پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شماره‌ها | 1,650 |
| تعداد مقالات | 13,398 |
| تعداد مشاهده مقاله | 30,194,883 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,071,743 |
تأثیر بازارچه‌های مرزی بر ارتقاء شاخص‌های اقتصادی - اجتماعی مناطق روستایی مرزنشین مطالعة موردی: مرز باشماق مریوان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| برنامه ریزی فضایی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 4، دوره 7، شماره 3، آبان 1396، صفحه 41-62 اصل مقاله (838.71 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/sppl.2017.102384.1041 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| سیدعلی بدری* 1؛ علیرضا دربان آستانه2؛ سیما سعدی3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشیار دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2استادیار، دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3کارشناسی ارشد، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| هدف از پژوهش حاضر، بررسی تأثیر بازارچه‌های مرزی بر ارتقاء شاخص‌های اقتصادی - اجتماعی مناطق روستایی مرزنشین خاو و میرآباد، زریوار و سرکل در شهرستان مریوان است. این پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی و از حیث روش، توصیفی - تحلیلی است. برای گردآوری داده‌ها از روش اسنادی و در بخش میدانی از روش پیمایش مبتنی بر تکمیل پرسش‌نامه و مصاحبه بهره گرفته شده است. جامعة آماری این پژوهش، خانوارهای ساکن در سه دهستان مرزی خاو و میرآباد، زریوار و سرکل هستند که با بهره‌گیری از فرمول کوکران از میان ۳۰۹۴ خانوار، تعداد 360 خانوار به منزلة حجم نمونه انتخاب شده‌اند. اعتبار پرسش‌نامه نیز براساس آزمون آلفای کرونبـاخ، 0.7۴ درصد به دست آمده است. همچنین با 3۰ نفر از افراد نمونه برای تکمیل یافته‌ها، مصاحبة فردی عمیق صورت گرفته است. روستاهای بررسی‌شده در سه دسته براساس فاصله از مرز (فاصلة دور، متوسط و نزدیک) طبقه‌بندی شده‌اند و 18 روستا (در هر فاصله، 6 روستا) برای نمونه انتخاب شده‌اند. برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها از آزمون t تک‌نمونه‌ای، آزمون کای اسکوئر و آزمون ANOVA در نرم‌افزار SPSS و برای تجزیه و تحلیل فضایی و تولید نقشه‌های مبتنی بر داده‌های آماری نیز از روش‌های خوشه‌بندی کم/ زیاد، خودهمبستگی فضایی، تحلیل لکه‌های داغ و روش IDW[1] در نرم‌افزار GIS استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد بازارچه‌های مرزی از نظر شاخص‌های اقتصادی، عملکرد مطلوبی در مناطق روستایی مرزنشین نداشته‌اند. با توجه به تحلیل فضایی پژوهش، بازارچه‌های مرزی از نظر وضعیت اقتصادی بر روستاهای در فاصلۀ متوسط از مرز (15-5کیلومتری)، تأثیر بیشتری نسبت به روستاهای دور از مرز و نزدیک مرز داشته‌اند. همچنین فعال‌شدن این بازارچه‌ها در زمینة ارتقاء شاخص‌های اجتماعی، ازجمله: مشارکت اجتماعی، روحیة کار گروهی و تعاملات اجتماعی با روستاهای همسایه و کشور عراق نیز، تأثیر مثبتی بر جای گذاشته است؛ از این رو باید با سازوکارهایی، زمینة افزایش مشارکت روستاها را در فعالیت بازارچه‌ها فراهم آورد و با آموزش روش‌های نوین تجارت و آشنایی با مقررات صادرات و واردات، جمعیت ساکن در منطقه را از منافع بازارچه‌ها بهره‌مند کرد. [1] Inverse Distance Weighted | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مرز؛ بازارچه‌های مرزی؛ توسعۀ اقتصادی - اجتماعی؛ مناطق روستایی؛ شهرستان مریوان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه با توجه به ویژگی‌های فضاهای روستایی، جایگاه و نقش این نواحی در توسعة ملی، یکی از دغدغه‌های اصلی برنامه‌ریزان توسعه در عصر حاضر شده است (رضوانی، 1391: ۲). در این بین، حوزه‌های روستایی مناطق دورافتاده و مرزی در شرایطی کاملاً نابرابر از نظر دسترسی به فرصت‌ها و منافع حاصل از رشد و توسعه قرار گرفته‌اند. توسعة صنعتی نداشتن در کنار اشتغال زیاد در بخش کشاورزی با میزان تولید کم، روستاهای کوچک، وضعیت نامطلوب منابع پایه‌ای، نبود ساختارهای مطلوب حمل و نقل (دسترسی‌نداشتن) و سطح پایین رفاه و امنیت مناطق مرزی از نقاط حساس و استراتژیک کشور به شمار می‌روند. طبیعت منزوی و غیرحاصلخیزبودن این مناطق، به‌ویژه در عرصـه‌هـای کوهسـتانی و بیابـانی ایـران، پیوسته به دلیل نبود رفاه و انگیزه‌هـای لازم بـرای زنـدگی، زمینـه‌سـاز مشـکلات سیاسی، اقتصادی و امنیتی برای دولت‌های وقـت بـوده اسـت (سازمان مدیریت، ۱۳۷۸: ۴۹). از گذشته‌های دور، مناطق مرزنشین به دلیل ناتوانی‌های بالقوه، جزء مناطق منزوی و محروم به شمار می‌رفت؛ بنابراین شهرهای واقع در این مناطق بسیار محدود و از توسعة کمی برخوردارند؛ اما با جهانی‌شدن صنعت، تجارت، امور مالی و تغییرات در نظام بین‌المللی، تفکرات ژئواستراتژیک به سوی باورهای جغرافیای اقتصادی مرزها معطوف شد؛ به‌گونه‌ای که تحولات در کارکردهای مرز و نگرش نظام‌های سیاسی حاکم به آن به منزلة یک فرصت اقتصادی، موجب افزایش جمعیت در مناطق مرزی شده و شرایط جدیدی را رقم زده است. این شرایط جدید، مرکز را وادار به تجدیدنظر در روابط خود با پیرامون کرده است (Pena, 2005: 286-290). ناتوانی‌های بالقوة طبیعی و اقتصادی بعضی از این مناطق، به‌ویژه در زمینه‌های کشاورزی، صنعت، مهاجرت، تفاوت‌ها و نامتعادلی‌های منطقه‌ای و فضایی بین مناطق مرکزی و مـرزی بـه دولت‌های وقت این امکان را داد که با هدف محرومیـت‌زدایـی، ایجـاد اشـتغال، نگـهداشـت جمعیت، ممانعت از تخلیة مناطق مـرزی و وقـوع قاچـاق، زمینه‌هایی را برای مبـادلات بازرگـانی نواحی مرزی فراهم کنند (احمدی‌پور و