موفقیت‌آمیزی جذابیت مقصد را حفظ می‌کند؛ برای نمونه پورتر (1990) عوامل رقابت‌پذیری را در پنج گروه دسته‌بندی کرده است: منابع نیروی انسانی، منابع فیزیکی، منابع دانش، منابع مالی و زیرساخت‌ها.‌

ریچی و کراچ (2000) با توجه به مطرح‌شدن این بحث در گردشگری، افزودن منابع تاریخی و فرهنگی را به این دسته‌بندی منطقی می‌دانند.‌

الگوی رقابت‌پذیری ریچی و کراچ (2003)

در انتها با توجه به تعاریف بالا این‌چنین استدلال می‌شود که ترکیب مزایای نسبی و رقابتی یک مقصد، رقابت‌پذیری آن مقصد را تعیین می‌کند.

رقابت‌پذیری صنعت گردشگری

شورای جهانی سفر و سازمان جهانی اقتصاد برای درک و اندازه‌گیری رقابت گردشگری کشورها، تلاش‌هایی کرده‌اند. تعریفی که سازمان جهانی اقتصاد از رقابت گردشگری ارائه داده، عبارت است از: عوامل و خط‌مشی‌هایی که یک کشور را در جهت توسعة بخش سفر و گردشگری، جذب می‌کند (مجمع جهانی اقتصاد، 2008 به نقل از باقری و همکاران، 1395: 140).

براساس تعریف داپیراز و مک‌کالام (2013) رقابت‌پذیری برای یک مقصد گردشگری عبارت است از: میزان جذابیت یک منطقه برای ساکنان محلی و غیرمحلی و ارائة خدمات گردشگری باکیفیت، نوآور و جذاب به مصرف‌کنندگان و به‌دست‌آوردن سهم بازار در داخل و خارج از منطقه؛ در حالی که اطمینان حاصل شود که منابع دردسترس به صورت کارا و با روش‌های پایدار استفاده شوند.‌

براساس پیمایش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه برای اندازه‌گیری رقابت‌پذیری در گردشگری (2012)، عناصر کلیدی در تعریف رقابت‌پذیری گردشگری عبارت است از: ادارة امور گردشگری، توسعة محصول، کیفیت خدمات گردشگری، رقابت‌پذیری قیمت، دسترسی، برند مقصد، منابع طبیعی و فرهنگی، توسعة منابع انسانی.

شاخص‌های رقابت‌پذیری گردشگری

براساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد در سال 2015، بررسی رقابت‌پذیری هر مقصد در چهار بعد اصلی صورت می‌پذیرد. این ابعاد درمجموع به 14 رکن به عنوان شاخص‌های اصلی و 90 گویه به عنوان زیرشاخص، تقسیم می‌شوند. بعد نخست، مجموعة عوامل عمومی مؤثر را بر ادارة گردشگری در کشور ارزیابی می‌کند و در اصطلاح (آمادگی محیطی) نامیده می‌شود. این بعد شامل رکن‌های محیط، کسب‌وکار، امنیت و ایمنی، بهداشت و سلامت، منابع انسانی و بازار کار و آمادگی در حوزة فناوری اطلاعات و ارتباطات است.

بعد دوم مبتنی بر شرایط و چارچوب قانونی گردشگری است و چهار رکن اولویت‌دهی به سفر و گردشگری، گشودگی بین‌المللی، رقابت‌پذیری قیمتی و پایداری محیطی را دربر می‌گیرد. بعد زیرساخت، دسترسی و کیفیت زیرساخت‌های فیزیکی صنعت را با استفاده از سه رکن زیرساخت حمل و نقل هوایی، زیرساخت حمل و نقل زمینی و بنادر و زیرساخت خدمات گردشگری بررسی می‌کند. آخرین حوزه در ارتباط با منابع فرهنگی و طبیعی است؛ آنچه دلیل سفر مسافر به شمار می‌رود. این حوزه، دو رکن منابع طبیعی و منابع فرهنگی تجارت سفر را شامل می‌شود.

ارکان گزارش رقابت‌پذیری سفر و گردشگری به این شرح است:

رکن اول: محیط کسب‌وکار. در این رکن این موضوع بررسی می‌شود که تا چه حد کشور با سیاست‌های درست منجر به ایجاد فضای مطلوب برای فعالیت شرکت‌ها شده است.

رکن دوم: امنیت و ایمنی. امنیت، یکی از عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری سفر و گردشگری به شمار می‌آید. گردشگران از انتخاب مناطق پرخطر به عنوان مقصد سفر خود امتناع می‌ورزند؛ از این رو در این رکن به بررسی هزینة ناشی از جرائم و خشونت‌های رایج و میزان اعتماد به خدمات پلیس برای مقابله با این جرائم پرداخته شده است.

رکن سوم: بهداشت و سلامت. دسترسی به آب تصفیه‌شده و فاضلاب بهداشتی برای ایجاد راحتی و حفظ سلامت مسافران ضروری است. به علاوه مسافر باید اطمینان خاطر داشته باشد که در صورت بیمارشدن، کشور میزبان توانایی درمان و مراقبت از وی را دارد. تعداد پزشکان و تخت‌های بیمارستانی در این‌باره شاخص خوبی به شمار می‌رود. شیوع بیماری‌هایی نظیر مالاریا و ایدز، نه‌تنها بر کیفیت عملکرد نیروی فعال در گردشگری تأثیر می‌گذارد، بلکه دلسردی گردشگران را نیز در پی دارد.

