معناداری وقایع زندگی از دیدگاه قرآن و روان شناسی وحدت مدار: مبنایی برای طراحی تمرین های هنری مؤثر

1. مقدمه:

معناداری وقایع زندگی، اهمیت زیادی در احساس راحتی، رضایت و درک هدف‌داری در زندگی دارد؛ به‌طوری‌که بعضی افراد از یک احساس کلی به نام بی‌معنایی زندگی رنج می­برند. این افراد معنایی را که به زندگی ارزش و تداوم می­بخشد، نمی­شناسند. آنان طعمۀ خلأ درونی و پوچی زندگی شده­اند. این خلأ وجودی بیشتر به شکل ملالت و بی‌حوصلگی پیوسته خودنمایی می­کند. ماشینی‌ترشدن شکل زندگی امروزی، به این بحران شدت می­بخشد. در زندگی صنعتی با رفتن جامعه به سمت اتوماسیون و کم‌شدن ساعات کار، اوقات فراغت افراد زیاد می­شود؛ درنتیجه افسردگی ویژه­ای سراغ آنان می­آید. دلیل آن، هجوم اندیشه­هایی است که شخص احساس می­کند از زندگی خود خشنود نیست و معنا و ارزشی وجود ندارد که این همه تلاش و زحمت را توجیه کند (فرانکل 1385). برخی روان­شناسان مانند آلپورت (Allport, 1954)، فرانکل (Frankl, 1972)، مازلو (Moslov, 1962) معناداری در زندگی را مهم­ترین عامل مؤثر بر کنش‌های روان‌شناختی مثبت می­دانند. پس توجه و اهمیت به معنای زندگی در حوزۀ روان­شناسی بسیار شایان توجه قرار گرفته است.

از نظر فرانکل و دیگر روان­شناسان انسان­گرا، معناداری زندگی کاملاً به نگرش انسان به زندگی بستگی دارد. پاسخی که به مسئلۀ معنای زندگی داده می­شود، بر تجربۀ ما از زندگی و کنش­های روزمره ما تأثیر می‌گذارد. خلق معانی ادراکی از جهان برای ما فراهم می­آورد و مسیر زندگی ما را در جهان مشخص می­کند (Marshal, 1986: 125؛ فرانکل 1375). درحقیقت، معنا روش کل‌نگرانه از ارزیابی زندگی است که دستیابی درست به آن به پایین‌آمدن سطح عواطف منفی (چون افسردگی و اضطراب) و کاهش خطر ابتلا به بیمار­های روانی منجر می­شود (Feldman & Snyder, 2005)؛ به­عبارتی، معنا در زندگی، یکی از پیش‌بینی‌کننده­های رفاه انسان و رضایت از زندگی نیز هست (Ho & Cheung, 2010; Halama  & Dedova, 2007)؛ به­طوری­که یکی از مداخلات مطرح در سلامت روان، معنادرمانی است که در اثربخشی آن مطالعات مختلف اثبات شده‌اند و فرد را در یافتن معنای زندگی یاری می‌دهد و کاهش تنش­ها و مشکلات روان­شناسی او را سبب می‌شود (Frankl, 1984). علاوه بر آن، در حوزه­های مربوط به دین نیز، اعتقادات دینی تبیین­های بنیادینی برای معنابخشی به زندگی ارائه می­دهند.

2. طرح مسئله:

اگرچه معناداری زندگی، ادراک و شناختی ذهنی است، وابستگی تمام به نگرش انسان به زندگی دارد و دین عاملی است که به نگرش و جهان­بینی فرد جهت می‌دهد؛ درنتیجه، ضرورت بررسی روان­شناسی دینی نیز احساس می­شود.

فرانکل، روان­شناس پدیدارشناس، کارکرد روان‌شناختی دین را در یاری‌رساندن به تلاش فرد در جستجوی معنی، ارج می­نهاد و فروم (Fromm) ارزش دین را از دیدگاه فرهنگی وسیعی ملاحظه می­کرد (الیاده، 1375).

دین اسلام نیز هم در سیرۀ پیامبر(ص) و هم در حکمت­های مطرح‌شده از پیشوایان دین، دارای طرح‌هایی برای معنادارکردن زندگی بشر است؛ البته بیش از همه در قرآن، هدف الهی در معناداری زندگی و معنابخشی به زیستن انسان­ها مشاهده می‌شود. در کتاب انسان­ساز قرآن دربارۀ معناداری زندگی، بسیار یاد شده است و پژوهشگران قرآنی، این مفهوم را استنباط و تفسیر کرده‌اند؛ بنابراین قرآن در آیات اعتقادی، کتاب تبیین اصل معناداری زندگی و در آیات احکام و آیات اخلاقی، راه و روش زندگی معنادار است (شکرانی، 1388).

بسیاری از مفاهیم نظام­یافته­ای که دانش روان­شناسی در قالب رویکردهای مختلف به آن دست یافته، قرآن کریم به آن اشاره داشته و آن را به­خوبی تبیین کرده است. به عبارت دیگر، بخشی از شگفتی و اعجاز روان­شناختی قران کریم، طرح موضوعاتی ساختاری دربارۀ ماهیت و رشد انسان است که روان­شناسی معاصر بخشی از آن را شناسایی کرده است. ازجملۀ این موضوعات، مفهوم معناداری رویدادهای زندگی است که روانشناسی مثبت‌نگر و روان‌شناسان انسان‌گرا به آن نظر دارند؛ با این تفاوت که نگاه معنادار قرآن کریم به انسان امری بنیادی و فطرت­نگر است و نه تجربی. ازجمله ویژگی‌های روان‌شناسی قرآن توجه به سیر غایت‌مدار و جاودانۀ انسانی آن است که یادآور فطرت متصل انسان به هستی یگانه و اصل خویش یعنی پروردگار است که درنهایت به سوی او باز می­گردد (بقره: 46). فراموشی این اتصال باعث جدایی از خود واقعی، فراموش‌کردن خود، ترس از دست دادن و ناایمنی می­شود که ریشۀ عمدۀ نگرانی­ها و اضطراب بنیادی است (حشر: 19 و یونس: 62). این اتصال به مبدأ، ترس بنیادی و احساس جدایی را زایل می­کند؛ همان احساسی که مکاتب روان‌شناسی وجودی و معناگرا نیز خلأ آن را در بین نظریات خود احساس کرده‌اند.

روان‌شناسی وحدت­مدار که نگاهی وحدانی و دینی به فطرت انسان و عالم دارد، همۀ تحولات و نابسامانی‌های ذهنی اشخاص را در چگونگی پاسخ‌گویی به نیاز اتصال وحدانی خویش در مراحل رشد زندگی توصیف می­کند و جدایی و فقدان­ها از اتصال وحدانی و تضعیف دلبستگی آن در مراحل رشد را عامل اصلی اضطراب و ترس بنیادی و منشأ بسیاری از اختلالات ذهنی می­داند. این ترس بنیادی، جایگزین عشق و پیوند می‌شود و درنتیجه، بی‌اعتمادی ریشه می‌گیرد. وحدت که منشأ فطری و الهی دارد، سرچشمۀ اتصال و دلبستگی است و با کششی فوق­العاده، ریشه‌ و جاذبه­ای در همۀ حواس مغزی دارد و محرک همۀ فعالیت­های انسانی است و میل، خواست، حرکت و اراده را شکل می­دهد و ترس، اضطراب و اختلال، مایۀ کاهش این عشق و دلبستگی وحدانی است. در این نگرش هر انگیزه‌ای هدفی غایی دارد و درجهت باطنی و نهایی وحدانی خود فعالیت می‌کند. این مکتب، گرایش به وحدت یا اتصال به وجود یگانه را که منشأ دینداری و خداجویی است، امری فطری می­داند؛ زیرا در تقابل با مکاتب روان‌شناسی پدیدارگرا و انسان­گرا قرار دارد که معناگرایی و گرایش به معنویت و خدا را تصمیمی فردی و گرایشی فردگرایانه می­دانند. در این نگرش انسان به‌سوی رشد شخصی و خودشکوفایی (توسعه)، تعالی و رستگاری حرکت می‌کند. در نگاه این مکتب، هر اتفاقی که در زندگی بشر می­افتد، به دلیل وقوع آن در گسترۀ مشیت و مقدر وحدت عالم است و بشر باید در کشف معناداری آن بکوشد تا مسیر خودشکوفایی، خود را هموار کند. با این اندیشه، وحدت درمانگر درون رویدادها و وقایع زندگی و زیبایی­های مکنون آن را کشف می­کند، به رنج­ها معنا، آگاهی، درک و غایتی سازنده می‌دهد و به کثرت  اتفاقات زندگی وحدت می‌بخشد و کمک می­کند تا فرد به گونه­ای مثبت با تجارب زندگی ارتباط برقرار کند و با امید، تقویت و تفکر مثبت با ناملایمات زندگی روبه‌رو شود (زاده محمدی، 1395).