همکاران، ۱۳۸۷: ۶). مهم‌ترین ویژگی ساختار این مناطق، نبود تنوع در بسترهای اقتصادی و فرصت‌های شغلی، به‌ویژه برای نیروی انسانی رو به افزایش روستایی است (حسینی، ۱۳۹۳: ۲۰). یکی از زمینه‌های لازم برای پویاکردن اقتصاد نواحی مرزی، توسعة مبادلات مرزی در قالب‌های قانونمند و تسهیل‌شدة بازارچه‌های مرزی است که محرک خوبی برای افزایش مبادلات رسمی، شکوفایی مزایای نسبی، گسترش همکاری‌ها و توسعة بازارهای بین منطقه‌ای، تثبیت قیمت‌ها، جهت‌دهی به سودهای تجاری، افزایش اشتغال و رفاه برای جامعة مرزنشین است (کامران و همکاران، 1388: 9) همچنین دولت برای بهبود وضعیت اقتصادی مناطق روستایی واقع در حوزة مرزی، سیاست ایجاد بازارچه‌های موقت مرزی را اجرایی کرد؛ بر این اساس در چند سال گذشته در مناطق مختلف مرزی، تعداد زیادی از آن‌ها تأسیس و به سرپرست هر خانوار روستایی، یک دفترچة مرزی داده شد تا با آن چندین بار در ماه از این بازارچه‌ها کالا وارد کنند. در منطقة بررسی‌شده نیز دو بازارچة موقت مرزی به اسم «پیران» و «ده‌ره‌وران» راه‌اندازی شد. در این پژوهش به دنبال یافتن پاسخی در خور برای این پرسش هستیم که ایجاد بازارچه‌های موقت مرزی چه تأثیری بر ارتقاء شاخص‌های اقتصادی ـ اجتماعی مناطق روستایی مرزنشین داشته است؟
مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری یک منطقة مرزی یا خط مرزی به محض پیدایش، نه‌تنها بر منظـرة طبیعـی - که جزئی از آن به شمار می‌رود - بلکه بر عمران و سیاست‌های کشورهای مجاور نیـز تأثیر می‌گذارد (پرسکات، ۱۳۵۸: ۲۱). به طور کلی دیدگاه غالب دربارة نقش مرزها، به‌ویژه در ادبیات توسعة مناطق مرزی، به دو صورت است: نخست مـرز به منزلة خطی جداکننده و دوم مرز به منزلة منطقة تماس (Wasti-walter, 2009: 332; Moraczewska, 2010: 329-331; Tykkylainen, 2009: 346; kladivo et al, 2012: 49; Geenhuizen et al, 1996: 674; Newman, 2003: 126-128; Laine, 2007: 50). مرزها، کارکردهای مختلف امنیتی، اجتماعی، اقتصادی، ارتباطی، سیاسی و فرهنگی دارند. کارکرد مرزها در طی زمان و با بروز تحولات در عرصة جهان تغییر می‌کند. مرز بین‌الملل، اساساً با هدف تعیین حد و مرز خارجی سرزمین یک دولت ایجاد شده است؛ از این رو مشخص‌کنندة محدودة حاکمیت دولت بر مردم و منابع تحت نفوذش است و قلمرویی را تعیین می‌کند که دولت قوانین خود را در آنجا به اجرا می‌گذارد و قدرتش را اعمال می‌کند. از این دیدگاه، مهم‌ترین کارکرد مرز، ایجاد مانع و عامل بازدارنده است (زرقانی، 1386: 185). چگونگی کارکرد و نقش مرزها، عاملی کلیدی در توسعة مناطق مرزی به شمار می‌رود. مرزها هم می‌توانند مانعی در برابر توسعه و یکپارچگی نواحی مرزی باشند و هم به منزلة پلی ارتباطی زمینة تعاملات و پیوند دو طرف مرز را فراهم کنند. فهم این تأثیر بازدارندگی یا نقش ارتباطی مرزها، وابسته به این است که ما چگونه مرزها و کارکرد آن‌ها را معنا کنیم (Chen, 2006: 25). از دیدگاه نخست، مرزها به منزلة مانع یا فیلتر، هزینة معاملاتی و تبادلاتی زیادی را به بار می‌آورند؛ به بیان دیگر، مرزی که مانع مشروع شکل‌گیری نظام‌های نهادی، سیاسی و اجتماعی در منطقة مرزی باشد، مانعی در برابر جریان آزاد اطلاعات و تشدید پیچیدگی‌های بازار است (Wu, 1998: 191). به گفتة چن در این حالت، مرز تمایل بیشتری به جدایی مناطق مرزی همجوار از طریق تعیین حدود، کنترل و نظارت بر عبورومرور و تشدید قوانین گمرکی دارد تا پیوستگی آن‌ها (Chen,2006:26). اما در دیدگاه مرز به مانند یک منطقة تماس، منطقة مرزی به صورت ناحیه‌ای است با شبکه‌ای از بنگاه‌های اقتصادی و سایر شبکه‌های اجتماعی دیگر که فراتر از خطوط مرزی، روندها، فرصت‌ها و مزایای جدیدی خلق می‌کنند (Wu, 1998: 191) و نقش مرز از یک مانع به یک پل ارتباطی یا به بیان ساده‌تر از یک دیوار به منبعی ارزشمند تبدیل می‌شود (Laine, 2007: 49)؛ بدین‌ترتیب بـا نگاهی کوتاه بـه ادبیات نظری مـرز و مناطق مرزی، مشخص می‌شود با گذشت زمان، «مرزهای ملی، بخش زیادی از کارکردشان را به منزلة مانع از دست داده‌اند و تعاملات و همکاری‌های میان‌مرزی به طور روزافزونی از اهمیت بیشتری برخوردار شده‌اند» (kladivo et al, 2012: 49). تاکنون هیچ تعریف جهانی‌ای از بازارچه‌های مرزی به صورت عام ارائه نشده است؛ اما می‌توان گفت بازارچه‌های مرزی اساساً برای سرمایه‌گذاری و بهترشدن وضعیت اقتصادی مناطق مرزنشین به وجود می‌آیند؛ به‌ویژه در کشورهای توسعه‌نیافته و در حال توسعه که از نظر اقتصادی وضعیت مطلوبی ندارند (Cussen, 2008: 4). از یک منظر، بازارچة مرزی، محوطه‌ای است محصور واقع در نقطة صفر مرزی و در جوار گمرکات و مجاز به انجام تشریفات ترخیص کالا یا مکان‌هایی که طبق تفاهم‌نامه‌های منعقدشده بین ایران و کشورهای همجوار باشد (کهنه‌پوشی و عنابستانی، ۱۳۹۱: ۹). معمولاً بازارچه‌ها به دو دستة کلی بازارچه‌های مرزی مصوب تجاری‌اقتصادی و بازارچه‌های امنیتی یا ویژه تقسیم می‌شوند (طیب‌نیا، ۱۳۹۵: ۱۵۱). به عقیدة صاحب‌نظران، فعالیت‌های اقتصادی مناطق مرزی در توسعة اقتصادی نواحی مرزی، بهبود استانداردهای زندگی مردم، کاهش فقر، توزیع مناسب درآمد، ایجاد رابطة دوستی و تسریع همکاری‌های بیشتر بین نواحی مرزی نقشی اساسی دارند نظریة تجارت جدید: اولین بار در سال 1980 مطرح شد و به‌شدت متأثر از نظریة ادغام آن زمان بود. برخلاف الگوهای سنتی اخیر، الگوهای تجاری، امروزه اقتصادمقیاس‌‌اند و به صورت ترکیبی از رقابت و انحصارگری به وجود آمدند. طرفداران این نظریه بیان می‌کنند آزادسازی روابط تجاری در بازارچه‌های مرزی بر زندگی مناطق مرزی تأثیر می‌گذارد و ساکنان با هزینه‌های نسبتا کمتر به بازارهای خارجی دسترسی می‌یابند (Viner, 1950; Wooton, 