رکن چهارم: منابع انسانی و بازار کار. منابع انسانی باکیفیت تضمین می‌کند که صنعت به همکاران مورد نیاز خود دسترسی دارد. اجزای این رکن مشخص می‌کند که در درجة اول چگونه کشورها از طریق آموزش مهارت‌ها، نیروی کاری خود را بهبود می‌بخشند و در درجة بعد چگونه برای این نیروها از طریق بازار کار کارآمد، جایابی می‌کنند.

رکن پنجم: آمادگی در حوزة فناوری اطلاعات و ارتباطات. اگرچه به طور ویژه به‌کارگیری اینترنت در تنظیم برنامة سفر، رزرو و محل اقامت، نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در صنعت گردشگری را پررنگ ساخته است، اما این حوزه به منزلة عاملی مهم برای تمامی صنایع کاربرد دارد؛ از این رو، این رکن، به منزلة بُعد مرتبط با محیط کلان مطرح شده است.

رکن ششم: اولویت‌دهی به سفر و گردشگری. این رکن عواملی را نظیر میزان هزینه‌کرد دولت در حوزة گردشگری و سفر، اثربخشی بازاریابی و برندینگ کشور و به‌موقع و کافی‌بودن اطلاعات مرتبط با این حوزه بررسی می‌کند؛ اینها شاخص‌هایی هستند که میزان توجه و اهمیت کشور را نیز به صنعت گردشگری نشان می‌دهند.

رکن هفتم: گشودگی بین‌المللی که لازمة رقابت‌پذیری در گردشگری، دسترسی به حدی از آزادی بین‌المللی و تسهیلات سفر است. این گشودگی بین‌المللی به شاخص‌های مرتبط با این موضوع نظیر لزوم گرفتن ویزا می‌پردازد.

رکن هشتم: رقابت قیمتی. قیمت کم سفر، نه‌تنها برای گردشگران جذاب است، بلکه مشوق خوبی برای سرمایه‌گذاران به شمار می‌آید؛ از این رو رکن حاضر با سنجش شاخص‌هایی نظیر مالیات‌های هوایی، برابری قدرت خرید، قیمت سوخت و ... قیمت سفر در کشور را ارزیابی می‌کند.‌

رکن نهم: پایداری محیطی. اهمیت محیط طبیعی در ایجاد محیطی جذاب برای گردشگری انکارنشدنی است؛ از این رو سیاست‌ها و عواملی که پایداری محیطی را بهبود می‌بخشند، مزیتی مهم در تضمین جذابیت یک مقصد در آینده به شمار می‌روند.

رکن دهم: زیرساخت حمل‌ونقل هوایی. ارتباطات هوایی به منظور دسترسی آسان به کشورها و انتقال در داخل آن‌ها ضروری است؛ از این رو رکن حاضر کمیت و کیفیت حمل‌ونقل هوایی داخلی و بین‌المللی را بررسی می‌کند.‌

رکن یازدهم: زیرساخت حمل‌ونقل زمینی و بنادر، حمل‌ونقل آسان و مناسب برای دسترسی به مراکز تجاری و گردشگری، از عوامل کلیدی مؤثر بر بخش گردشگری است.‌

رکن دوازدهم: زیرساخت خدمات گردشگری. دسترسی به اقامت و امکانات سرگرمی کافی و مناسب از مزایای رقابتی در حوزة گردشگری به شمار می‌رود.‌

رکن سیزدهم: منابع طبیعی. کشورهای دارای سرمایه‌های طبیعی، مسلما از مزیت رقابتی زیادی در حوزة گردشگری برخوردار هستند.

رکن چهاردهم: منابع فرهنگی و تجارت سفر. منابع فرهنگی، یکی دیگر از عوامل مهم در رقابت‌پذیری‌گردشگری به شمار می‌آید (گزارش مجمع جهانی اقتصاد، 2015).

جدول- 1: شاخص‌های نهایی تعیین‌شدة رقابت‌پذیری گردشگری شهر بیرجند

منبع: نگارندگان، 1396

جایگاه ایران در شاخص رقابت‌پذیری سفر و گردشگری 2017

براساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد در سال 2017، کشور اسپانیا برای دومین بار، رتبة اول را در شـاخص رقابـت‌پـذیری سـفر و گردشگری به خود اختصاص داده است. پس از آن کشورهای فرانسه، آلمان، ژاپن (با جهش 5 پلـه‌ای)، انگلسـتان، ایـالات متحـده آمریکا (با تنزل دو پله‌ای)، استرالیا، ایتالیا، کانادا (با جهش یک پله‌ای) و هلند (با تنزل 4 پله‌ای)، به ترتیب رتبـه‌هـای دوم تـا دهـم شاخص رقابت‌پذیری سفر و گردشگری را به خود اختصاص داده‌اند.

