بررسی فلورستیک کوه نوا (نور)، استان کرمانشاه

به‌طور‌کلی شناخت گیاهان و چگونگی زیستن آنها به‌دلیل گستردگی عالم گیاهی و تنوع گیاهان به بررسی‌های همه‌جانبه و گسترده نیاز دارد. گیاهان، تولیدکنندگان پرتوان و کم‌توقعی هستند که در توازن ماده و انرژی در کرة زمین نقش زیربنایی دارند.گیاهان موجودات زنده‌ای هستند که انسان تا زمانی‌که روی زمین وجود دارد به آنها وابسته خواهد بود؛ زیرا گیاهان منبع غذا، اکسیژن، انرژی، مواد اولیه و دارویی هستند؛ با وجود این، گیاهان برای بسیاری از ما مانند جانوران جلب توجه نمی‌کنند. شاید به‌دلیل‌اینکه حساسیتی مشابه جانوران نشان نمی‌دهند (Ghahreman, 1990-1994).

اﺳﺘﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه در ﻣﻨﻄﻘﻪ‌ای ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ در ﻏﺮب اﻳﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪة آن را ﺑﺨﺸﻲ از مجموعه کوه‌های ﻋﻈﻴﻢ زاﮔﺮس، ﻣﻲ‌ﭘﻮﺷﺎﻧﺪ. این استان وسعتی بالغ بر 2490950 هکتار دارد(Nemati Peykani and Jalilian, 2012). براساس آخرین آمار، تخمین زده می‌شود 20 درصد از سطح اﺳﺘﺎن (حدود 500000 هکتار) پوشیده از جنگل باشد. ﺟﻨﮕل‌های ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺟﻨﮕل‌های اﻳﻼم، ﻟﺮﺳﺘﺎن و ﺑﺨﺘﻴﺎری می‌رسند و ﺑﺎ آنها ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻲشوﻧﺪ و از ﻏﺮب و ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﭘﺲ از ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺟﻨﮕل‌های ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ جنگل‌های ﺷﻤﺎل ﻋﺮاق ﻣﺘﺼﻞ می‌شوند (Hamzeh'ee et al., 2008).

پژوهشگران مختلفی پوشش گیاهی مناطق کوهستانی ایران را بررسی کرده‌اند. Olivier (1795) نخستین جمع‌آوری گیاهان را از مناطق کوهستانی زاگرس انجام داد. پس از وی سایر گیاه‌شناسان ازجمله Aucher-Eloy (1835)، Haussknecht (1865 تا 1867)، Stapf (1882)، Polak (1885 تا 1886)، Bornmuller (1889 تا 1939)، Nabelek (1910)، Cowan and Darlington (1929)، Trott (1934 تا 1939)، Maleki (1939 تا 1970)، Rechinger (1939 تا 1949)، Koie (1945) و Gentry (1955) از این مناطق نمونه‌های گیاهی جمع‌آوری کرده‌اند (Parsa, 1978).

در سال‌های گذشته پژوهش‌هایی درزمینة فلورستیک در مناطق مختلف استان کرمانشاه انجام شده‌اند که می‌توان به بررسی‌های Fattahi و همکاران (2000)، Zaji و همکاران (2006)،  Hamzeh'eeو همکاران (2008)، Nemati Peykani و همکاران (2009)، Jalilian و همکاران (2014)، Sadeghirad و همکاران (2014) و Hamzeh'ee (2016) اشاره کرد.