1988; Grinols,1993; Tovias, 1991). نظریة موقعیت سنتی:این نظریه را اولین بار اوهلین برتیل[1] در سال ۱۹۶۷ به منزلة یک الگوی سازگار خریدوفروش و ناآشنا با جلوه‌های فضایی یکپارچگی اقتصادی مطرح کرد و بعدها لوش[2] آن را گسترش داد. در این الگو فرض بر این است که مصرف‌کنندگان و عوامل غیرمحرک تولید به اندازة هم در فضا توزیع شده‌اند وهزینه‌های حمل و نقل برای محصولات، متناسب با فاصله‌ای است که بین مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان وجود دارد؛ از این رو مکان بازار باید در یک محل خاص فضایی تعیین شود (Losch, 1977; Ohlin, 1967; Niebuhr, 2002; broker, 1983). نظریة کنراد و نیکول: کنراد و نیکول در سال ۲۰۰۵، یک فرآیند تعاملی پنج مرحله‌ای را پیشنهاد کردند که به دنبال سطوح مختلف از مناطق مرزی است. این مراحل به طور مشخص و به صورت فعال در مناطق مرزی به صورت هویت، فرهنگ، نقش دولت، اقتصاد و سیاست با هم ترکیب می‌شوند. مانوئل چاوز این الگو را اصلاح کرد که در شکل (۱) نشان داده شده است (Emmanuel, 2005; Nicol, 2008).
شکل-1: الگوی چاوز به اقتباس از کنراد و نیکول منبع: Emmanuel, 2005
پیشینة پژوهش در سال‌های اخیر پژوهشگران و صاحب‌نظران خارجی و داخلی، کارهای زیادی را دربارة مرز و بازارچه‌های مرزی در زمینه‌های گوناگون انجام داده‌اند که در اینجا به بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود. «عابد ابراهیمی مستکانی» (۱۳۹۳) در پژوهشی با عنوان «ارزیابی تأثیرات اجتماعی - اقتصادی بازارچة مرزی سرو بر توسعة مناطق روستایی پیرامون» به این نتیجه رسیده است که بازارچة مرزی سرو از نظر شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی درنظر گرفته‌شده برای بیشتر افراد بررسی‌شده اثر منفـی داشـته اسـت. «افتخاری» در پژوهشی با عنوان «ارزیابی آثار اقتصادی بازارچه‌های مرزی در بازتاب‌های توسعه؛ مطالعة موردی: بازارچة مرزی شیخ‌صالح شهرستان ثلاث باباجانی»، به این نتیجه رسیده که این بازارچه، آثار مثبتی بر مناطق پیرامون خود داشته است. نتایج بعضی دیگر از پژوهش‌های انجام‌شده در این زمینه در جدول (۱) به طور خلاصه آورده شده است.
جدول-1: پیشینة داخلی و خارجی پژوهش‌های انجام‌شده دربارة مرز و بازارچه‌های مرزی
منبع: نگارندگان، 1395 الگوی نظری این پژوهش، بازارچة مرزی را مداخله‌کننده در توسعه در نظر گرفته است کـه بـه تغییرات اقتصادی و اجتماعی در روستاهای پیرامون دامن می‌زند؛ بر این اساس در صورتی که این تغییـرات در زمینة اشتغال، درآمد، مشارکت اجتماعی و همچنین تعاملات اجتماعی به صورت مثبت عمل کرده باشد، سبب ارتقاء توسعة اقتصادی ـ اجتماعی در نواحی روستایی مرزنشین می‌شود (شکل 2).
شکل-2: چارچوب انتخاب شاخص روش پژوهش پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از حیث روش گردآوری داده‌ها، توصیفی - تحلیلی است. برای گردآوری داده‌ها در بخش نظری از روش اسنادی و در بخش میدانی از روش پیمایش مبتنی بر مصاحبه و پرسش‌نامه بهره گرفته شده است. این پژوهش به دنبال تأثیر بازارچه‌های مرزی در ارتقاء شاخص‌های اقتصادی ـ اجتماعی مناطق روستایی مرزنشین است. جامعة آماری این پژوهش را خانوارهای ساکن در سه دهستان مرزی خاو و میرآباد، زریوار و سرکل تشکیل می‌دهند. با بهره‌گیری از فرمول کوکران، حجم نمونه از کل ۹۳ روستای واقع در این دهستان‌ها، تعداد 18 روستا و از میان ۳۰۹۴ خانوار، تعداد 360 خانوار تعیین شد. برای گزینش روستاها و نیز خانوارهای نمونه در آن‌ها، ابتدا روستاها براساس معیار فاصله از مرز به سه دسته تقسیم و از میان هر سه دسته، با توجه به امکانات و محدودیت‌های موجـود و نیـز زیادبودن درصد احتمال وجود قاچاق، ۱۸ روستا به روش تصادفی طبقه‌بندی‌شده، برگزیده شدند. حجم نمونه با بهره‌گیری از فاصلة روستاها از مرز[3] به دست آمد. گزینش خانوارهای نمونه نیز به این صورت انجام شد که در روستاهای نزدیک مرز هر روستا ۳۰ پرسش‌نامه، روستاهای در فاصلة متوسط مرز هر روستا ۲۰ پرسش‌نامه و درنهایت روستاهای در فاصلة دور از مرز در هر روستا ۱۰ پرسش‌نامه توزیع شد و درمجموع ۳۶۰ نفر به عنوان نمونه پرسش‌نامه تکمیل کردند (جدول 2). همچنین با ۳۰ نفر از افراد نمونه برای تکمیل یافته‌ها، مصاحبه فردیِ عمیق انجام شد. پرسش‌نامة خانوار شـامل پرسش‌های بسته با بهره‌گیری از طیف لیکرت طراحـی شـد. روایـی محتـوایی پرسش‌نامه را جمعی از استادان دانشگاهی تأیید کردند و اعتبار پرسش‌نامه‌ها نیز با آزمون آلفای کرونبـاخ، 0.78 درصد برآورد شد. به منظور تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها از آزمون t تک‌نمونه‌ای، آزمون کای اسکوئر و آزمون ANOVA در نرم‌افزار SPSS و همچنین برای تجزیه و تحلیل فضایی و تولید نقشه‌های مبتنی بر داده‌های آماری، از روش‌های خوشه‌بندی کم/زیاد، خودهمبستگی فضایی، تحلیل لکه‌های داغ و روش [4]IDW در نرم‌افزار GIS استفاده شد. جدول-2: روستاهای نمونه و توزیع کل پرسش‌نامه‌ها در بین آن‌ها
منبع: مطالعات میدانی نگارندگان، 1395 محدودة پژوهش شهرستان مریوان در استان کردستان و در ۱۳۵ کیلومتری باختر سنندج قرار دارد. این شهرستان از شمال به سقز و عراق، از جنوب به پاوه، از شرق به سنندج و از غرب به عراق منتهی شده است (نجفی، ۱۳۶۹: ۵۸۵). براساس آخرین تقسیمات کشوری، شهرستان مریوان ۳ بخش، ۳ شهر، ۶ دهستان و ۱۵۱ آبادی با سکنه دارد (سالنامة آماری استان کردستان). براساس آخرین سرشماری صورت‌گرفته در سال ۱۳۹۵، جمعیت شهرستان مریوان ۱۹۵۲۶۳ نفر شامل ۱۵۱۱۸۸ نفر ساکن در نقاط شهری و ۴۴۰۷۴ نفر ساکن در نقاط روستایی است و از جمعیت ساکن در نقاط روستایی شهرستان، ۲۱۲۴۲ نفر را زنان و ۲۲۸۳۲ نفر را مردان تشکیل می‌دهند (فرهنگ آبادی‌های استان کردستان، 1395).