ایران در سال 2011 رتبه 114 از بین 139 کشور، در سال 2013 با 16 پله صعود رتبة 98 از بین 140 کشور، در سـال 2015 رتبـة 97 از بین 141 کشور و درنهایت در سال 2017 با 4 پله صعود رتبة 93 از بین 136 کشور جهان را به خود اختصـاص داده است. امتیاز ایران در شاخص رقابت‌پذیری سفر و گردشگری 2017، معادل 4/3 اسـت کـه ایـن امتیـاز در سـال 2015، 3/3 بـوده اسـت. همچنین رتبة ایران از جایگاه نهم در بین کشورهای خاورمیانه در سال 2015 به جایگاه هشتم در سال 2017 در ایـن گـروه صـعود کرده است.براساس گزارش سال 2017 مجمع جهانی اقتصاد، با ورود 2/5 میلیون گردشگر بین‌المللی به ایران و حدود 5/3 میلیارد دلار هزینه‌های پرداخت‌شدة آن‌ها، متوسط دریافتی‌های ایران به ازای ورود هر گردشگر، 1/665 دلار بوده است. به طور کلی صنعت سـفر و گردشگری با ارزش افزوده حدود 1/10 میلیارد دلاری، سهم 5/2 درصدی را از کل تولید ناخالص داخلـی ایـران تشـکیل داده و بـا 476 هزار شغل، سهم 1/9 درصدی را از کل اشتغال کشور به خود اختصاص داده است.

نمایی از عملکرد ایران در معیارهای شاخص رقابت‌پذیری سفر و گردشگری در سال 2017 ـ رتبه در بین 136 کشور

منبع: گزارش رقابت‌پذیری سفر و گردشگری، 2017: 188

بررسی دقیق‌تر تغییرات رتبة ایران در بین زیرشاخص‌های اصلی، دید بهتری را دربارة بهبود 4 پله‌ای رتبة ایـران در سـال 2017 نسبت به سال 2015 ارائه می‌دهد. براساس گزارش رقابت‌پذیری سفر و گردشگری، ایـران در شـاخص قیمـت رقـابتی در سـال 2017 هماننـد سـال 2015، همچنان رتبة اول را دارد. در سایر شاخص‌ها، به جز شاخص بهداشت و سلامت که در هر دو گزارش اخیـر در آن‌ها رتبـة 93 را به دست آورده، در سه شاخص منابع فرهنگی، پایداری محیطی و منابع طبیعی، جایگاه ایران تنزل یافته و در سایر شاخص‌ها ازجملـه زیرساخت‌های زمینی و هوایی، زیرساخت‌های حمل‌ونقل هوایی، منابع انسانی و بازار کـار، بـازبـودن بـین‌المللـی، زیـرسـاخت خدمات گردشگری، محیط کسب‌وکار، اولویت‌بخشی سفر و گردشگری، آمـاده‌سـازی فنـاوری اطلاعـات و ارتباطـات و ایمنـی و امنیت، رتبة ایران بهبود یافته است. بدترین رتبة ایران در بین مؤلفه‌های شاخص رقابت‌پذیری سفر و گردشگری در سال 2017 مربوط به پایداری محیطـی و پـس از آن اولویت‌بخشی سفر و گردشگری و زیرساخت خدمات گردشگری بوده است. همچنین بهترین رتبة ایران پس از رقابـت‌پـذیری قیمت‌ها مربوط به منابع فرهنگی و زیرساخت‌های زمینی و هوایی است.

پیشینة پژوهش

کروچ و ریچی (1999) الگویی نظری ارائه می‌دهند که رقابت‌پذیری‌ گردشگری را تبیین می‌کند. این الگو، از دو بعد اصلی محیط رقابتی و محیط جهانی تشکیل شده است. محیط رقابتی، محیطی است که برای رقابت‌کردن ضروری و شامل عوامل متعددی در بخش گردشگری است؛ مانند تورگردان‌ها، آژانس‌های مسافرتی، ساکنان مقصد گردشگری، کارکنان، مؤسسات مالی و... . محیط جهانی نیز شامل نیروهای جهانی است که بر ترکیب و ماهیت گردشگری در صنعت گردشگری تأثیر می‌گذارند؛ مانند نگرانی‌های فزاینده دربارة محیط زیست. کروچ و ریچی قائل به وجود جاذبه‌ها و منابع اولیه، عوامل و منابع تکمیلی، مدیریت مقصد گردشگری و درنهایت تعیین‌کنندگان محلی برای مشخص‌کردن رقابت‌پذیری‌ گردشگری هستند.

اومارزل (2006) با بررسی رقابت‌پذیری‌گردشگری اسلوواکی، شش بُعد اصلی را بیان می‌کند: منابع موروثی، منابع ساخته‌شده، عوامل و منابع حمایتی، مدیریت مقصد گردشگری، شرایط موقعیتی و شرایط تقاضا.‌

میکا (2012) محرک‌های اصلی رقابت‌پذیری گردشگری را نوآوری، توانایی ایجاد خوشه‌ها، برخورداربودن نیروی انسانی شایسته، کیفیت مدیریت، استفاده از آخرین تکنولوژی، سطوح قیمتی و از این قبیل می‌داند.

گوفی (2013) با بسط الگوی ریچی و کروچ (1999) و دسته‌بندی بعضی از مشخصه‌های اولیة رقابت‌پذیری به روشی متفاوت از آن‌ها، 7 حیطة اصلی مشخص‌کنندة رقابت‌پذیری‌گردشگری را بیان می‌کند که عبارت‌اند از: منابع کلیدی و جاذبه‌های کلیدی، خدمات گردشگری، زیرساخت‌های عمومی، عوامل حمایتی، سیاست‌گذاری گردشگری، برنامه‌ریزی و توسعه، مدیریت مقصد گردشگری و تقاضای گردشگری.