از سوی دیگر، شاخصۀ اصلی هنر ایرانی - اسلامی، وحدت­مداری است و به‌طورکلی، نمادگرایی در هنرهای تجسمی، شنیداری و نوشتاری اسلامی، سیری از وحدت به کثرت دارد. در فرهنگ ایرانی، هنر وحدت­مدار قادر است آن وجه بومی و ساختاری خود که پاسخ­گوی فرهنگ ایرانی- اسلامی است را درجهت معنابخشی به زندگی به ظهور رساند.

درنتیجه، با به‌کارگیری رسانه­های هنری در درک معنادار زندگی و پذیرش واقعیت خویشتن و سازگاری با خود در راستای درمان و بهزیستی اقدام کرد. مفهوم درمان و رشد، امر فرهنگی است که محتوا و کاربرد آن در جوامع مختلف تفاوت می‌کند؛ خصوصاً وجه هنری آن با گرایش­ها و عادات فرهنگی، تماس و ارتباط  بیشتری دارد. ازاین‌رو، پس از بیان دیدگاه­های قرآنی و روان‌شناسی وحدت‌مدار دربارۀ معناداری وقایع و رویدادهای خوب و بد زندگی، و استخراج برخی از مفاهیم و شاخص­ها، می­توان تمرین­هایی هنری را درجهت آگاهی و درک معناداری وقایع زندگی طراحی کرد.

این پژوهش در نوع خود نو و بدیع است و تا کنون پژوهشی مبنی بر ارتباط معناداری وقایع زندگی به­طور هم‌زمان از سه دیدگاه (قرآن، روان­شناسی وحدت­مدار و هنر) انجام نشده است. اگرچه بیشتر مفسران بررسی‌های زیادی درزمینۀ معناداری در قصص و تمثیل­های قرآنی انجام داده‌اند و همچنین در حوزۀ روان­شناسی و روان‌شناسی دین، دربارۀ معناداری زندگی و تأثیرات روانی آن پژوهش­های بسیاری شده است، دربارۀ معناداری وقایع زندگی به‌طور خاص از دیدگاه روان­شناسی وحدت­مدار و آن هم به قصد خلق تمرین­های هنری در مداخلات روانشناختی، پژوهش‌های خاصی انجام نشده است. اذعان به اینکه در این مقاله، از روان­شناسی وحدت­مدار به‌مثابۀ رویکردی بهره گرفته که مبتنی بر معرفت دینی با محوریت و چارچوب نظری مفاهیم وحدت نظام هستی در آموزه­های کلام الله مجید است و تلاش دارد با تجربه‌کردن شیوه­های هنری مبتنی بر این نگرش وحدانی، روشی مؤثر در مداخلات روان­شناسی را معرفی کند.

سؤال اصلی این پژوهش این است که چگونه با رویکرد روان‌شناسی وحدت­مدار مستند به آیات الهی در قرآن کریم، می­توان به وقایع زندگی با خلق تمرین­های هنری در مداخلات روانشناختی معنا بخشید و بار منفی برخی وقایع را از بین برد و نیز نقش مثبت آنها در رشد و تعادل زندگی را جستجو کرد.

3. معناداری وقایع زندگی از دیدگاه قرآن:

از دیدگاه قرآن کریم، زندگی مراتبی دارد که امکان دستیابی به آن در اختیار انسان گذاشته شده است تا سیر تحول و خودشکوفایی بشر را به‌سوی پروردگار عالم هموار کند و گام به گام به معنای اصیل و الهی وجود خویش در مراتب تحول آگاه شود. در این سیر وحدانی، کانونی­ترین مفهوم زندگی در قرآن واژۀ «حیات» است که با دیگر میدان­های معناشناختی این واژه ارتباط معنادار برقرار می‌کند. حیات، گاهی مقابل عدم و نیستی قرار می‌گیرد که با واژه‌هایی مانند «انشاء» و «خلق» بیان می‌شود. همچنین حیات­بخشی همه چیز از آب و زنده‌شدن زمین با باران و در دامنۀ حیات طبیعی مطرح می­شود و گاهی مقابل موت است که مرحله­ای از زندگی است. این موت گاهی مرگ جسمی و طبیعی است و گاهی مرگ درونی و ادراکات است.

حیات نیز مراتبی دارد: پایین­ترین مرتبه زندگی (الحیاه الدنیا) یا زندگی پست یا دم دستی است که در آن هیچ انتخاب و رشدی نیست؛ بلکه همان نقطه شروع است و این تنها بهرۀ کافران است که خود را از رشد محجوب کرده­اند: «لِلَّذینَ‏ کَفَرُوا الْحَیاةُ الدُّنْیا» (بقره: 212)؛ اما آنان که با ایمان، یعنی پذیرش درونی و عمل صالح یعنی عمل بیرونی به اقتضای آن پذیرش، زندگی خود را رقم زده‌اند، به حیات طیبه می­رسند: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ‏ حَیاةً طَیِّبَةً» (نحل: 97). رسیدن به این سطح برای کسانی میسر است که در انگیزۀ خود، زندگی دیگر یا برتر یا بلندتر را انتخاب کنند؛ زیرا از دیدگاه جاودان‌نگر و غایت‌مدار قرآن، آخرت جایگاه واقعی حیات است: «إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوان‏» (عنکبوت: 64). این حیات، کسبی است و با انتخاب و تلاش حاصل می­شود؛ ازاین­رو، برخی در آخرت زنده مبعوث می­شوند؛ همچنین، همنشینی معنادار حیات، موت و حیات دوباره در آیات متعدد قرآن، نشانۀ پیوستگی و وحدت حیات آغازین با حیات فرجامی از دیدگاه قرآن است. قرآن کریم در برخی از داستان­ها مثل عزیر، ابراهیم و پرندگان، بنی‌اسرائیل و... به قلوب انسان­ها اطمینان ­بخشیده که وجودی پایدار و جاودان دارند و باقی هستند تا با درک معاد، زندگی خود را معنادار ببیند و حکمت و معنای آن، چه در زندگی کنونی و چه در عالم پس از مرگ، آشکار و پی­آمد آن دریافت می­شود.

همچنین معنای زندگی در قرآن، گسترده است و با تصور و گمان مردم همخوانی ندارد؛ برای همین در زبان قرآن نفی گمان با واژگانی مانند «وَلا تَحسَبَنَّ» بیان می‌شود. در این رویکرد، رزق‌گرفتن از جانب پروردگار باعث معناداری زندگی­ است؛ حتی اگر در موتِ جسمی باشد، و نبود این رزق­گیری بی­معنایی زندگی­ است: «أَمْواتٌ‏ غَیْرُ أَحْیاءٍ» (نحل: 21) و این دو نوع زندگی از نظر قرآن یکی نیست؛ یعنی قرآن دست روی تفاوت و ارزش‌گذاری گذاشته است: «وَ ما یَسْتَوِی‏ الْأَحْیاءُ وَ لاَ الْأَمْواتُ» (فاطر: 22).

تلاش پیام‌آورانِ معنای زندگی رساندن بشر به سطح واقعی یا معنوی زندگی است: «اسْتَجیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ» (انفال: 24). بالاترین مرتبه حیات بعد از رسیدن به بهره­مندی و رؤیت تجلی حیات، تحقق به اسم «حیّ» خداوند است که او مُحی و مُمیت نیز هست. کسانی که به این مرتبه از معناداری برسند، خود، زندگی بخشند (داستان حضرت عیسی و حضرت ابراهیم علیهماالسلام). همنشینی دو اسم حسنای «حی» و «قیوم» اوج معنابخشی زندگی است. «حی قیوم» اوج اثرگذاری معنای حیات است: «الْحَیِ‏ الَّذی لا یَمُوتُ» (فرقان: 58) (مطیع، 1388).

تجلی مراتب حیات در زندگی انسان، با رضایت­مندی از زندگی حاصل می­شود: «عیشَةٍ راضِیَةٍ» (حاقه: 21؛‌ قارعه: 7) و معناداری زندگی ارتباطی مستقیم با رضایت‌مندی از زندگی دارد و شاید اینجا نقطۀ اتصال مباحث قرآنی به روان‌شناسی باشد؛ به این معنا که روان‌شناسی درصدد ایجاد معناداری در زندگی برای رضایت­مندی به زندگی و هم نقطه اتصال اصل معنای زندگی با معناداری وقایع زندگی است؛ زیرا زندگی چیزی جز اجزای تشکیل‌دهندۀ آن، یعنی وقایع آن نیست و اگر مجموع وقایع به معناداری منجر باشد، به معدل کلی رضایت­مندی از زندگی منجر خواهد شد.