شکل-3: موقعیت منطقة بررسی‌شده (منبع: نگارندگان پژوهش، 1395)
یافته‌های پژوهش بررسی ویژگی‌های فردی پاسخ‌دهندگان نشان می‌دهد تمامی پاسخ‌دهندگان مرد بوده‌اند. از حیث سن، وضعیت شغلی پاسخ‌دهندگان در ۲ ردة کلی شغل اصلی و شغل فرعی مبین این است که برحسب وضعیت شغلی، افراد پاسخگو ۳۳ درصد شغل کشاورزی و 5/21 درصد شغل خدمات عمومی (مغازه، رانندة تاکسی بین روستا ـ شهری) دارند، 2/6 درصد کارمند دولت، 2/22 درصد کارگر و 5/4 درصد دهیار هستند و 6/12 درصد افراد به سایر فعالیت‌ها مشغولند. در مشاغل فرعی یا جانبی 2/36 درصد افراد به کولبری، ۲۹ درصد به کار در بازارچه و 5/34 درصد به سایر فعالیت‌ها (کشاورزی، کارگری و خدمات) اشتغال دارند. از نظر رضایت شغلی نیز، بیش از جدول-3: ویژگی‌های فردی پاسخ‌دهندگان در نواحی روستایی مناطق مرزی
منبع: یافته‌های پژوهش، 1395
جدول (۴) میزان رضایت پاسخ‌دهندگان را در قالب ۲۱ شاخص اقتصادی (اشتغال، فرصت کارآفرینی، مهاجرت به دلیل کسب شغل، کاهش فعالیت‌های کشاورزی، سود برابر از بازارچه برای هر روستایی، درآمد حاصل از دفترچة مرزی، افزایش مشاغل خدماتی، افزایش فرصت شغلی، کاهش فرصت بیکاری، افزایش قیمت زمین در روستا، بهبود وضعیت درآمد، بهتربودن فرصت شغلی پیش از تأسیس، تأثیر بازارچه‌ها در اشتغال زنان روستایی، افزایش انگیزه‌های سرمایه‌گذاری، حفظ فعالیت‌های تولیدی، رفع مایحتاج ثانویه، افزایش پس‌انداز، افزایش هزینه‌های حمل و نقل، میزان خدمات مالی و اعتباری) نشان می‌دهد. با توجه به میانگین و آزمون کای اسکوئر، بازارچه‌های مرزی در ارتقاء شاخص‌های اقتصادی مناطق روستایی مرزنشین نقش دارند. همچنین براساس داده‌های به‌دست‌آمده از میزان رضایت پاسخ‌دهندگان در قالب ۱۰ شاخص اجتماعی (مهاجرت روزانه به شهر، مهاجرت روزانه به بازارچه، تسهیل رفت‌وآمد با کشور همسایه، نقش مردم در ادارة بازارچه‌ها، تعاملات اجتماعی بین روستاهای همسایه، افزایش جمعیت غیربومی در مناطق مرزی، ارتباط بین جامعة روستایی با یکدیگر، ایجاد اطمینان و مشارکت، کاهش انگیزة مهاجرت روستاییان به شهر، روحیة کار گروهی)، براساس میانگین و آزمون کای اسکوئر، هر شاخص، حاکی است بازارچه‌های مرزی در ارتقاء شاخص‌های اجتماعی تأثیر مثبتی داشته‌اند (جدول 5). جدول-4: تأثیر بازارچه‌های موقت مرزی بر وضعیت اقتصادی منطقة بررسی‌شده از نظر پاسخ‌دهندگان
منبع: یافته‌های پژوهش، 1395 جدول-5: تأثیر بازارچه‌های مرزی بر وضعیت اجتماعی منطقة بررسی‌شده از نظر پاسخ‌دهندگان
منبع: یافته‌های پژوهش، ۱۳۹۵ با احتساب دامنة طیفی تأثیر بازارچه‌های مرزی بر شاخص‌های اقتصادی ـ اجتماعی (بین ۱ تا ۵ براساس طیف لیکرت) و با درنظرگرفتن میانگین نظری (۳.۱)، تفاوت در سطح آلفای ۰.۰۵ (۰.۰۰۰ sig=) معنادار است و تفاوت آن با میانگین نظری در حد متوسط ارزیابی و برآورد شده است (جدول 6). ارزیابی این میزان برای تمامی شاخص‌های بُعد اقتصادی کمتر از شرایط مطلوب و حد متوسط است. از آنجا که شغل و درآمد حاصل از فعالیت‌های رایج در بازارچه‌های مرزی به حدی نیست که مردم قادر به نگهداشت بخشی از درآمد به‌دست‌آمده باشند، بنابراین آن‌ها در زمینة پس‌انداز نیز عملکرد مطلوبی نداشته‌اند. همچنین در بعد اجتماعی، محاسبة ارزیابی شاخص مشارکت اجتماعی و تعاملات اجتماعی با کشور همسایه بیشتر از شرایط مطلوب و حد متوسط را نشان می‌دهد؛ اما در شاخص روحیة کار گروهی، کمتر از شرایط مطلوب است؛ بنابراین در زمینة توسعة اجتماعی، بازارچه‌های مرزی تأثیر مثبتی بر ابعاد اجتماعی نواحی روستایی مرزنشین داشته‌اند. به بیان دیگر بازارچه‌های مرزی بر تعاملات اجتماعی روستاییان با یکدیگر و با جوامع شهری تأثیرگذار بوده‌اند؛ به‌گونه‌ای که میزان مهاجرت روزانة روستا ـ شهری بسیار بیشتر از گذشته شده است. جدول-6: نتایج آزمون t تأثیر بازارچه‌های مرزی بر ابعاد اقتصادی مناطق روستایی مرزنشین
منبع: یافته‌های پژوهش، 1395 جدول-7: تحلیل واریانس تأثیر بازارچه‌های مرزی بر شاخص‌های اقتصادی در آزمون ANOVA