کروس (2013) معتقد است ارزیابی رقابت‌پذیری بر مبنای عوامل تولید که داده‌محورند، تصویری جامع از موقعیت‌یابی رقابتی یک مقصد گردشگری را بیان نمی‌کند؛ بنابراین ارزیابی رقابت‌پذیری باید تا حدی نتیجه‌محور باشد. کروس با مقایسة الگوی داده‌محور مجمع جهانی اقتصاد با الگوی اصلاح‌شدة خود، جایگاه رقابتی را تأیید می‌کند. این الگوی جدید سنجش رقابت‌پذیری کاستاریکا بر مفاهیمی چون بهره‌وری، تجربیات به‌یادماندنی و کیفیت زندگی استوار است.

دومینگز و همکاران (2014) در پژوهش خود به رقابت‌پذیری مقاصد گردشگران توجه کردند و دو کشور اسپانیا و استرالیا را مقایسه کردند. نتایج نشان می‌دهد در استرالیا کیفیت خدمات‌، برندهای تجاری و زیرساخت‌های مناسب از اهمیت زیادی برای جذب گردشگر برخوردار است.

رضا تنها (1388) در پژوهش خود با عنوان «اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری گردشگری شهر اصفهان از دیدگاه گردشگران خارجی» به این نتیجه رسید که از دیدگاه گردشگران داخلی، اصفهان به منزلة یک مقصد گردشگری در مقایسه با رقبای داخلی، در عامل منابع فرهنگی و میراث تاریخی نسبت سایر عوامل، رقابت‌پذیری بیشتری دارد. سایر عوامل به ترتیب اولویت عبارت‌اند از: زیرساخت‌های عمومی، امنیت، شرایط گردشگر، دسترسی، زیرساخت‌های گردشگری، سرگرمی‌ها، خرید، میهمان‌نوازی، موقعیت، فعالیت‌های تفریحی، منابع طبیعی و قیمت. نادعلی‌پور (1392) در پژوهش خود «ارزیابی کیفیت مدیریت مقصد گردشگری از دیدگاه مزیت رقابتی؛ مطالعة موردی: منطقة چابهار»، با بهره‌گیری از روش‌های آماری و براساس پژوهش ریچی و کروچ، متغیرهای مربوط به مدیریت مقصد را همچون بازاریابی، مدیریت بازدیدکننده، پژوهش و مطالعه، قیمت‌گذاری، کاربرد فناوری، همکاری بخش خصوصی و دولتی، مدیریت بحران و... از دو جنبۀ اولویت و کیفیت در منطقة چابهار بررسی کرده است.

جعفرتاش و پویان‌زاده (1393) در پژوهش خود، «ارزیابی و اولویت‌بندی شاخص‌های رقابت‌پذیری صنعت گردشگری ایران»، تلاش کرده‌اند با استناد به نظریه‌های نوین رقابت‌پذیری گردشگری و بهره‌گیری از روش پیمایشی، یک رهیافت کمّی را برای ارزیابی شاخص‌های رقابت‌پذیری صنعت گردشگری و اولویت‌بندی اقدامات لازم برای افزایش توان رقابتی ارائه کنند.

باقری و همکاران (1395) در پژوهشی با عنوان «ارائة الگوی تفسیری ساختاری شاخص‌های رقابت‌پذیری سفر و گردشگری در استان فارس»، با انجام روش روایی‌محتوایی درنهایت 17 شاخص کلیدی را در شش سطح معرفی کردند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد اولویت صنعت گردشگری برای دولت، کلیدی‌ترین شاخص برای افزایش رقابت‌پذیری صنعت گردشگری استان فارس بوده و جایگاه نازل ایران از منظر این شاخص در آخرین رتبه‌بندی مجمع جهانی اقتصاد، بیان‌کنندة لزوم توجه روزافزون دولت به توسعة صنعت گردشگری است.

روش پژوهش و فرآیند انجام آن

پژوهش حاضر از نظر نوع، توصیفی - تحلیلی و از نظر هدف، کاربردی است. پرسش‌نامه براساس شاخص‌های موجود در گزارش رقابت‌پذیری و با توجه به شرایط شهر بیرجند با طیف لیکرت (5) گزینه‌ای تنظیم و با روش میدانی و 50 پرسش‌نامه به طور تصادفی از گردشگرانی که در مکان‌های تاریخی شهر بیرجند حاضر بودند، داده‌های لازم گردآوری شد. برای سنجش میزان پایایی پرسش‌نامه، روش آلفای کرونباخ به کار رفت. آلفای کرونباخ به‌دست‌آمده در این پژوهش 787/0 است که پایایی پرسش‌نامه را نشان می‌دهد. درنهایت داده‌های گردآوری‌شده با بهره‌گیری از نرم‌افزار Spss و آزمون‌ آماری T ‌تک‌نمونه‌ای تجزیه و تحلیل شد.