در پژوهش حاضر، فلور کوه نوا در استان کرمانشاه بررسی و تحلیل شد و گیاهان منتشر در این منطقه جمع‌آوری، شناسایی و نام‌گذاری شدند؛ سپس تحلیل نهایی دربارة وضعیت فلورستیک منطقه انجام شد تا امکان برنامه‌ریزی‌های آینده در این منطقه بر پایة بررسی‌های انجام‌شده فراهم شود. همچنین نتایج حاصل از پژوهش حاضر به تعیین هرچه دقیق‌تر تنوع گونه‌ای در استان و درنهایت کشور کمک خواهند کرد و امکان مقایسه را میان نواحی تخریب‌شده و مناطق حفاظت‌شده از لحاظ تنوع گونه‌ای فراهم می‌کنند. به‌کارگیری برنامه‌های اجرایی می‌تواند الگویی برای احیای مناطق تخریب‌شدة دارای شرایط مشابه با ناحیة مد نظر فراهم کند. ازسوی‌دیگر، بررسی حاضر می‌تواند در شناخت گونه‌های گیاهی باارزش استان مانند گونه‌های نادر و درحال انقراض، دارویی، مرتعی، صنعتی و ... کمک کند.

مواد و روش‌ها

موقعیت کوه نوا: کوه نوا (نور) در جنوب غربی استان کرمانشاه، بین طول شرقی 46 درجه و 10 دقیقه تا 46 درجه و 20 دقیقه و عرض شمالی 34 درجه و 13 دقیقه تا 34 درجه و 17 دقیقه، در وسعتی نزدیک به 7000 هکتار و در گسترة ارتفاعی 1600 تا 2500 متر از سطح دریا قرار دارد (شکل 1). خاک منطقه بیشتر از نوع شنی - رسی است. براساس آمار ایستگاه هواشناسی شهرستان دالاهو که در 10 کیلومتری کوه نوا قرار دارد، میانگین بارش سالیانه 1/348میلی‌متر در دورة آماری ده‌ساله بوده است. متوسط بیشینة دمای گرم‌ترین ماه، متوسط کمینة دمای سردترین ماه و متوسط دمای سالیانة شهرستان دالاهو به‌ترتیب 57/37 ، 13/10- و 72/13 درجة سانتی‌گراد است. اقلیم این شهرستان با روش دومارتن، نیمه‌خشک و با روش آمبرژه، نیمه‌خشک سرد تعیین می‌شود (Mohammadi, 2006). براساس نمودار آمبروترمیک در ماه‌های آبان تا اردیبهشت، بارندگی بر دما فزونی می‌یابد؛ بنابراین، این دوره را می‌توان دوران مرطوب سال به شمار آورد. از خرداد ماه تا مهر ماه، دمای هوا بیش از بارندگی است؛ بنابراین این دوره جزء دوران خشک سال به شمار می رود (شکل 2).

شکل1- موقعیت کوه نوا در استان کرمانشاه (National Geographic Organization, 2010)

شکل2- نمودار آمبروترمیک شهرستان دالاهو (Mohammadi, 2006)

روشپژوهش:برای معرفی فلور منطقه، از روش پیمایشی، یکی از روش‌های مرسوم بررسی‌های فلورستیک، استفاده شد (Mesdagi, 2001). در این روش، جمع‌آوری 800 نمونة‌ گیاهی با مراجعه به نواحی مختلف منطقة بررسی‌شده در دو فصل رویشی بین سال‌های 1389 تا 1390 انجام شد. گونه‌های گیاهی موجود در منطقه، پس از جمع‌آوری، پرس و خشک شدند. نمونه‌ها با فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015)، فلور عراق (Townsend and Guest, 1966-1985)، فلور فلسطین (Zohary and Feinbrun-Dothman, 1966-1986)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1988)، گون‌های ایران (Maassoumi, 1986-2011)، فلور ایران (Assadi, 1988-2016) و رده‌بندی گیاهی (Mozaffarian, 2005) شناسایی شدند و صحت نام‌های علمی و مؤلفان آنها در پایگاه IPNI (2017) جستجو و مقابله شد. برای تعیین پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی شناسایی‌شده از منطقه، از فلورهای یادشده و منابع موجود درزمینة جغرافیای گیاهی ایران ازجمله Zohary (1973)، Takhtajan (1986) و Leonard (1991 تا 1992) استفاده شد. از مرجع تنوع زیستی گونه‌های ایران (Ghahreman and Attar, 1998) و Red data book of Iran (Jalili and Jamzad, 1999) برای شناسایی گونه‌های بوم‌زاد، آسیب‌پذیر و در معرض خطر استفاده شد. همچنین برای تعیین جایگاه حفاظتی تعدادی از گونه‌ها که در این منابع موجود نبودند، از مقالاتی مانند Tabad و همکاران (2017) و Panahi و Jamzad (2017) استفاده شد. گونه‌های گیاهی شناسایی‌شده، در هرباریوم دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد و هرباریوم مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه (RANK) نگهداری می‌شوند.