منبع: یافته‌های پژوهش، 1395 نتایج آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه دربارة تأثیر بازارچه‌های مرزی در نواحی روستایی مرزی براساس فاصله از مرز، به این صورت است که با توجه به مقدار Sig در متغیرهای اشتغال، درآمد، پس‌انداز، مشارکت اجتماعی، روحیة کار گروهی و تعاملات اجتماعی با کشور همسایه، در روستاهای واقع در فاصله‌های مختلف، تفاوت میانگین معنادار است. برای شناسایی این اختلاف در میان گروهها، با توجه به جدول مقایسه‌های چندگانه در آزمون ANOVA، تأثیر بازارچه‌های مرزی بر هریک از گروه‌های روستایی به تفکیک شاخص‌های اشتغال، درآمد، پس‌انداز، مشارکت اجتماعی، روحیة کار گروهی و تعاملات اجتماعی با کشور همسایه در فاصله‌های مختلف، محاسبه شده است. براساس میانگین در بین سه گروه روستایی در فاصله‌های مختلف، در شاخص اشتغال، روستاهای نزدیک مرزی بیشترین اختلاف را با گروه‌های دیگر دارند؛ دلیل این امر، نبود زمینه برای ایجاد مشاغل دیگر در این روستاها و درنتیجه وابسته‌بودن شغل بیشتر اهالی به بازارچه‌های مرزی است. در شاخص درآمد، روستاهای متوسط مرزی، بیشترین اختلاف را با گروه‌های دیگر دارند که دلیل این امر با توجه به مشاهدات میدانی این است که روستاهای با فاصله متوسط از مرز، از بازارچه‌های مرزی به عنوان شغل دوم استفاده می‌کنند؛ به همین دلیل نسبت به روستاهای نزدیک مرزی که زمین کشاورزی مناسب و زمینه برای شغل دیگری ندارند، احساس رضایت بیشتری دارند؛ به بیان دیگر، روستاهای نزدیک مرزی به دلیل اینکه تنها شغل آنان کولبری و استفاده از کارت مرزی در بازارچه‌های مرزی است، احساس رضایت کمتری دارند. همچنین در شاخص پس‌انداز، با توجه به میانگین در بین سه گروه، روستاهای با فاصلة متوسط از مرز، بیشترین اختلاف را با گروه‌های دیگر دارند. در بعد مشارکت اجتماعی نیز، روستاهای متوسط مرزی، بیشترین اختلاف را با گروه‌های دیگر دارند. از میان سه بعد اجتماعی، به جز مشارکت، در دو بعد دیگر «روحیة کار گروهی» و «تعاملات اجتماعی با کشور همسایه»، روستاهای نزدیک مرزی بیشترین اختلاف را با گروه‌های دیگر دارند؛ دلیل این امر، تأثیرپذیری بیشتر روستاهای نزدیک مرزی از شرایط حاکم بر مرز در مقایسه با روستاهای با فاصلة متوسط و دور از مرز است. تحلیل فضایی داده‌ها تحلیل فضایی شاخص‌های استفاده‌شده در محدودة پژوهشی، نشان می‌دهد روستاهای در فاصلة متوسط از مرز (15-5 کیلومتری) از نظر شاخص‌های اقتصادی تأثیر بیشتری از بازارچه‌های مرزی می‌پذیرند. روستاهای نزدیک مرز (5-0 کیلومتری) با وجود فاصلة کمتر از مرز و بازارچه‌های مرزی، آنچنان تأثیر مثبتی از بازارچه‌های مرزی نمی‌گیرند؛ به این دلیل که تنها زمینة شغلی در این روستاها از مرز و بازارچه‌های مرزی است که با تأسیس بازارچه‌های مرزی و کنترل شدید دولت بر مرزها، آن نیز کم شده است. از سوی دیگر در این روستاها، زمین مرغوب برای کشاورزی و همچنین اشتغال در زمینه‌های دیگر وجود ندارد. در روستاهای دور از مرز (25-15 کیلومتری) به دلیل دوری، کمتر کسی به فعالیت‌های مرزی می‌پردازد و همچنین به بیشتر این روستاها، کارت مرزی تعلق نگرفته است؛ اما با توجه به مصاحبههای انجام‌شده با افراد در زمان پیش از تأسیس بازارچه‌ها، مردم این روستاها برای فعالیت قاچاق به نواحی نزدیک‌تر مرز می‌رفتند و کالا وارد و صادر می‌کردند که اکنون با وجود بازارچه‌های مرزی این فعالیت نیز کم‌رنگ شده است.
شکل-4: تأثیر بازارچه‌های مرزی بر شاخص‌های اقتصادی مناطق روستایی مرزنشین با بهره‌گیری از روش درون‌یابی IDW
شکل-5: تأثیر بازارچه‌های مرزی بر شاخص‌های اجتماعی مناطق روستایی مرزنشین با بهره‌گیری از روش درون‌یابیIDW با توجه به شکل بالا روستاهای در فاصلة نزدیک به مرز (۵-۰کیلومتری) از بازارچه‌های مرزی در بعد شاخص‌های اجتماعی تأثیر بیشتری می‌پذیرند؛ در حالی که روستاهای در فاصلة متوسط از مرز (۱۵ـ۵ کیلومتری) و روستاهای دور از مرز (25-15 کیلومتری) از بازارچه‌های مرزی، از نظر شاخص‌های اجتماعی تأثیر کمتری می‌پذیرند.
شکل-6: تحلیل نتایج خوشه‌بندی زیاد/کم(high/low clustering)
فرضیة صفر برای G عمومی آن است که هیچ نوع خوشه‌بندی فضایی را در مقادیر ویژگی بررسی‌شده برای عوارض موجود در لایة مدنظر ندارد. حال زمانی که مقدار امتیاز استاندارد Z بسیار بزرگ و مقدار P-Value بسیار کوچک و نزدیک به صفر باشد، آن‌گاه نتیجه می‌گیریم که فرضیة صفر رد می‌شود. اگر فرضیة صفر رد شود، آن‌گاه علامت امتیاز استاندارد Z اهمیت می‌یابد. اگر مقدار Z مثبت باشد، آن‌گاه نتیجه می‌گیریم که مقادیر زیاد یا کم ویژگی بررسی‌شده در منطقة پژوهشی خوشه‌بندی شده‌اند و برعکس. با توجه به مطالب گفته‌شده و شکل (۶)، مناطق روستایی پژوهش به طور تصادفی انتخاب شدند و خوشه‌بندی در این مناطق کم است.