شکل- 1: الگوی پژوهش

محدودة پژوهشی

شهر بیرجند با وسعت 31704 کیلومتر مربع در مرکز استان خراسان جنوبی با مختصات جغرافیایی مدارهای 32 درجه و 53 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 13 دقیقه طول شرقی نسبت به نصف‌النهار مبدأ قرار دارد. این شهرستان از شمال به شهرستان قاینات، از شرق به شهرستان‌های درمیان و سربیشه، از جنوب به شهرستان نهبندان و استان کرمان و از غرب به شهرستان‌های سرایان و طبس محدود است. محدودة بررسی‌شده در این پژوهش که بافت تاریخی شهر بیرجند راتشکیل می‌دهد از شمال به خیابان‌های موسی‌بن‌جعفر و بهشت متقین، از جنوب به خیابان طالقانی، از غرب به خیابان انقلاب و از شرق به به خیابان 17 شهریور منتهی می‌شود. عناصر منحصربه‌فردی که در بافت تاریخی شهر بیرجند قرار گرفته‌اند، عبارت‌اند از: قلعه، مسجد جامع، مدرسة شوکتیه، ادارة پست قدیم، آب‌انبارها، محلات مسکونی و مراکز محلات.

نقشة- 1: موقعیت بافت تاریخی شهر بیرجند

منبع: نگارندگان، 1396

یافته‌های پژوهش

به منظور ارزیابی نقش گردشگری در بین مؤلفه‌های رقابت‌پذیری در بافت تاریخی شهر بیرجند، تعداد 51 پرسش‌نامه در بین گردشگران توزیع شده که در جدول زیر مشخصات فردی آن‌ها آمده است.

جدول- 2: مشخصات فردی پاسخگویان به مؤلفه‌های رقابت‌پذیری

منبع: نگارندگان، 1396

همان‌گونه که در جدول (3) می‌بینیم، از 51 نفر نمونه در مؤلفة ظرفیت گردشگری، در گویة خدمات رفاهی و اقامتی مانند هتل‌ها و رستوران‌ها (5/76 درصد)، تعدد آثار تاریخی و فرهنگی (قلعه، مدرسة شوکتیه، ادارة پست قدیم، مساجد، خانه‌های قدیمی و...) در شهر بیرجند (9/56 درصد)، امنیت (8/58 درصد)، هوای مطبوع (3/35)، فضای مناسب پیاده‌روی (3/37 درصد)، میزان عرضة محصولات کشاورزی مانند زرشک، زعفران، عناب یا گیاهان دارویی (4/29 درصد)، افراد نمونه پاسخ بسیار زیاد داده‌اند که نشان از رضایتمندی گردشگران دارد.‌

در گویة قیمت و هزینة سفر در قیاس با سایر نقاط همتراز (8/58 درصد) بسیار زیاد پاسخ داده‌ا‌ند که مسافرت به بیرجند در مقابل نقاط دیگر با هزینة زیاد ارزیابی شده است.‌

در سایر گویه‌ها پاسخ‌ها متوسط رو به کم را نشان می‌دهد که حاکی از نارضایتی گردشگران است. در مؤلفه بازاریابی شهری در گویة میزان تبلیغات شهری، بیشترین پاسخ‌ها مربوط به گزینة بسیار کم (3/33 درصد) است و در گویة تبلیغ از طریق بروشورهای گردشگری و فعالیت تورهای مسافرتی برای جذب گردشگر فراوانی‌ها متوسط رو به کم را نشان می‌دهد؛ نتایج حاکی از نبود تبلیغات برای شناساندن بافت تاریخی شهر بیرجند است. در بخش برندینگ شهری براساس پاسخ‌ها، صنایع دستی (مانند توبافی، فرش و تابلوفرش دستباف، سبد‌بافی و...) مناسب هستند. در مؤلفة تجربة محیطی، سرزندگی محیطی بافت مانند برگزاری نمایشگاه‌ها، جشنواره‌ها و... متوسط رو به کم و انتخاب بیرجند به دلیل تجربة قبلی بسیار زیاد تشخیص داده شده است. در مؤلفة اصالت‌بخشی به فضا، سرمایه‌گذاری بافت قدیم با 0/49 درصد بسیار زیاد ارزیابی شده است که نشان می‌دهد بافت قدیم ارزش سرمایه‌گذاری را دارد. در گویة معماری سنتی، بیشتر افراد ارزش زیادی برای این نوع معماری قائل شده‌اند.

جدول- 3: توزیع فراوانی پاسخگویان دربارة مؤلفه‌های رقابت‌پذیری (به درصد)

منبع: نگارندگان، 1396

همان‌طور که در جدول (4) دیده می‌شود در مؤلفة توسعة فرهنگی، گویة فرهنگ میهمان‌نوازی بسیار زیاد و زندگی شبانه همچون گردش در بافت تاریخی و فعالیت بازار در شب، متوسط است که این مسئله از احساس امنیت می‌کاهد؛ زیرا در این قسمت از شهر که به نوعی مرکز تجاری است، در ساعات اولیة روز انبوهی از جمعیت تردد می‌کنند، ولی در اوایل شب خالی از جمعیت می‌شود. استقبال بخش عمومی از ورود گردشگران کم ارزیابی شده است. در مؤلفة دسترسی‌های بافت تاریخی بیشتر گویه‌ها متوسط تشخیص داده شده است. در مؤلفة کیفیت مسکن و ساختمان، ویژگی‌های ظاهری ساختمان‌ها به لحاظ زیبایی منظر مانند معماری متوسط و زیاد، در مؤلفة امنیت گویه‌های کنترل امنیت به صورت نامحسوس و نوع نورپردازی و تنوع آن متوسط و کم، در مؤلفة عملکرد بخش عمومی در گویة کیفیت حمل و نقل عمومی بسیار زیاد و کیفیت خدمات الکترونیکی همچون خودپردازها، اینترنت و... متوسط و کم ارزیابی شده‌اند. در مؤلفة کیفیات محیطی وضعیت گویة آلودگی بصری ناشی از بناهای مخروبة بسیار زیاد است.