اساس و فلسفه هستی و ماهیت خلقت جهان از نظر تعالیم قرآن کریم، معنادار است. قرآن کریم، عالم را معنادار می‌بیند؛ بدین لحاظ که ذره­ای بدون هدف و یا باطل آفریده نشده است: «وَ یَتَفَکَّرُونَ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ‏ هذا باطِلا» (آل عمران: 191). «وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبین‏؛ ما خَلَقْناهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُون‏» (دخان: 38-37) و انسان نیز، یکی از اجزای هستی، بیهوده آفریده نشده است: «أَ فَحَسِبْتُمْ‏ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً» (مؤمنون: 115)؛ «أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدى‏» (قیامت: 36). اندیشیدن در نظام هستی و اسرار خلقت، آدمی را به این حقیقت رهنمون می­کند که جهان آفرینش، نظامی هدفدار است؛ درنتیجه دینداری و ایمان، خوش­بینی به جهان هستی و هدفدار دانستن نظام آفرینش است. علاوه بر آن، در پرتو ایمان دینی، آرامش خاطر، خشنودی و رضایت از زندگی برای انسان حاصل می­شود و حتی چهرۀ مرگ نیز برای او تغییر می­کند و نوعی انتقال از دنیایی تنگ به جهانی فراخ ارزیابی می­شود (مطهری، 1369).

برای عبور از تنگناها با آن فراخی، نظام آفرینش، به گونه­ای طراحی شده است که هم با خوشی­ها و نعمت‌ها مشوق حرکت بشر باشد و هم با سختی­ها و بلاها او را با فشار از تنگنا خارج کند: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ» (انبیاء: 35) «هر نفسى چشنده مرگ است و شما را از راه آزمایش به بد و نیک خواهیم آزمود و به سوى ما بازگردانیده مى‏شوید»؛ یعنی آزمودن انسان هم به شرّ و هم به خیر، عبور او از گذرگاه مرگ و رجوع به سمت کمال و رشد را باعث می­شود. همچنین قرآن ابتلا به سختی‌ها را در کنار خوشی­ها باعث رسیدن به مقام صبر و باعث اتصال به خدا و دریافت وسعت رحمت الهی می­داند: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ *الَّذینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُون أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُون» (بقره: 157-155). باز در این آیات از آزمودنِ انسان با سختی­ها و بلاها و بشارت به صابران در برابر آنها و اقرار به رجوع الی الله و اتصال به خدا و دریافت درود و رحمت الهی سخن می­گوید. همچنین انگیزۀ خوشی و ناخوشی را عبور از درگیرشدن و تعلق پیداکردن به ناخوشی و خوشی می‌داند؛ تا آنجا که بشر از رفت­وآمد نعمت­ها و فراز و نشیب­ها عبور کند و به رستگاری معنوی دست یابد؛ آن‌چنان که در فضایی بالاتر از امواج سختی یا آسانی زیست کند که این، نقطۀ اوج رضایتمندی بشر از زندگی است؛ زیرا تا وقتی آدمی درگیر رفت‌وآمد نعمت­ها یا مصیبت­ها است، روی آرامش ندارد؛ چون سختی مصیبت و بیم زوال نعمت، همواره او را تهدید می­کند: «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ» (حدید: 23) و حتی در نگاهی عمیق­تر سختی و آسانی باهم آمیخته شده­اند؛ یعنی روح سختی­ها آسانی است و هر آسانی نتیجۀ یک سختی است: «فَإِنَّ مَعَ‏ الْعُسْرِ یُسْراً؛ إِنَ‏ مَعَ‏ الْعُسْرِ یُسْرا» (شرح: 6-5) و اگر آدمی چشم درست­بین پیدا کند، متوجه می­شود خیر و شر بالاتر از سختی­ها و خوشی­ها هستند: «عَسى‏ أَنْ‏ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ» (بقره: 216). این مفهوم به‌صورت نمادین نیز در قرآن آمده است: «وَ ما یَسْتَوِی‏ الْبَحْرانِ‏ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْکَ فیهِ مَواخِرَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون‏» (فاطر: 12) «و دو دریا یکسان نیستند: این یک، شیرینِ تشنگى‏زدا [و] نوشیدنش گواراست و آن یک، شورِ تلخ‏مزه است و از هر یک گوشتى تازه مى‏خورید و زیورى که آن را بر خود مى‏پوشید بیرون مى‏آورید؛ و کشتى را در آن، موج‏شکاف مى‏بینى تا از فضلِ او [روزى خود را] جستجو کنید و امید که سپاس بگزارید.» هم آب شور هم آب شیرین از لحاظ ارزشمندی و منفعت برای زندگی انسان یکسان است و شاید اوج نماد وحدت‌مداری در قرآن کریم در این آیه متجلی باشد؛ تا آنجا که قرآن، آدمی را به نقطه­ای بالاتر از رفت‌وآمدها دعوت می­کند و این نقطه، تنها در سایۀ توحید حاصل می­شود. توحید در لغت به معنای یگانگی‌سازی و یکی‌کردن است (باب تفعیل با معنای تعدی)؛ یعنی آدمی می­تواند اتفاقات زندگی یا اجزای هستی­اش را به سمت نقطه­ای سیر بدهد و یگانه سازد و آن یگانه خداست. این دعوت در قرآن کریم بارها تکرار شده است که شاید آیه شریفه «لِلَّهِ‏ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ» (روم: 4) اشاره‌ای صریح به این معنا دارد؛ یعنی رفت‌وآمدهای روم و ایران و سایر وقایع زندگی هرچه باشند، فراز و نشیبی کوچک، بیش نیستند و در رفعتی بالاتر و جایگاهی والاتر، همۀ امور برای خداست و همۀ اتفاقات و رویدادهای زندگی مخلوقات، حکمتی الهی و وحدانی و سیری رو به کمال دارد. آن دل‌داده گرویده­ای که این را دریابد به فرح، نشاط و سرور دست یافته و رضایتی باطنی پیدا کرده است و با آرامش می­زید.

علاوه بر کتاب تکوین، یعنی کتاب هستی، کتاب تدوین نیز دو سویه است؛ نازل‌کنندۀ کتاب تدوین، یعنی قرآن کریم، همان جاعل ظلمات و نور است: «وَ جَعَلَ‏ الظُّلُماتِ وَ النُّور» (انعام: 1) و اوست که هم هدایت می‌کند و هم گمراه می­سازد: «یُضِلُ‏ مَنْ‏ یَشاءُ وَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ» (فاطر: 8؛ نحل: 93)؛ یعنی نه تنها درنهایت هستی و رجوع الی الله یگانگی ایجاد می‌شود (در قوس صعود)، منشأ شر و خیر، ظلمت و نور و هدایت و ضلالت نیز یگانه است (قوس نزول)؛ یعنی از یگانگی به یگانگی. پس قرآن نیز هم هدایت می‌کند، هم ضلالت می‌بخشد؛ درحالی‌که حقیقت واحد است: «یُضِلُ‏ بِهِ‏ کَثیراً وَ یَهْدی بِهِ کَثیرا» (بقره: 26) و هم شفا و رحمت است و هم زیادکنندۀ خسارت: «ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَساراً» (اسراء: 82) و بنای الهی هم مدد خوبان است هم مدد بدان: «کُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ» (اسراء: 20). پس در مسیر زندگی انسان نیز یگانگی و وحدت در بین تناقضات زندگی بشری وجود دارد و قرآن کریم بدین­گونه وحدت در مبدأ اتفاقات و وقایع، وحدت در سیر اتفاقات و وقایع و وحدت در نتیجه و پایان اتفاقات و وقایع را تبیین می­کند.

نگاه وحدانی قرآن کریم در ارتباط با حوادث زندگی نگاهی اتصالی، پایدار و تاب­­آور است؛ همان­قدر که تلخی­ها و سختی­ها سستی و خطرپذیری را موجب می‌شوند، به همان میزان خوشی­ها و لذت­ها انسان را از خود بی­خود می‌کنند و باعث گمراهی می‌شوند. اهمیت و شاخص در کنارآمدن با فراز و نشیب­های زندگی با خشنودی از مشیت و حکمت باطنی وقایع است. خداوند در آیۀ 23 سورۀ حدید می­فرماید: «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ»ٍ: «بر آنچه از دستتان رفته اندوهگین نباشید و به آنچه به شما ارزانی داشته است شادمانی نکنید و خدا هیچ متکبر خودستاینده‌ای را دوست ندارد». همچنین در سورۀ بقره، آیۀ 216 می‌فرماید: «وَعَسَى أَن تَکْرَهُواْ شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ»، «چه‌بسا چیزهایی را که ناخوش داشته باشید و آن به سود شما باشد و چه‌بسا چیزی را خوش داشته باشید و آن به زیان شما باشد و خداوند می­داند و شما نمی­دانید». این نگاه وحدانی به روایت زندگی بشری، اتصال و اطمینان باطنی را در اندیشه و رفتار مؤمن ایجاد می‌کند که او را در فراز و نشیب­های زندگی شکیبا، تاب‌آور و امیدوار و او را در مقابله با مشکلات زندگی توانمند می­کند. 