شکل-7:تحلیل نتایج گرافیکی خودهمبستگی فضایی (Moran,s Index)
خروجی گرافیکی تحلیل خودهمبستگی فضایی نشان می‌دهد نقاط بررسی‌شده پراکنده‌اند یا به صورت خوشه‌بندی‌شده هستند. با توجه به نمودار موران، نقاط بررسی‌شده، خودهمبستگی فضایی ندارند. به طور کلی اگر مقدار شاخص موران نزدیک به عدد مثبت یک (0.1) باشد، داده‌ها، خودهمبستگی فضایی و الگوی خوشه‌ای دارند و اگر مقدار شاخص موران نزدیک به عدد منفی یک باشد، آن‌گاه داده‌ها ازهم‌گسسته و پراکنده هستند. با توجه به نتایج تحلیل شاخص موران 0.150866-، مقدار z معادل ۰.۴۷۶۵۴۴ و با سطح معناداری ۰.۶۳ درصد، الگوی پراکنش جمعیت روستایی به صورت خوشه‌ای نیست؛ به همین دلیل می‌توان نتیجه گرفت که داده‌ها خودهمبستگی فضایی ندارند؛ به بیانی توزیع مکانی تصادفی برای داده‌های بررسی‌شده پذیرفته می‌شود.
شکل-8: نقشة تحلیل لکه‌های داغ (hot spot)؛ تأثیر بازارچه‌های مرزی بر شاخص‌های اقتصادی مناطق روستایی مرزنشین
با توجه به نقشة لکه‌های داغ که بر روی نقاط روستایی منطقة بررسی‌شده مشخص شده است، روستای ینگیجه بیشترین تأثیر اقتصادی را از بازارچه‌های مرزی می‌پذیرد. همان‌طور که در یافته‌های پژوهش نیز اشاره شد، دلیل این امر وجود کشاورزی مناسب در روستا و استفاده از کارت مرزی به عنوان شغل دوم است. همچنین روستاهای ننه و نژمار، کمترین تأثیر اقتصادی را از این بازارچه‌ها می‌گیرند. بر همین اساس، روستاهای انجیران و ده‌ره‌وران بیشترین و روستای بالک کمترین تأثیر اجتماعی را از این بازارچه‌ها می‌گیرند.
شکل-9: نقشة تحلیل لکه‌های داغ (hot spot)؛ تأثیر بازارچه‌های مرزی بر شاخص‌های اجتماعی مناطق روستایی مرزنشین نتیجه‌گیری امروزه تجارت به منزلة موتور رشد و توسعه معرفی شده است؛ زیرا کشورهایی که سیستم‌های باز خارجی دارند، کمتر دچار فقر شده و به واسطة رونق تجارت خارجی، نابرابری‌ها را کاهش داده‌اند؛ از این‌رو کشورهای در حال توسعه به منظور دستیابی به توسعه، لازم است به دنبال حضوری جدی‌تر در عرصة تجارت جهانی باشند؛ ازجمله روش‌های حضور فعال در تجارت جهانی، گسترش مبادلات مناطق مرزی بین کشورها و احداث بازارچه‌های مرزی است. در این راستا نقاط روستایی مناطق مرزی کشور به دلیل دوری از مرکز و فقدان بسترهای اقتصادی و صنعتی، از لحاظ سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی در اولویت قرار دارند. ناتوانایی‌های بالقوه در تولید، نبود اشتغال، کم‌بودن درآمد و دسترسی نداشتن به نیازهای اولیه، عمده‌ترین مشخصة اقتصادی - اجتماعی این مناطق است. بازارچه‌های مرزی موقت با هدف ایجاد اشتغال برای روستاییان مرزنشین و کم‌رنگ‌شدن پدیدۀ قاچاق کالا تأسیس شدند. بر این اساس پژوهش حاضر تأثیر بازارچه‌های مرزی را بر ارتقاء شاخص‌های اقتصادی ـ اجتماعی مناطق روستایی مرزنشین در دهستان‌های خاو و میرآباد، زریوار و سرکل در شهرستان مریوان بررسی کرده است. در این راستا پرسش‌هایی مطرح بودند که یافته‌های پژوهش به آن‌ها پاسخ دادند. با توجه به یافته‌های پژوهش و مصاحبههای انجام‌شده، بازارچه‌های مرزی عملکرد مطلوبی بر وضعیت اقتصادی مناطق روستایی مرزنشین نداشته‌اند؛ به طوری که این بازارچه‌ها تا پیش از حذف قاچاق کالا، تأثیر مثبتی بر شاخص‌های اقتصادی مناطق روستایی مرزنشین داشته‌اند؛ اما پس از تأسیس بازارچه‌های موقت و ازبین‌رفتن قاچاق، بسیاری از مردم روستایی شغل خود را از دست داده‌اند و راهکارهای جایگزین قاچاق نیز نتوانسته است عملکرد مطلوبی در روستاهای مرزی داشته باشد. بنابراین تأسیس بازارچه‌های مرزی موقت، تأثیر مثبتی بر توسعة اقتصادی مناطق روستایی مرزی نداشته است. این موضوع با یافته‌های امان‌پور و همکاران (۱۳۹۴) و همچنین کهنه‌پوشی (۱۳۹۲) مطابقت دارد. به گفتة پاسخ‌دهندگان در روستاهای در فاصلة نزدیک به مرز، بسیاری از مردم پس از حذف پدیدة قاچاق برای یافتن شغل، مجبور به ترک روستا و مهاجرت به شهرها یا روستاهای دیگر شده‌اند. در زمینة کاهش فعالیت‌های کشاورزی نیز معتقد بودند بازارچه‌های مرزی مانعی برای فعالیت کشاورزی نیستند؛ اما پیش از تأسیس بازارچه‌های مرزی به دلیل وجود پدیدة قاچاق کالا، کشاورزی کم‌رونق‌تر بوده است؛ دلیل این امر را می‌توان رفت‌وآمد کمتر به مرز پس از تأسیس بازارچه‌های مرزی دانست؛ زیرا فعالیت در بازارچه بسیار کمتر شده است و بیشتر افراد پاسخگو معتقد بودند پس از تأسیس بازارچه‌های مرزی و صدور کارت مرزی، فعالیت در بازارچه‌های مرزی به‌شدت کاهش یافته است. یکی از عواملی که باعث شده است روستاییان سود زیادی از بازارچه‌ها نداشته باشند، سود بیشتری است که نصیب تاجران، سرمایه‌گذاران و نیروی انتظامی می‌شود. دربارة اشتغال زنان روستایی نیز به دلیل اینکه کار در بازارچه برای زنان مناسب نیست، در اشتغال زنان نیز تأثیری نداشته است. روستاهای نزدیک مرز (5-0 کیلومتری) با وجود فاصلة کمتر از مرز و بازارچه‌های مرزی، آنچنان تأثیر مثبتی از بازارچه‌های مرزی (بیشتر در زمینة شاخص‌های اقتصادی) نمی‌پذیرند؛ به دلیل اینکه تنها زمینة شغلی در این روستاها از مرز و بازارچه‌های مرزی است که با تأسیس بازارچه‌های مرزی و کنترل شدید دولت بر مرزها آن نیز کم شده است. از سوی دیگر در این روستاها، زمین مرغوب برای کشاورزی و