جدول- 4: توزیع فراوانی پاسخگویان نسبت به مؤلفه‌های رقابت‌پذیری (به درصد)

منبع: نگارندگان، 1396

یافته‌های تحلیلی پژوهش

در این بخش با بهره‌گیری از روش‌های آمار استنباطی، مؤلفه‌های پرسش‌نامه و پرسش‌های پژوهش تحلیل و برای دستیابی به نتیجه با بهره‌گیری از آزمون T تک‌نمونه‌ای، مؤلفه‌های رقابت‌پذیری‌گردشگری در شهر بیرجند سنجیده می‌شود.

ظرفیت گردشگری

به منظور سنجش ظرفیت گردشگری از 13 گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح ظرفیت گردشگری محاسبه شده است که رقمی معادل 9804/44 را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‎‌شده 39 برآورده شده که بیش از حد متوسط است. علت آن تنوع آثار تاریخی، امنیت در سطح شهر، فضای مناسب پیاده‌روی (سنگ‌فرش‌بودن تعدادی از کوچه‌های خیابان منتظری که آثار تاریخی در آن قرارگرفته) و خدمات گردشگری درسطح شهر، نه در بافت تاریخی است.

بازاریابی شهری‌

به منظور سنجش ظرفیت گردشگری از 3 گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح ظرفیت گردشگری محاسبه شده است که رقمی معادل 3333/7 را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‌شده 9 برآورده شده که کمتر از حد متوسط است، با عنایت به سطح معنا‌داری محاسبه شده که رقمی کمتر از آلفا 05/0 را نشان می‌دهد؛ از این رو مؤلفة بازاریابی شهری در حد مطلوب نیست. نبود تبلیغات لازم از طریق بروشورهای گردشگری، سایت‌های مجازی، سمپوزیوم‌ها و... ، باعث نداشتن شناخت و اطلاعات کافی گردشگران می‌شود؛ این خود دلیلی است بر اینکه تقاضا کمتر صورت گیرد و شهر بیرجند در تورهای مسافرتی جایگاهی نداشته باشد.

برندینگ شهری‌

برای سنجش برندینگ شهری از یک گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح برندینگ محاسبه شده است که رقمی معادل 3333/4 را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‌شده 3 برآورده شده که در حد متوسط است. علت آن است که در سطح شهر سمبل‌های دیگری نیز وجود دارند؛ همانند آثار تاریخی ازجمله مدرسة شوکتیه و عمارت کلاه‌فرنگی که می‌توان از آن‌ها به منزلة سمبل استفاده کرد.

تجربة محیطی

برای سنجش تجربة محیطی از 2 گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح تجربة محیطی محاسبه شده است که رقمی معادل 1765/6 را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‌شده 6 برآورده شده که در حد متوسط است. در این مؤلفه، شناخت از بافت تاریخی بیرجند، وجود خویشاوندان یا خرید محصولات کشاورزی از دلایلی بوده است که گردشگران می‌توانستند مقصد را دوباره انتخاب کرده باشند؛ زیرا بافت تاریخی نزدیک بازار است؛ اما چون سرزندگی خیابان‌ها بسیار کم بوده، این مؤلفه در حد متوسط ارزیابی شده است.

اصالت‌بخشی به فضا

برای سنجش اصالت‌بخشی به فضا از 2 گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح اصالت‌بخشی فضا محاسبه شده است که رقمی معادل 1569/8 را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‌شده 6 برآورده شده که بیش از حد متوسط است. بدیهی است گردشگرانی که برای معماری بومی و سنتی ارزش قائل می‌شوند، از بافت تاریخی دیدن می‌کنند و به دلیل تنوع، قدمت آثار تاریخی و اینکه هنوز توجه زیادی به آن‌ها نشده است، این بافت را بستری برای سرمایه‌گذاری دانسته‌اند.

توسعة فرهنگی

برای سنجش توسعة فرهنگی از 3 گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح توسعة فرهنگی محاسبه شده است که رقمی معادل 3137/9 را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‌شده 9 برآورده شده که در حد متوسط است. استقبال‌نکردن بخش عمومی از گردشگران و تعطیل‌شدن بازار در اول شب از تعداد زیاد جمعیت کاسته است؛ بنابراین زندگی شبانه‌ای در این بافت وجود ندارد. همة این دلایل در متوسط‌شدن مؤلفة توسعة فرهنگی نقش دارند.

دسترسی‌های بافت تاریخی

برای سنجش دسترسی‌های بافت تاریخی از 4 گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح دسترسی‌های بافت تاریخی محاسبه شده است که رقمی معادل 2157/12را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‌شده 12 برآورده شده و باتوجه به اینکه آلفا بیش از 05/0 است، بیش از حد متوسط است. قرارگرفتن بافت تاریخی در مرکز شهر، وجود علائم و تابلوها و دسترسی به فضای ورزشی سنتی باعت شده است که دسترسی‌های بافت تاریخی بیش از حد متوسط باشد.