4. معناداری وقایع زندگی از دیدگاه روان­شناسی وحدت­مدار

نگاه روان‌شناسی وحدت­مدار بر وقایع زندگی، نگاهی وحدانی و غایت­مدار و برگرفته از حکمت وحدانی قرآن است. روان‌شناسی وحدت­مدار، مبتنی بر فلسفه و نگرش وحدت­ نظام هستی است که وجود انسان را پرتو و ذره­ای از وجود یگانۀ عالم دانسته که ذاتی درجهت خودشکوفایی و تحقق خویشتن و گرایش به اصل خود دارد و در این مسیر سیر و تحول مثبت پیدا می­کند (رحیمیان، 1393). پیشینۀ فلسفۀ وحدت وجود را می­توان تا فلاسفة قبل از سقراط پی­گیری کرد. همة فلاسفه قبل از سقراط معتقد بودند که قادرند در پس کثرات جهان، نظم و وحدتی زیربنایی بیابند. در سیر اندیشۀ مغرب زمین نظرات باروخ (بندیکت) اسپینوزا (Baruch Spinoza ) (1632-1677م) هرچند نگاه طبیعت­گرایانه­ای به مفهوم وحدت دارد که با نگاه فطری‌نگر و توحیدی از وحدت کاملاً متفاوت است، تاحدودی ظرفیت لازم را برای مرجعیت قابلیت اعتماد نظری روان‌شناسی وحدت­مدار دارا است. در شرق، محی‌الدین ابن عربی (638-435 ق)، عارف بزرگ آندلسی و مبتکر کلمه «وحدت وجود» در عرفان اسلامی، معتقد است عارف چون به جهان بنگرد، یک حقیقت بیند که در همۀ مظاهر و جلوه‌های مختلف، متکثر و ظهور پیدا کرده است. در عرفان اسلامی طریق سیر آفاقی (برون­نگری) و سیر انفسی (درون­نگری) برای درک یگانگی، وحدت وجود و اتصال به عالم است (ابن عربی، 1366). ملاصدرا نیز برای مفهوم «وحدت وجود» بیانی منطقی و عقلانی ارائه داد و آن را با تجارب عمیق عرفانی درآمیخت (دهنوی، 1393).

اما منبع نظری برای استخراج معناداری زندگی بشری در این پژوهش، براساس حکمت متعالی است که فلاسفه اسلامی مفهوم کثرت در عین وحدت و وحدت در عین کثرت را از تفسیر برخی از آیات قرآنی کشف کرده­اند؛ برای مثال، بسیاری از فلاسفه اسلامی، حکیمان، عارفان آیۀ ۳۵ سوره نور را دلیل روشنی بر توصیف وحدت وجود و موجود دانسته و از فهم حکمت متعالی و درک عرفانی آن بهره جسته­اند. در این آیۀ شگفت­آور آمده است: «خداوند نور آسمان‌ها و زمین است مثل نور او، چون چراغدانی است که در آن چراغی و آن چراغ در شیشه‌ای است؛ آن شیشه گویی اختری درخشان است از درخت خجسته زیتونی که نه شرقی است و نه غربی افروخته می‌شود؛ نزدیک است که روغنش هرچند بدان آتشی نرسیده باشد، روشنی بخشد، روشنی بر روی روشنی است، خدا هرکه را بخواهد با نور خویش هدایت می‌کند و این مثل‌ها را خدا برای مردم می‌زند و خدا به هر چیزی داناست». از این آیه، سهروردی (شیخ اشراق) چنین تعبیر می­کند که نور جوهری، همان وجود جاری در کل کائنات است که زمین و آسمان و هرچه در آن هست، همه از آن نور ازلی پدید آمده‌اند و حکمت اشراق او تفسیر همین آیه است.

 صدرالمتألهین ماهیات و ممکنات عالم را آیینۀ وجود حق تعالی و تجلی حقیقت مقدس حق تعالی می­داند که ذات اقدس الهی در هریک از ماهیات به حسب آن ماهیات ظهور کرده است (ابراهیمی دینانی، 1389). درواقع، تکثرات و تمایزات وجود، تقنیات حق تعالی و ظهورات نور او و شئونات حق تعالی هستند (صدرالمتألهین، 1368). عقل وجود را از ماهیت تجریه می‌کند؛ اما در خارج یک حقیقت واحده بیشتر وجود ندارد، و آن همانا وجود است. نکته اصلی تمایز بین عقاید فلاسفه و عرفا این است که عرفا شق مربوط به کثرت واقعی وجود را قبول ندارند؛ اما فلاسفه آن وحدت بسیط را عین کثرت واقعی می­دانستند. از طرفی  در نظریۀ اصالت وجود صدرالمتألهین آنچه علت به معلول می­دهد، عین اضافه است (اضافه اشراقی نه اضافه مقولی) و اشراق‌شده عین اشراق است؛ چون حقیقت معلول، عین اضافه به علت است، پس معلول جلوه­ای از علت و شأنی از شئون آن است. بر این  اساس، حقیقت وجود شئون مختلفی دارد که همگی، تجلیات آن حقیقت واحده هستند (ابراهیمی دینانی، 1389).

 روان‌شناسی وحدت‌مدار هم با اتکاء بر این حکمت متعالی وحدت­نگر و بهره­گیری از آن کوشیده است تا اتصال وحدانی بین خویشتن فرد و تحولات و محیط او برقرار کند و فرد از اتفاقات زندگی­اش که همان ابتلائات طبیعی مراحل تحول او هستند، دریافت و ادراکی مثبت برای تغییر سازنده خود بگیرد. 

تاکنون مفهوم «وحدت» بیشتر از منظر فلسفی و بیانی عارفانه و ارتقاء انسان توصیف شده است؛ اما نظریۀ روان­شناسی وحدت، جایگاه و حضور این مفهوم کهن را در ساختار روانی و شخصیت و کارکرد آن در فرایند رشد بهزیستی روانی انسان متناسب با موضوعاتی توصیف کرده است که در روان‌شناسی امروزی مطرح است و موقعیت وحدت را در انگیزه و رفتار و فرایند شکل‌گیری رویدادهای زندگی توضیح می­دهد (دهنوی، 1393: 154).

روان‌شناسی وحدت­مدار، رویکرد نوینی از روی­آورد معناگرا در روان‌شناسی است که مبانی و ساختار آن در ایران، تجربه و زاده محمدی آن را در سال 1389 تبیین کرد. این روی­آورد، مبتنی بر دیدگاه فلسفی - عرفانی وحدتِ­وجود و هدف آن تقویت خودآگاهی از حضور وحدانی خویشتن در همۀ فعالیت­های زندگی است (نصیری، 1390).

از نظر روان­شناسی وحدت­مدار، همۀ اتفاقات زندگی بشر با توجه به شرایط وقوع آن، منطق و معنایی باطنی دارند و هدف غایی را دنبال می­کنند. سودمندی و خیر آن هرچند در آن زمان به­طور مستقیم درک نمی­شود، در زمان خود راه می­گشاید و آشکار می­شود (زاده‌محمدی، 1395). به عبارت دیگر، کتاب زندگی هرکس برخلاف کثرت و فصول به ظاهر متضادش، بخش‌های به‌هم‌پیوسته، منسجم و جدانشدنی دارد و تقریباً هر رویداد آن اجتناب‌ناپذیر بوده و ضرورت وقوع داشته است؛ درنتیجه، در درون هر رویداد، پیام‌های عقلانی و حکمت ارزنده­ای وجود دارد که باید کشف و از نیروی آن برای اصلاح و جبران و ارتقاء به شرایط بالاتر استفاده شود (زاده­محمدی، ب1390: 254 و 259). کار درمانگر کشف وحدت و معنای زندگی مراجع است تا با تجارب و اتفاقات زندگی خود راحت­تر کنار آید و از ظرفیت­های آن درجهت اعتلای خود، استفاده و خودآگاه­تر به خود توجه کند و خشنود شود. در نگاه این مکتب، چیزی در عالم، تصادفی و خیالی نیست؛ بلکه در خود، هدف منطقی و غایتی نهانی دارد و معنایی که باید کشف و نیروی آن در اختیار گرفته شود (زاده­محمدی، 1395).