همچنین اشتغال در زمینه‌های دیگر نیز وجود ندارد؛ اما از نظر شاخص‌های اجتماعی، روستاهای در فاصلة نزدیک مرز، تأثیر بیشتری از بازارچه‌های مرزی می‌پذیرند. در روستاهای دور از مرز (25-15 کیلومتری) به دلیل دوری از مرز، کمتر کسی به فعالیت‌های مرزی می‌پردازد و همچنین به بیشتر این روستاها، کارت مرزی تعلق نگرفته است. با توجه به مصاحبههای انجام‌شده از افراد، در زمان پیش از تأسیس بازارچه‌ها، مردم این روستاها برای قاچاق به نواحی نزدیک‌تر مرز آمدوشد داشتند؛ اما اکنون با وجود بازارچه‌های مرزی این فعالیت نیز کم‌رنگ شده است. در زمینة شاخص‌های اجتماعی، بازارچه‌های مرزی توانسته‌اند تأثیر مطلوبی بر جای بگذارند. این بازارچه‌ها در مشارکت اجتماعی، روحیة کار گروهی و همچنین افزایش تعاملات اجتماعی با روستاهای کشورهای همسایه، به‌ویژه کشور عراق (به دلیل اشتراکات مذهبی، قومی و زبانی) نقش داشته‌اند. به طور کلی روستاهای با فاصلة بیشتر از مرز و بازارچه‌های مرزی از تأثیرات این بازارچه‌ها بهره‌مند نمی‌شوند که این یافته هم با یافته‌های کامران و همکاران (۱۳۸۸)، محمدی و فخر فاطمی (۱۳۸۳) و نیز مستکانی و همکاران (۱۳۹۴) مطابقت دارد.
پیشنهادها اصولاً رسمی‌کردن تجارت از طریق بازارچه‌های مرزی در نواحی روستایی، عملی اندیشمندانه و راهکاری مطلوب است؛ اما شرایط موجود به گونه‌ای رقم خورده است که بازارچه‌های فعال در منطقه با نارسایی‌های بسیاری روبه‌رو هستند. برای گسترش نقش بازارچه‌های مرزی در نواحی روستایی و توسعة اقتصادی - اجتماعی آن‌ها، راهبردهای پیشنهادی زیر مؤثر است:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1- ابراهیمی مستکانی، عابد، (۱۳۹۴)، ارزیابی تأثیرات اجتماعی - اقتصادی بازارچة مرزی سرو بر توسعة مناطق روستایی پیرامون، پژوهش‌های روستایی، دورة ۶، شمارة 2، ۳۸۸-۳۶۹، دانشکدة جغرافیای دانشگاه تهران. 2- احمدی‌پور، زهرا، حافظ‌نیا، محمدرضا و محمدپور، علیرضا، (۱۳۸۷)، تـأثیرات اقتصـادی و اجتمـاعی بازگشایی مرزها؛ نمونة موردی: بخـش بـاجگیران در مرز ایـران و ترکمنستان، پـژوهش‌هـای جغرافیایی انسانی، شمارة ۶۵، ۱۸-۱، مؤسسة جغرافیا دانشگاه تهران. 3- اصلانی اسلمرز، عابد، (۱۳۹۴)، بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش مرزنشینان بانه‌ای به قاچاق کالا (زمینه‌ها و راهکارها)، فصلنامة انتظام اجتماعی، شمارة 2، ۵۶-۳۳، دانشکدة علوم و فنون انتظامی. 4- ارمغان، سیمین، (۱۳۹۱)، آثار اقتصادی بازارهای مرزی در توسعة روستاهای شهر آستارا، همایش ملی توسعة روستایی. 5- افتخاری، عبدالرضا رکن‌الدین، پاپلی یزدی، محمدحسین و عبدی، عرفان، (۱۳۸۷)،ارزیابی آثار اقتصادی بازارچه‌های مرزی در بازتاب‌های توسعة مناطق مرزی، فصلنامة ژئوپلیتیک، سال 4، شمارة 2، ۱۰۹-۸۲، تهران. 6- چولکی، غلامرضا، (۱۳۹۱)، بررسی نقش تحولات اقتصادی مناطق مرزی در برقراری نظم و امنیت پایدار مرزها؛ مطالعة موردی: بازارچة مرزی، همایش ملی شهرهای مرزی و امنیت، چالش‌ها و رهیافت‌ها. 7- چولکی، خلیل، (۱۳۹۱)، ارزیابی اقتصادی و بررسی منافع حاصله بازارچه‌های مرزی بر روستاهای پیرامون؛ مطالعة موردی: بازارچة مرزی کیلة شهرستان سردشت، استان آذربایجان غربی، چهارمین همایش علمی سراسری دانشجویی جغرافیا. 8- حسینی، سیدعلی، (۱۳۹۳)، تحلیل عوامل مؤثر بر افزایش درآمد و اشتغال روستاییان در استان گیلان، فصلنامة اقتصاد فضا و توسعة روستایی، سال 3، شمارة 1 (پیاپی 7)، ۳۴-۱۹، دانشگاه خوارزمی. 9- دفتر مطالعات اقتصادی وزارت بازرگانی، (۱۳۸۱)، برنامه‌ریزی و توسعة اقتصادی، جزوة آموزشی. 10- رازینی، ابراهیم‌علی و باستانی، علیرضا، (۱۳۸۱)، گزارش تحلیلی بر نقش و عملکرد بازارچه‌های مرزی، معاونت برنامه‌ریزی و بررسی‌های اقتصادی وزارت بازرگانی. 11- سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، (۱۳۷۸)، اولین گزارش ملی توسعة انسانی جمهوری اسلامی ایران. 12- شرافت، سجاد، (۱۳۹۱)، نقش بازارچه‌های مرزی در توسعة روستایی مناطق مرزی؛ مطالعة موردی: بازارچة مرزی مهران، همایش ملی شهرهای مرزی و امنیت، چالش‌ها و رهیافت‌ها. 13- طیب‌نیا، هادی، (۱۳۹۵)، نقش بازارچه‌های مرزی در توسعة اجتماعی و اقتصادی نواحی روستایی؛ نمونه: روستاهای بخش خاو و میرآباد شهرستان مریوان، فصلنامة اقتصاد فضا و توسعة روستایی، سال 5، شمارة 1، ۱۷۲-۱۴۷، دانشگاه خوارزمی. 14- عاشری، امامعلی، (۱۳۹۰)، ارزیابی آثار اقتصادی - اجتماعی و امنیتی احداث بازارچه‌های مرزی و نقش آن در توسعة مناطق مرزی؛ نمونة موردی: بازارچة مرزی جوانرود (شیخ صالح)، دومین همایش ملی راهکارهای توسعة اقتصادی با محوریت برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج. 15- عندلیب، علیرضا، (1380)، نظریة پایه و اصول آمایش مناطق مرزی جمهوری اسلامی ایران، دانشکدة فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تهران. 16- فصیحی، حبیب‌اله، (۱۳۹۳)، آیندة قاچاق کالا؛ هشداری برای انحطاط شهری بانه، دوازدهمین کنگرة انجمن جغرافیایی ایران با محوریت آمایش سرزمین، الگوی ایرانی‌اسلامی پیشرفت. 17- قادری حجت، مصطفی، (۱۳۸۹)، تبیین نقش بازارچه‌های مرزی در امنیت و توسعة پایدار نواحی پیرامون؛ مطالعة موردی: بازارچه‌های مرزی استان خراسان جنوبی، فصلنامة ژئوپلیتیک، سال 6، شمارة 3، ۱۵۱-۱۲۱، تهران. 