کیفیت مسکن و ساختمان

برای سنجش کیفیت مسکن و ساختمان از 1 گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح کیفیت مسکن و ساختمان محاسبه شده است که رقمی معادل 3137/3 را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‌شده 3 برآورده شده که در حد متوسط است. در بافت قدیمی بیرجند، خانه‌هایی با قدمت و ارزش معماری زیاد وجود دارد؛ اما ساخت‌و‌سازهای نامتناسب بافت این مؤلفه را در حد متوسط قرار داده است.

امنیت

برای سنجش امنیت از 2 گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح امنیت محاسبه شده است که رقمی معادل 9020/5 را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‌شده 6 برآورده شده که کمتر از حد متوسط است. نبود نور کافی و تنوع در نورپردازی، نبود کنترل به صورت نامحسوس در ساعات مختلف شبانه‌روز، تنگ و باریک‌بودن بعضی از کوچه‌های بافت، تخریب‌شدن بعضی از بناها و تبدیل آن‌ها به جایگاه معتادان، از عواملی است که امنیت را در سطح متوسط قرار داده است.

عملکرد بخش عمومی

برای سنجش عملکرد بخش عمومی از 2 گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح عملکرد بخش عمومی محاسبه شده است که رقمی معادل 3137/3 را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‌شده 3 برآورده شده که در حد متوسط است. بی‌کیفیتی اینترنت و کم‌بودن تعداد خودپردازها با توجه به نزدیکی مرکز تجاری شهر از عوامل متوسط‌شدن سطح عملکرد بخش عمومی است.

کیفیات محیطی

برای سنجش کیفیات محیطی از 1 گویه استفاده شده است. در این راستا با مقایسه متوسط سطح کیفیات محیطی محاسبه شده است که رقمی معادل 0784/4 را نشان می‌دهد. با متوسط سطح گویه‌های ارزیابی‌شده 3 برآورده شده‌ که در حد متوسط است. بناهای مخروبه و بی‌توجهی بخش خصوصی (توان مالی کم) و عمومی (واگذارنشدن به این بخش و میراثی‌بودن بعضی از بناها) به آن، علت متوسط‌شدن کیفیات محیطی است.

جدول- 5: سطح معناداری مؤلفه‌های رقابت‌پذیری گردشگری براساس آزمون T تک‌نمونه‌ای

نتیجه‌گیری

امروزه رقابت یک شهر به مجموعه‌ای از عوامل بستگی دارد که شامل فرآیند حاکمیت، زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی، کیفیت سرمایة انسانی و محیط طبیعی، محیط تجاری و توان مؤسسات محلی است. در این حال، یکی از زمینه‌هایی که به‌شدت در بحث رقابت‌پذیری برای شهرهای پیرامونی و حاشیه‌ای سودبخش است، بحث گردشگری است. تقاضا و تمایل برای گردشگری با انگیزه‌های مختلف گردش، زیارت و تجارت در تمام جهان با سرعتی باورنکردنی در حال افزایش است. این صنعت، افزون بر برخورداری از امکانات درآمدزایی، اشتغال‌زاست و اشاعة فرهنگ و حفظ و احیای آن را نیز به دنبال خواهد داشت (بورقانی فراهانی و همکاران، 1392: 42). در این بین بافت‌های تاریخی شهری که در دوران مدرنیزاسیون شهری ایران با بی‌مهری مواجه شده بودند، امروزه با توجه به گسترش گردشگری، یکی از زمینه‌ها و بسترهای جذب گردشگر هستند. عصر جهانی‌شدن سبب شده تا شهرها به فکر ایجاد زمینه‌های شکل‌دهی برند و ارتقاء شاخص‌های رقابت‌پذیری در حوزة گردشگری باشند. بر این اساس، در پژوهش حاضر، شاخص‌های رقابت‌پذیری شهری در حوزة گردشگری در شهر بیرجند به منزلة یکی از شهرهای پیرامونی و محروم کشور ارزیابی شده است. بر مبنای دیدگاه گردشگران با بهره‌گیری از آزمون‌ T تک‌نمونه‌ای این‌گونه برداشت می‌شود که از بین 11 مؤلفة اصلی مؤثر بر رقابت‌پذیری‌ گردشگری، وضعیت این مؤلفه‌ها نامطلوب است: ظرفیت گردشگری، برندینگ شهری، تجربة محیطی، اصالت‌بخشی فضا، توسعة فرهنگی، کیفیت مسکن و ساختمان، عملکرد بخش عمومی، کیفیات عمومی با اینکه بیش از حد متوسط است، اما با توجه به سطح معنا‌داری آلفا کمتر از 05/0 است. اما مؤلفه‌های بازاریابی شهری و امنیت با توجه به کمتر از حد متوسط بودن و سطح معناداری کمتر از 05/0، با چالش اساسی مواجه است. مؤلفه دسترسی‌های بافت تاریخی با میانگین بسیار و سطح معناداری بیش از 05/0، در وضعیت مطلوب است. در مؤلفة ظرفیت گردشگری با توجه به اینکه شهر بیرجند آثار تاریخی و فرهنگی بسیاری دارد، قیمت و هزینة سفر زیاد تشخیص داده شده است. از دلایل قیمت زیاد می‌توان به در حاشیه قرارداشتن شهر بیرجند در کشور و کمبود یا نبود زیرساخت‌های مناسب ازجمله حمل و نقل زمینی (قطار و اتوبوس) اشاره کرد. با تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در بافت می‌توان خدمات گردشگری را مانند رستوران‌های سنتی، خانه‌های بوم‌گردی‌ و مراکز اقامت سنتی افزایش داد.