5. تطبیق مفاهیم معناداری وقایع زندگی از دیدگاه قرآن و روان­شناسی وحدت­مدار:

از دیدگاه قرآن کریم و نظریۀ وحدت وجود، اسماء الهی یگانگی و وحدت دارند: «لَهُ‏ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏» (طه: 8؛ حشر: 24) و همۀ آنها در اوج زیبایی و شکوه‌اند. پس فرقی بین «نافع» و «ضارّ» نیست، جاعل ظلمات و نور یکی است، هادی و مضل هر دو اسماء حسنای الهی­اند و ابتلا به خیر و شر و آزمودن خداوند بنده را هم به خیر و هم به شر، یک منشأ دارد. قابض و باسط یکی است، ذوالجلال و الاکرام یک وصف است و چنین است سایر اسماء به ظاهر متناقض یا متضاد الهی و چون هستی چیزی جز ظهور و تجلی اسماء الهی نیست، پس همۀ اتفاقات هستی پیوست و یگانگی دارد و کاملاً به هم مرتبط هستند و بر هم تأثیر و تأثر دارند. خداوند در قرآن کریم حتی هلاک مردمان و فرمان‌دادن به آن را به خویش نسبت می­دهد: «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنا مُتْرَفیها فَفَسَقُوا فی‌ها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمیراً» (اسراء: 16)، «و هنگامی که بخواهیم شهر و دیاری را هلاک کنیم، نخست اوامر خود را برای «مترفین» (و ثروتمندان مست شهوت) آنجا بیان می‌داریم، سپس هنگامی که به مخالفت برخاستند و استحقاق مجازات یافتند، آنها را به شدت درهم می‌کوبیم» و البته این نسبت در نظام مشیت الهی است و نظام مشیت الهی یگانگی و پیوستگی دارد. حتی هم اوست که به شیطان مهلت گمراه‌کردن می­دهد: «فَإِنَّکَ‏ مِنَ‏ الْمُنْظَرین‏» (حجر: 37؛ ص: 80) و هم اوست که در مشیت خویش خنده و گریه می‌گذارد: «وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ‏ وَ أَبْکى‏» (نجم: 43) و می‌میراند و زنده می‌کند: «وَ أَنَّهُ هُوَ أَماتَ‏ وَ أَحْیا» (نجم: 44). پس ریشۀ نگاه عارفان در نظریۀ وحدت وجود و به تبع آن، نظریۀ روان‌شناسی وحدت‌مدار در قرآن کریم درخور جستجو است.

دربارۀ مفهوم معناداری وقایع زندگی، رویکرد روان‌شناسی وحدت­مدار با به­کارگیری مفاهیم قرآنی کوشش دارد از حکمت متعالی و وحدانی قرآن کریم بهره بجوید و با نگرشی وحدانی، وقایع زندگی را با حکمتی غایی و معنادار و جاودان­نگرانه در سیر تحول و رشد افراد و مراجعان به کار گیرد. هر اتفاقی در زندگی، هدفی سازنده در ارتقاء فهم و تعالی انسان دارد و هدف از وقایع و ابتلائات زندگی که همان مشیت الهی خوانده می­شود، تمرکزی سازنده بر درک و فهم حال خویشتن است تا روشن­شدگی حاصل شود. این نگرش وحدانی به رویدادهای زندگی با عنوان «مفهوم وحدت­نگری در تجارب و رخدادهای زندگی» بحث شده است.

6. مفهوم وحدت­نگری در تجارب و رخدادهای زندگی

براساس جهان‌بینی ابن عربی (مبتکر واژه وحدت وجود) وجود انسان، مرکب از خیر و شر و [دارای قابلیت ادراک] سود و زیان است (ابن عربی، 2005م: 138 به نقل از کسایی­زاده، 1392: 162) و «لذت‌ها از ثوابت عالم و دردها (رنج‌ها) از عوارض آن هستند؛ بنابراین، عالم در ذات خود مورد رحمت خداوند است» (همان: 207 به نقل از همان) او (خداوند) در برابر بلا، صبر و رضایت را روزی بنده خویش می­کند و از جهتی که او انتظار ندارد، برایش فرجی حاصل خواهد کرد (همان، ج 2: 539 به نقل از همان). ابن عربی وجود درد در نفس دردمند را «بلا» می­نامد. از نظر او، در ذات وقایع دردآور و رنج‌آفرین، عذابی وجود ندارد و تنها در جایی که رویارویی با آنها موجب درد در نفس آدمی شود، بلا و عذاب عارض شده است (همان، ج 1: 746). با این توصیف هدف از درک وحدت وجود زندگی، ارتقاء پذیرش و تاب­آوری فرد در برابر مشکلات است؛ نگرشی که بتواند با نگاهی معنادار به این کثرت­های وقایع خوب و بد زندگی فردی نگریسته شود و فرد، وحدت این کثرت­ها برای انسجام و یک­پارچگی زندگی و لزوم وجودش را باور و معنای آن را درک کند. با این برخورد و مواجهه، رویدادهای مختلف زندگی دیگر برایش رنج‌آور و دردناک نخواهد بود.

از دیدگاه قرآن و روان­شناسی وحدت­مدار، مفاهیم وحدانی را به‌خوبی می‌توان در سه شاخص ساخت و به سازگاری و بهزیستی روانی افراد و بیماران کمک کرد: الف) شناخت و پذیرش وحدت­مدار وقایع زندگی؛ ب) پیوستگی کثرت­های متضاد و ج) معنابخشیدن به کثرت‌های زندگی عینی و برونی.

 6-1. شناخت و پذیرش وحدت­مدار وقایع زندگی:

توجه وحدت­مدار به رویدادهای زندگی، پذیرش تجارب تلخ و شیرین و محرومیت‌های گذشته را آسان، و آنها را در تاروپود سرنوشت انسانی، حکیمانه رفو و ترمیم می­کند و با حضور اینجا و اکنونی، نیروی اعتماد و عشق را آزاد و رها می­کند و دل را به عشق و محبت زنده می‌کند (زاده‌محمدی، 1390 الف: 255). همان‌گونه که ذکر شد قرآن کریم در آیۀ 23 سورۀ حدید، برای ایجاد زندگی متعادل و معنا­دار به انسان­ها یادآوری می­کند که در خوشی­ها سرمست نگردند و در گرفتاری­ها مأیوس نباشند. از این آیه می­توان به شناخت و پذیرش غم و شادی از دیدگاه قرآن پی برد. با توجه به اشارات فوق، برای درک معناداری زندگی لازم است در ابتدا، شناخت و به دنبال آن پذیرش از وقایع خوشایند و ناخوشایند در زندگی حاصل آید.

6-2. پیوستگی کثرت‌های متضاد:

مطالعه در نظام آفرینش برای یافتن هدف‌داری نظام عالم یکی از دستورهای قرآن کریم است. چنین مطالعه­ای نشان‌دهندۀ آن است که هر موجودی در جهان آفرینش از اجزایی خاص تشکیل شده است که این اجزا با تناسب و ارتباط و هماهنگی یکدیگر هدفی خاص را دنبال می­کنند. عنصر هدف‌داری و غایت­مندی اساسی­ترین عامل در پیوستگی، ارتباط و هماهنگی نظام جهان است؛ زیرا اساساً بدون هدف، مجموعه­ای نظام‌مند ایجاد نمی­شود. از نظر قرآن کریم، آفرینش براساس حق صورت گرفته است و نشانه­های آن برای صاحبان علم و آگاهی در نظام هستی گسترده شده است.

«ما خَلَقَ اللَّهُ ذلِکَ إِلاَّ بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ‏ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُون‏» (یونس: 5)و در آفرینش الهی بی‌نظمی و گسستی وجود ندارد. «ما تَرى‏ فی‏ خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى‏­­ مِنْ فُطُورٍ» (ملک: 3). منظور از عدم‌تفاوت در این آیه این است که تدبیر الهی چون حلقه­های زنجیر در سراسر جهان به‌هم‌پیوسته و متصل است و خداوند اجزا و اعضای جهان خلقت را طوری آفریده است تا بتوانند به هدفی برسند که برای آن خلق شده‌اند و دیگران مانع آن نشوند. چنانچه گذشت قرآن هم در منشأ پیدایش وقایع و هم در سیر رخداد آنها و هم در نتیجه و غایت آنان به یگانگی قائل است. شاید سیل بنیان‌کن آیه شریفه: «إِنَّا لِلَّهِ‏ وَ إِنَّا إِلَیْهِ‏ راجِعُونَ‏» (بقره: 156) بیشترین وضوح را در این معنا دارد که همۀ هستی از خدا به خداست. همچنین هم اوست که هم اول است هم آخر، هم ظاهر است، هم باطن: «هُوَ الْأَوَّلُ‏ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ» (حدید: 3). اجزای هستی نیز در حرکتی هماهنگ و یک‌سو به نقطه­ای مشخص و پایانی یگانه شناورند: «وَ الشَّمْسُ‏ تَجْری‏ لِمُسْتَقَرٍّ لَها ...؛ وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ‏ مَنازِل‏» (یس: 39-38)؛ «کُلٌ‏ فی‏ فَلَکٍ‏ یَسْبَحُون‏» (انبیاء: 33؛ یس: 40)؛ «لِکُلِ‏ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ» (انعام: 67)؛ چنانچه آدمی نیز به‌سوی قرارگاهی در حال رفتن است: « إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرار» (غافر: 39)؛ «أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَة» (فاطر: 35).