18- کامران، حسن، محمدپور، علی و جعفری، فرهاد، (۱۳۸۸)، تحلیل کـارکردی بازارچـة مـرزی بـاجگیران، نشریة علمی - پژوهشی انجمن جغرافیای ایران، دورة جدید، سال 6، شمارة ۱۹، ۲۵-۷، تهران. 19- کهنه‌پوشی، سیدهادی و عنابستانی، علی‌اکبر، (1391)، بررسی رابطة بین فاصله از مرز و میزان درآمد و اشتغال در قاچاق کالا (نمونة موردی: بخش خاو و میرآباد- مریوان)، مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال 4، شمارة 15، ۲۰-۱، دانشگاه اصفهان. 20- کهنه‌پوشی، سیدهادی، (۱۳۹۲)، تأثیر قاچاق کالا بر اقتصاد روستاهای مرزی؛ نمونه: بخش خاو و میرآباد شهرستان مریوان، جغرافیا و توسعه، شمارة ۳۲، ۷۴-۶۱، دانشگـاه سیستان و بلوچستان. 21- محمودی، علی، (1383)، برآورد اثر مبادلات از طریق بازارچه‌های مرزی بر درآمدهای گمرکی دولت، پژوهشگاه بازرگانی، شمارة 32، ۱۸۲-۱۴۱، تهران. 22- محمدی یگانه، بهروز، (۱۳۹۱)، ارزیابی آثار اقتصادی بازارچة مرزی مهران بر توسعة نواحی روستایی؛ مطالعة موردی: دهستان محسن‌آباد، نشریة تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال 12، شمارة 2، ۹۶-۷۹، دانشگاه تربیت معلم تهران. 23- محمدی، حمیدرضا، (۱۳۸۴)، نقش بازارچه‌های مرزی در توسعة فضایی مناطق مرزی؛ مطالعة موردی: بازارچة مرزی باجگیران، فصلنامة ژئوپلیتیک، سال 1، شمارة ۱، ۷۶-۵۵، تهران. 24- نسترن، مهین، (۱۳۹۴)، تحلیل عوامل مؤثر بر تمرکز اشتغال غیررسمی در شهر مرزی بانه، فصلنامة علمی - پژوهشی مطالعات شهری، شمارة ۱۴، ۱۰۱-۹۱، دانشگاه کردستان. 25- وزارت بازرگانی، (۱۳۸۰)، تحلیلی از وضعیت بازارچه‌های مشترک مرزی از آغاز فعالیت تاکنون، معاونت برنامه‌ریزی و بررسی‌های اقتصادی دفتر پژوهش و بررسی‌های اقتصادی. 26- Chandoevwit, Worawan, Yongyuth Chalamwong, Srawooth Paitoonpong 2004, Thailland’s Cross BORDER ECONOMY,A Case Study of Sa Kaeoand ChiangRa; Thailand Development Resource Institute (TDRI), 21 (11), 231-245. 27- FRIESE, HEIDRUN, 2012, BORDER ECONOMIES Lampedusa and the Nascent Migration Industry, Shima: The International Journal of Research into Island Cultures, 6 (9) 2- 66. 28- Gaffney, Nolan & Karst, Rusty & Clampit, Jack, 2016, "Emerging market MNE cross-border acquisition equity participation: The role of economic and knowledge distance," International Business Review, Elsevier, vol. 25(1), 267-275. 29- Kladivo, Petr., Ptacek, Pavel., Roubinek, Pavel., Ziener, Karen. 2012, The Czech-Polish and Austrian Slovenian borderlands –similarities and differences in the development and typology of regions. Moravian geographical reports, 20, (3), 48-63. 30- Laine, Jussi. 2006, Perceptions toward the Opening of the Finnish Russian border – border as a barrier among actors involved. University of Joensuu, Department of Geography, Master’s thesis, 10(7), 124- 141. 31- Moraczewska, Anna. 2010, The changing interpretation of border functions in international relations. Revista Română de Geografie Politică, Year XII, 2(6), 329-340. 32- Newman, David. 2003, A companion to political geography. Edited by John Agnew, Katharyne Mitchell, and Gerard Toal. Malden, MA: Blackwell, 8(14), 471-486. 33- Niebuhr, Annekatrin, 2002, Integration Effects in Border Regions – A Survey of Economic Theory and Empirical Studies, Hamburgisches Welt-Wirtschafts-Archiv (HWWA) Hamburg Institute of International Economics. 34- Nicholson, Rekha Rao, 2013, The motives and performance of cross-border acquirers from emerging economies: Comparison between Chinese and Indian firms, International Business Review, 22(18), 963–980. 35- Pena, Sergio., 2005, Recent Development in Urban Marginality Along Mexico, s Northern border, Journal of Habitat International, 29(34), 258- 301. 36- Pena, S., 2002, Land use Planning on The us – Mexico Border: A Comparison of The legal framework, Journal of Borderlands Studies, 17(1), 1- 20. 37- T.Huw Edwards, 2004, Loughborough University, and Jan Van Hove, KU Leuven, Distance and Border Effects in Economics, 16(9), 351-364. 38- Tykkylainen, M. 2009, Economies, Borderlands. International encyclopedia of human geography, editorsin-chief: Kitchin, R and Thrift, N., Volume, 3(11), 345-353. 39- Wasti-Walter, D. 2009, Borderlands. International encyclopedia of human geography, editors-in-chief: Kitchin, R and Thrift, N., Volume 1(13), 332-339. 40- Wilson, Christopher, 2015, The U.S.-Mexico Border Economy in Transition, Woodrow Wilson International Center for Scholars, 19(3) 96-3. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 4,771 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,348 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||