در مؤلفة تجربة محیطی برای اینکه خیابان‌ها و بافت از سرزندگی بیشتری برخوردار شود، لازم است مکان‌هایی به موسیقی و رقص سنتی و محلی بیرجند‌، نمایشگاه‌ها و چه بسا به ارابه‌ها و کالسکه‌ها در مسیر قلعه اختصاص داده شود؛ اما یکی از مؤلفه‌هایی که باید بیش از پیش به آن توجه کرد، بازاریابی است که شهر بیرجند در این مؤلفه ضعف اساسی دارد. بر این اساس بافت تاریخی بیرجند باید از طریق سمپوزیوم‌ها، سمینارها، بروشورهای گردشگری، فضای مجازی و سایت‌های اینترنتی چندزبانه تبلیغ شود. در اینجاست که باید گفت تبلیغات هزینه نیست‌، بلکه سرمایه‌گذاری است. در دنیای رقابتی امروز تبلیغات و بازاریابی نوین در جهان، یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار در پیشبرد اهداف است.‌

از راهکارهای دیگر، پژوهش و مطالعه دربارة بازار گردشگری بافت تاریخی شهر بیرجند و استفاده از دانش سایر مقاصد گردشگری موفق است. پیش از توجه به بازاریابی، نیاز به گزینش یک برند برای بافت تاریخی بیرجند و تجاری‌سازی آن است تا به یک سمبل و لوگو در اذهان تبدیل شود. برند شهر بیرجند می‌تواند از میان آثار تاریخی شهر (قلعه، مدرسة شوکتیه، ارگ کلاه‌فرنگی و...)، محصولات کشاورزی (زعفران، زرشک، عناب) یا صنایع دستی (فرش و تابلوفرش، گلیم و پلاس، سبدبافی و...) انتخاب شود.‌

در مؤلفه‌های کیفیت مسکن و ساختمان و کیفیات عمومی نیاز است با وضع قوانینی از ساخت‌وسازهای بدقواره و نامناسب بافت جلوگیری و همچنین بناهای مخروبه هرچه زودتر بهسازی یا پاک‌سازی شود.‌

مؤلفة امنیت به توجه بیشتری نیاز دارد و لازم است با خلاقیت بیشتر در مکان‌هایی (ازجمله کوچه‌های خیابان منتظری و جمهوری) که بناهای تاریخی وجود دارد، مانند مدرسة شوکتیه، ادارة پست قدیم، خانه‌های قدیمی داخل بافت و... نورپردازی انجام شود. امنیت، به‌تنهایی یکی از عواملی است که گردشگران را به مقاصد گردشگری جذب می کند؛ از این رو لازم است امنیت در ساعات مختلف شبانه‌روز نه‌تنها در بافت، بلکه در شهر تأمین و توجه ویژه‌ای به آن شود.‌

افزایش سرعت اینترنت و پهنای باند‌ و تعداد خودپردازها و خدمات ویژه در نزدیک بازار بیرجند از ضروریات است. در آخر می‌بایست اشاره کرد مؤلفه‌های بازاریابی و امنیت در بافت تاریخی شهر بیرجند دارای ضعف اساسی بوده و بافت تاریخی شهر بیرجند برای تبدیل‌شدن به یکی از مقاصد گردشگری و رقابت در عرصة جهانی در ابتدا نیازمند برند و توجه بخش عمومی است. سپس باید خدمات گردشگری و امنیت ارتقاء داده شود و بازاریابی صورت پذیرد.‌

پیشنهادها

در این راستا پیشنهادهایی برای توسعة گردشگری شهر بیرجند بر مبنای رقابت‌پذیری ارائه می‌شود:

1- انجام کامل طرح بازآفرینی شهری در محدودة بافت تاریخی شهر

2- ایجاد پیاده‌رو‌ها و مراکز خرید محلی، به‌ویژه برای محصولات استراتژیک، ازجمله: زعفران، زرشک و عناب در بافت تاریخی شهر

3- ایجاد و ثبت برند گردشگری استان و شهر بیرجند برای تبلیغات بین‌المللی و ملی

4- ایجاد پروژه‌های محرک گردشگری در بافت تاریخی شهر، به‌ویژه دربارة قلعه و بازار تاریخی شهر

5- ایجاد زیرساخت‌های نرم و سخت، ازجمله: ارتقای اینترنت، تراکنش‌های مالی و ...

6- شناسایی طبقة خلاق شهر بیرجند و به‌کارگیری آن‌ها در فرآیند بازآفرینی و توسعة پایدار با توجه به هنرهای منحصربه‌فردی همچون هنر رقص محلی خراسانی، موسیقی محلی، بازی‌های محلی و بومی

7- ایجاد بسترهایی برای توسعة نهادهای تحول‌آفرین در حوزة گردشگری‌