با تفکر در مضمون چنین آیاتی، هدف‌داری نظام خلقت و معنا­داری زندگی برای رسیدن به آرامش و قرار («فی‏ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِرٍ» (قمر: 55)) از نظر قرآن کریم مشخص می‌شود.

از نگاه روان­شناسی وحدت­مدار نیز، کتاب زندگی هرکس باوجود کثرت و فصول ظاهراً متضادش، بخش‌های به­هم‌پیوسته، منسجم و جدانشدنی دارد. مسائل زندگی هرکس در بستر زمانی، معنا و مفهوم منحصربه‌فردی دارد. «هر اتفاقی در مجموعۀ شرایط، کاملاً هماهنگ و پیوسته با گذشته، آینده و سرشت و محیط او است و با ماجراهای پس و پیش خود از هر سو جوش خورده و یکی شده و مانند نقوش فرشی به‌هم‌پیوسته است» (زاده‌محمدی، 1390 الف: 255).

6-3. کشف معنای کثرت­های زندگی:

در اینجا پس از پذیرش یکپارچگی خوب و بد زندگی و پیوستگی و اتصال آن به یکدیگر، می­توان به‌طور مستقیم درک کامل­تری از معناداری وقایع و اتفاقات زندگی داشت. با استناد به سورۀ بقره، آیۀ 216: «وَعَسَى أَن تَکْرَهُواْ شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ»، «چه‌بسا چیزهایی را که ناخوش داشته باشید و آن به سود شما باشد و چه‌بسا چیزی را خوش داشته باشید و آن به زیان شما باشد و خداوند می­داند و شما نمی­دانید». از نظر قرآن کریم که حکمت برتر و بنیادین بشری را مطرح می­کند، همه‌چیز در عالم از ثروت، علم و مکنت تا مصیبت، بلا و ناکامی، همه امتحان و برای رشد بشر هستند.

در نگرش وحدت­مدار، نهایتِ هر اتفاقی که رخ می‌دهد هدف و حکمت خیر و پرورش سازنده­ای وجود دارد و قصد آن، راه­گشایی و هدایت بشر به خلوص و هوشیاری و کشف خود به‌سوی پیشرفت، سعادت و روشن‌شدن راه است. قطعاً هر تجربۀ تلخی به­طور طبیعی با خود، غم، آزردگی و عصبانیت می­آورد؛ اما کم­کم پادتن­هایی در روح می­سازد که آگاهی ما را از وضعیت خود بالا می­برد و فرد را با واقعیت سازگار می­کند (همان: 257-258).

7. هنر وحدت­مدار

قرآن کریم در همۀ قصص و تمثیل­ها و بیان تاریخی وقایع ادوار بشری، هدفی اصلی و بنیادین دارد که آن هم توجه و تقرب مؤمن به اصل و فطرت خویشتن و رشد درجهت وجود یگانۀ عالم، یعنی پروردگار است. تجلی این اتصال، اندیشه و رفتار صالح است که اصالت وجود را بارور می‌کند. درنهایت، همۀ حکایات و قصص قرآنی، ذهن را به مفهوم واحد الهی متصل می‌کند و یادآور این نکته است که همواره بدانیم از اوییم و به‌سوی او در حال سیر و تحول هستیم و اتفاقات زندگی ابتلائاتی برای یادآوری و راهنمایی بشر به این سیر الهی هستند. به بیان دیگر، تمثیل و قصص، در شکل بیانی، هنری و زیبا درجهت رشد وحدانی انسان است. همچنین در این راستا هنر وحدت‌مدار وجه و جهتی به انسجام زندگی وحدانی انسان دارد. هنر وحدت­مدار روشی دینی و معنوی است که درک معناداری وقایع زندگی را آسان و نگاه به زندگی را غایت­مدار و امیدوار می‌کند؛ درنتیجه، نیروی مثبتی در اندیشه و خیال برای سازگاری با چالش­های زندگی فراهم می­کند. اساس روان‌شناسی و هنر وحدت­مدار، ساختاری وحدانی دارد که در فرهنگ، ادب و هنر اصیل ایرانی ریشه و عمق دارد. شاخصۀ اصلی هنر دینی و اسلامی ایران، بنیانی وحدانی دارد. نمادگرایی در هنرهای تجسمی، شنیداری و نوشتاری اسلامی سیری از وحدت به کثرت را جلوه­گر است و بیان‌کنندۀ مفهوم «انا الله و انا الیه راجعون» را در خود دارد. به تعبیر زیبای مولانا: صورت از بی‌صورتی آمد برون    باز شد کانّا الیه راجعون. هنر، زبان تخیل، تصور و الهام، ابزاری برای بیان حال و انطباق و سازگاری و خلق ایده­های نو برای گذر از وقایع سخت زندگی بوده است. هنر وحدت­مدار ریشه­ای کهن در هنر ایرانی دارد که مفاهیم معنادار آن به سازگاری و انطباق روانی مردم در دوره­های مختلف کمک کرده است؛ برای مثال، بیشتر آثار هنری با تمثیل­های معنوی و اسلامی، نمایش کثرت به وحدت است که درواقع، اتصالی وحدانی را ایجاد می‌کند تا فرد در آغوش این اتکا، احساس ایمنی، امیدواری و معنا کند و خود را تنها و بی‌کس نبیند و درک کند در هر حال رو به‌سوی او دارد و امیدوار است.

در رویکرد وحدت­مدار، هنر ابزاری است تا مراجع وضعیت خود را در حالت یک­پارچه ببیند و رویدادها را بخشی از هوشیاری یکپارچۀ خود درک کند و با وقایع زندگی یک­دست شود و از حالت تضاد فاصله بگیرد و کشف کند چگونه تجارب، حتی تلخ را بخشی از تجربه و حکمت زندگی ببیند و راه امید را باز کند و با نیروی بیشتری در تغییر خود شرکت کند. تمرینات و پرسش­های هنری مؤثر، مراجع را در گسترۀ زمانی و پیوستگی رویدادها و معناداری آن قرار ­می‌دهد، افزایش توان مشاهده­گری او را در فرایندی پیوسته تقویت می‌کند و نیروی عشق، همدلی و مسئولیت­پذیری فرد را برای تکمیل نقصان­های وحدت­مدار ترغیب می‌کند؛ ازاین‌رو، برجسته­ترین اثر این روش، برانگیختن امید و پذیرش مثبت، تحرک، شور و نشاط و رغبت است و احساس و ایمانی، معنوی و رضایت­بخش می­آفریند که حتی مأیوس‌ترین مراجعان را به فعالیت، تحرک و به‌کارگیری انرژی خود ترغیب می­کند (زاده‌محمدی، 1390).

وظیفۀ هنر درمانگر وحدت­مدار، هدایت ذهن به درک یک­پارچگی معنادار وقایع زندگی خود با نوشتن قصۀ زندگی و یا ترسیم نقاشی و نمایش تصاویر بر شن و مجسمه­سازی و یا نمایش است و پایان‌دادن به سرگردانی در فضای به­هم‌ریخته از خود است. برای یک­بار هم که شده زندگی و همۀ ماجراهای آن را به‌گونه­ای پیوسته و وحدت­مدار بنگرد و فرایند تحولات خود را نظاره کند و به آسودگی و معناداری و قضاوت بی­غرضی دربارۀ خود دست یابد. نگرش وحدت­مدار به‌خودی‌خود عشق و اعتماد می­آفریند و شفابخش است و به ذهن و خیال، جهت، اثر و انرژی مثبت می­دهد. هنر بهترین وسیله برای بیان این پیوستگی ذهنی و تحرک فطری است. هرجا عشقی گمشده و سرگشته است، به‌سادگی با هنر، بازنمایی و بازسازی می­شود و نیروی خودانگیز و شهودی را فعال و راه وحدت هوشیار با ناهوشیار را همواره می­کند. (زاده‌محمدی، 1390).

در روش هنر وحدت­مدار با ایجاد اتصالات وحدانی با تمثیل­های مختلف هنری و رسانه­های آن مانند نقاشی، سفال، نمایش، معماری، شعر و ادبیات، ذهن را از تضادنگری­ها پالایش‌ می‌یابد و اتفاقات زندگی را در شکلی معنادار به­گونه­ای مثبت منتقل می­کند و اثری درمانگر و شفابخش پیدا می­کند. استفاده از هنر، تسهیل‌گری است که راه نفوذ تخیل مثبت و دریافت الهام و شهود را بر ذهن، باز و معنا ایجاد می­کند. همان­گونه که قرآن کریم با بیان قصص و کلام نافذ شعرگونه و آهنگین، اندیشه و فکر را با نظام هستی و رشد و تعالی واقعی آشنا و خودآگاهی را توسعه می‌دهد و همواره انسان را به رحمت و پیوند الهی امیدوار و دلگرم می­کند.

8. تمرین‌های هنر وحدت‌مدار

با در نظر گرفتن تمرین­های هنری که بتواند روایت وحدانی زندگی را برونی سازد، درک یک­پارچه و معناداری از زندگی را نشان دهد، از استرس و تضادنگری بکاهد و نیز براساس مفهوم وحدت­نگری در وقایع زندگی و سه شاخص آن، که قبلاً ذکر شد، طراحی تمرین­هایی به دست می‌آیند که قادر هستند به فرد در درک معناداری وقایع زندگی­اش کمک رسانند. این تمرین­ها با ورود در مداخلات روانشناختی، تأثیر مثبتی بر بهزیستی ذهنی مراجعان می‌گذارند و به زندگی آنان روایت وحدانی و معناداری می‌بخشند.

8-1. تمرین «نقاط سیاه و سفید زندگی»، با هدف شناخت و پذیرش وحدت­مدار وقایع زندگی

جستجوکردن وقایع عطف و مهم (سیاه و سفید زندگی) با هدف شناخت و پذیرش وحدت‌مدار وقایع زندگی ازطریق رسانه­های هنری، به مراجع کمک می­کند تا با پذیرش تجارب تلخ و شیرین در کنار یکدیگر به درک مفهوم یک­پارچگی وقایع و رویدادهای زندگی دست یابد.

بدین­گونه که فرد ابتدا در دفتری روایت زندگی خویش را تصویر می­کند؛ حتی در کنار ترسیم می­تواند از نوشتن نیز بهره گیرد، با فرم و رنگ نمادپردازی می‌کند و یا با چسباندن (کلاژ) تصاویر آماده (مثلاً از روزنامه­ها و مجلات) یا استفاده از عکس­های قدیمی و خانوادگی، وقایع زندگی خود را در هر زمان و مکان که به یادش آمد، تصویرسازی کند؛ سپس با مبنا قراردادن خاطرات نقش‌شده اعم از خاطره افراد، اشیاء، خانه و کودکی و انتخاب هر خاطره براساس خوشایندی یا ناخوشایندی (تلخی یا شیرینی) آن، به ترتیب با چسباندن نقاط سیاه و سفید بر روی تلق شفاف بر هر صفحه از دفتر خاطرات گذارده می­شود که با مشاهدۀ بصری پراکندگی نقاط سیاه و سفید و تنوع آنها، یکپارچگی و تنوع رویدادهای خوش و ناخوش در جریان زندگی به دست می‌آید و به سفیدی‌هایی که از آن غافل بودند و سیاهی­هایی پی برده می‌شود که بیشتر بر آن تمرکز داشتند.

این تمرین به­گونه­های دیگر نیز ترسیم می‌شود؛ برای مثال، با تمرین «خط زندگی»، جریان زندگی به شکل نقشۀ راه­ها کشیده و در هر قسمت، حوادث و اتفاقات مهم زندگی ثبت می‌شود (با همان روش­های پیشنهادی ترسیم، چسباندن و نوشتن) و سپس به هدف اصلی به دست می‌آید که قراردادن تلق و تفکیک خاطرات خوش و ناخوش با چسباندن نقاط سیاه و سفید است.

اگر تمرین با کمک درمان­گر انجام شود، تفسیر برنامۀ نقاط سیاه و سفید زندگی و تطبیق آن با زندگی هر شخص در نظر گرفته می‌شود (برای بیان مستقیم و آسان‌تر، بهتر است از افراد خواسته شود تا جملۀ «من با دیدن نقاط سیاه و سفید زندگیم...» را تکمیل کنند). برای تفسیر، پیشنهاد می­شود درمان­گر با معناکردن آیه‌های مرتبط با اهداف هر تمرین (که در بخش­های قبل بدان­ها اشاره شد)، به زندگی فرد معنا ببخشد و توان او را در برابر مشکلات بیافزاید.

8-2. تمرین «دایره­ و نمودار یک دهه از زندگی» با هدف بصیرت به پیوستگی کثرت­های متضاد و زنجیرۀ اتصالی رخدادهای زندگی

این تمرین به توسعۀ بینش پیوستگی دربارۀ کثرت­های رخدادهای متضاد زندگی کمک می­کند. در این برنامه از فرم آمادۀ دایره­ای شکل استفاده می­شود. «دایرۀ زندگی» درحقیقت نمادی از همان «دایرۀ قسمت» است که از چهار دایرۀ متحدالمرکز، تشکیل و به ده قسمت (قطاع) تقسیم می­شود. این تمرین از افراد می­خواهد از بین سنوات طی‌شدۀ عمر خود یک دهه از زندگی که بیشترین فراز و نشیب را داشته است، انتخاب کنند، سپس در قطاع بزرگ‌تر (دایرۀ دوم از مرکز) آن خاطرات خوش یا ناخوش را به همان روش هنری مانند ترسیم، رنگ، نماد و یا حتی با چسباندن (کلاژ) تصویر کنند یا بنویسند. در مرحلۀ بعد از آنان خواسته می­شود در هر قطاع از دایرۀ اول کوچک، تاریخ هر رویداد تصویرشده را بنویسند و سپس در قطاع دایرۀ سوم براساس ترتیب تقدم و تأخر زمانی، آنها را مرتب کنند و در آخر، براساس خوشایندی یا ناخوشایندی هر واقعه، با توجه به ترتیب تاریخی هر قطاع از دایرۀ سوم، هر بخش از قطاع­های آخر از دایرۀ بزرگ را سفید یا سیاه کنند.

دیدن ریتم فراز و نشیب در شکل سیاه و سفید وقایع زندگی هر فرد در یک دهه در «حلقۀ وحدانی»، از ابتدا تا انتهای آن بنا به ترتیب وقوع هر اتفاق و انسجام و لزوم وجود قطاع‌های سیاه و سفید زنجیر مانند به دنبال یکدیگر، نشان‌دهندۀ پیوستگی رویدادها و زنجیرۀ به‌هم‌پیوستۀ تجارب تلخ و شیرین و اتصال یکپارچۀ آنها است. در این تمرین نیز همانند تمرین بالا، تفسیر هر تمرین مطابق با اهداف آن و ارجاع به آیات قرآن و روان‌شناسی وحدت­مدار وقایع زندگی معنا پیدا می­کند.

این تمرین، همچنین در شکل «نموداری از یک دهه از زندگی» نیز اجرا می‌شود. آن نیز در فرمی آماده با محور مختصاتی ترسیم‌ می‌شود که محور افقی به ده بخش، برای واردکردن با ترتیب تاریخ اتفاقات ترسیم یا نوشته شده در آن دهه، تقسیم و محور عمودی به دو بخش می‌شود که یکی با مربع سیاه و دیگری با مربع سفید علامت­گذاری شده‌اند (مربع سیاه را اول و مربع سفید را دوم قرار می‌دهند تا فرازهای زندگی را سفیدها و خوشی­ها و فرودها را سیاه­ها و ناخوشی­ها تشکیل دهند). فرد با انطباق هر تاریخ و اتفاق سیاه یا سفید آن به نقطه­هایی می­رسد. با وصل‌کردن این نقطه‌ها به یکدیگر نمودار زندگی کامل می­شود. همچنین معنابخشی به این تمرین با تکیه بر مفاهیم قرآنی و روان­شناسی وحدت­مدار، شکل امیدبخش و شکیبایی را در برایر مشکلات ایجاد می­کند و به اوج و فرود­های نمودار معنا می­دهد.

هدف تمرین «حلقۀ وحدانی و نمودار یک دهه از زندگی»، یعنی «بصیرت به پیوستگی کثرت­های متضاد و زنجیرۀ اتصالی رخدادهای زندگی»به صورت­های دیگری نیز اجرا می‌شود؛ برای مثال، با تمرین «پلکان زندگی»، با کشیدن اتفاقات مهم زندگی (خوب و بد) در کادرهای کوچک مربعی و چینش و چسباندن آن کادرها به ترتیب زمان وقوع به‌صورت پلکانی، به لزوم وجود این اتفاقات و پیوستگی آنها برای صعود، تحول مثبت و روبه‌رشد زندگی پی برده می‌شود (فرم چینش پلکانی، بیشتر به درک این مفهوم کمک می­کند) و معنای هر اتفاق (به‌مثابۀ یک پله) به‌درستی درک می‌شود.

8-3. تمرین «بازی زندگی» با هدف معنابخشیدن به کثرت‌های زندگی

در این برنامه با دادن فرمی آماده در دو صفحه از افراد خواسته می­شود اتفاقاتی را در نظر بگیرند و براساس آنچه در راهنمای هر کادر از آنها خواسته شده است، در مکان مناسب از فرم «بازی زندگی» با نماد، عکس، تصاویر ترسیمی یا حتی نوشتاری بیانگری کنند. در فرم اول، از فرد خواسته می­شود به اتفاقی فکر کند که سال‌ها آرزوی وقوع آن را داشته است؛ اما پس از وقوع، نتیجۀ خوبی برای او نداشته است. رویدادهایی به ظاهر خوشایند که اندکی بعد به تلخی گرایش یافته‌اند.

فرم دوم طوری طراحی شده که فرد باید به اتفاقی بیاندیشد که برای او بسیار ناخوشایند بوده و تحمل آن اتفاق در ابتدا برایش سخت بوده است، اما پس از گذشت زمان، نتیجۀ خیر و خوشایندی داشته است. وقایعی به ظاهر تلخ که چندی بعد معنایی شیرین و سازنده­ای داشته‌اند.

این آگاهی نسبت به خیری که برای دستیابی به آن، رنج تحمل‌پذیر می­شود، یکی از عوامل معنادارشدن رنج و درنتیجه، رضایتمندی از آن است.

در پایان، مانند تمرین­های قبل، تفسیر تمرین و انطباق آن با دیدگاه قرآن و روان­شناسی وحدت­مدار است و این‌بار افراد باید هرآنچه از «بازی زندگی» برداشت کرده‌اند، شرح و با مثال­های زندگی خود انطباق دهند.

هدف معنابخشیدن به کثرت­های زندگی و کشف آن معنا که با تمرین پیشنهادی «بازی زندگی» پیشنهاد شد، به گونه­های دیگری نیز اجرا و هدف فوق حاصل می‌شود؛ برای مثال، با تمرین «قبل و بعد اتفاق» بدین‌گونه که با ترسیم کادری در وسط کاغذی افقی، واقعه و رویدادی مهم و تأثیرگذار را در زندگی (ازدواج، تصادف، نقل مکان به منزل جدید، بیماری، مرگ عزیز و...) نقاشی می‌کنند یا می‌چسبانند (با همان روش­های بیانگری که قبلاً ذکر شد) و سپس در کادری با همان قطع در قبل و بعد از کادر اصلی، احساس و باور آن زمان خود را ترسیم می‌کنند و سپس نمادگونه یا نوشتاری، معنای این اجرا را تفسیر می‌کنند که درحقیقت کشف معنای آن واقعۀ خاص از زندگی است.

در تمام این تمرین­های هنری پیشنهادی، سعی شده است با هدف قراردادن سه شاخص استخراج‌شده از مفهوم «وحدت­نگری وقایع و رخدادها» که از قرآن و روان­شناسی وحدت­مدار استنباط شد، معناداری وقایع زندگی به‌طور غیرمستقیم درک شود.

درمجموع، مراجع با انجام این تمرینات، مشکل خود را به­عنوان تجربه­ای مؤثر همراه با نگاهی مثبت بازیافت می­کنند. از برون­نمایی هنری، مشکل بر روی صفحه با ترسیم (نقاشی، عکاسی، جعبه شن و سفال و دیگر رسانه‌های هنری) برای پیداکردن راه­حل­های بهتر منتقل می­شود و فرد در می­یابد قصۀ زندگی­اش بر حکمت سازنده­ای بنا شده و بی­همتاست و با نگاهی وحدانی بر زندگی خود، معنای سازندۀ شفابخش را درک و شناسایی می­کند.

این تمرینات هنری وحدت­مدار، علاوه بر کاربرد شخصی، در مداخلات درمانی نیز استفاده می‌شوند؛ اگرچه در چند نمونۀ بالینی، معناداری این تمرینات آزموده شده‌ است (داروئی، 1395).

9. نتیجه ­گیری:

قرآن کریم، آخرین کتاب آسمانی، توجه زیادی به معناداری زندگی مبذول داشته و با مصادیق بسیاری به معناها و اهداف آن نیز اشاره کرده است. قرآن علاوه بر معنادارخواندن آفرینش، به‌طور خاص به معناداربودن وقایع زندگی، رنج‌ها و مشکلات در کنار خوشی­ها و راحتی­ها هم اشاره دارد و انسان را به آگاهی و پیوستگی وقایع تذکر می­دهد و به تفکر و کشف آن معانی دعوت می­کند.

در روان­شناسی وحدت­مدار نیز، مشکل (تجربه­ای مؤثر) با هدف و دارای حکمت غایی و باطنی کنکاش می­‌شود و به­عنوان بخشی از وضعیت و شرایط سازندۀ فرد که نقص یا توانایی او را آشکار می­کند، میل و انگیزه برای به تکامل‌رساندن و خودشکوفایی را بر می­انگیزاند تا انسان در سیر زندگی، حکمت وحدت­مدار و شفابخشی را در درون خود کشف کند. در بررسی و تحلیل روش وحدت­مدار، قصۀ زندگی هرکس، تعارضات و اضطراب‌های درونی نمایان می‌شوند؛ اما هر تعارضی کلیدی برای گشایش و انرژی مثبت است. این حکمت باید فهمیده و ارتباط وحدت­مدار آنها کشف شود تا میان انرژی دنیای درونی و بیرونی رابطۀ مسالمت‌آمیز و یک‌پارچه ایجاد شود تا انرژی نهانیِ سرکوب‌شده و مزاحم بازیافت شود.

با توجه به ضرورت و نکاتی که دربارۀ مسئلۀ معناداری وقایع زندگی، چه در قرآن و چه در روان­شناسی وحدت­مدار ذکر شد، هر فردی می­تواند و ناگزیر است دیر یا زود، با توجه، تعمق و کسب نگرش وحدت­مدار از زندگی، حکمت پیوستۀ اعمال و نقش سازنده و پرورش‌دهندۀ تجارب خود را در سیر زندگی درک و کشف کند تا در مواجهه با رویدادهای زندگی، ابتدا خوشی­ها و ناخوشی­های رویدادهای زندگی را در کنار هم بپذیرد، از پیوستگی این کثرت­ها آگاهی یابد و سپس با کشف معنای هر رویداد تعبیری تازه از شکست­ها، ضعف­ها، کاستی­ها و ناملایمات به دست آورد و به نیروی معنوی کافی برای تاب­آوری و پذیرش مشکلات دست یابد.

انسان چه بخواهد، چه نخواهد، نظام هستی مسیر خویش را طی می­کند و طرح زندگی اجرا می­شود. مهم‌ترین مسئله‌ای که قرآن، عرفان و روان­شناسی وحدت‌مدار درصدد ارائۀ آن به بشر است، معرفت و شناخت این نظام است و بعد، پذیرش آن و هماهنگ‌شدن با ضرب‌آهنگ هستی. اگر کسی نظام هستی را به معرفت دریابد و به رضایت با آن هماهنگ شود، با بیشترین نشاط و کمترین آسیب به نتیجه می‌رسد؛ چه امواج زندگی او سخت و مصیبت­وار باشد، چه آرام و نوازش­گر.

کشف معنا در رخدادهای زندگی ازطریق رسانه­های هنری با نیروی تعالی بخشی­اش، موجب پدیدآییِ ظرفیت­های مثبتی برای پذیرش و مقابلۀ سازگارانه با مشکلات موجود می­شود. فرد باروایت وحدانی زندگی خویش در انجام تمرین­های هنری وحدت­مدار، منطبق با مفاهیم استخراج‌شده، به همراه تفسیر آن با دیدگاه قرآنی و روان­شناسی وحدت­مدار، به­خوبی هر آنچه از وقایع زندگی برداشت کرده­، شرح و با مثال‌های زندگی خود انطباق می‌دهد. هنر وحدت­مدار  به مراجع و بیمار کمک می­کند تا با بازیافت نیرو از درون پدیده­ها و رخدادهای به ظاهر متضاد و مختلف پدیده­ها، وحدت و نیروی زندگی را کشف کند و تاب‌آور و امیدوار بر زندگی حال، متمرکز شود و به آن اتصالی محکم یابد.