نتایج

در کوه نوا درمجموع، 177 گونه از 129 جنس و 37 تیرة گیاهی شناسایی شدند. از این تعداد، 41 گونه تک لپه‌ای و 136 گونه دولپه‌ای هستند که فهرست تیره‌ها و گونه‌های شناسایی‌شده در کوه نوا و همچنین ناحیة رویشی، شکل زیستی، وضعیت حفاظتی و پراکنش آنها در پیوست 1 آمده‌اند.

بین تیره‌های گوناگون، Fabaceae، Asteraceae و Poaceae به‌ترتیب با 26، 26 و 21 گونة گیاهی بیشترین سهم از نظر غنای گونه‌ای و 16 تیره هرکدام با یک گونة گیاهی کمترین سهم را در غنای گونه‌ای منطقه داشتند. بزرگ‌ترین جنس‌های گیاهی این منطقه عبارتند از: Astragalus L.و Trifolium L. با 6 گونه و Euphorbia L. با 5 گونه.

نتایج طیف زیستی گونه‌های گیاهی منطقه نشان دادند تروفیت‌ها با 69 گونه (98/38 درصد)، فراوان‌ترین و کامفیت‌ها با 9 گونه (08/5 درصد) کمترین شکل زیستی منطقه را دارند (شکل 3).

نتایج مربوط به پراکنش جغرافیای گیاهی گونه‌های منطقه، نشان‌دهندة غلبة گونه‌ای ناحیة رویشی ایرانی - تورانی هستند. این گونه‌ها 8/54 درصد فلور منطقه را تشکیل می‌دهند (شکل 4).

از 177 گونة شناسایی‌شده، 8 گونه بوم‌زاد ایران هستند؛ اما هیچ‌کدام بوم‌زاد استان کرمانشاه نیستند (Ghahreman and Attar, 1998) که با علامت * در پیوست 1 نشان داده شده‌‌اند. براساس وضعیت حفاظتی، 7 گونه جزء گیاهان با تهدید کمتر هستند (LR) و دربارة 1 گونه اطلاعات اندکی وجود دارند (DD) (Jalili and Jamzad, 1999).

شکل 3- هیستوگرام درصد فراوانی شکل‌های زیستی گیاهان منطقه

شکل 4- هیستوگرام درصد فراوانی نواحی رویشی گیاهان منطقه: IT (ایرانی - تورانی)،  M(مدیترانه‌ای)، ES (اروپا - سیبری)، SS (صحرا - سندی)، PL (چندناحیه‌ای (بیش از سه ناحیه) و (Cosm (جهان‌وطنی)

بحث و جمع‌بندی

در منطقة کوه نوا 177 گونة گیاهی متعلق به 129 جنس و 37 تیره شناسایی شدند که بیان‌کنندة غنای گونه‌ای زیاد منطقة کوه نوا است و این منطقه نسبت به بیشتر پژوهش‌های فلورستیک انجام‌‌شده در سایر مناطق استان حجم کار گسترده‌تری دارد (جدول 1). تیره‌های Fabaceae (26 گونه)، Asteraceae (26 گونه) و Poaceae (21 گونه) گیاهان غالب منطقة کوه نوا هستندکه با نتایج بررسی‌های Zaji و همکاران (2006) و Jalilian و همکاران (2014) در سایر رویشگاه‌های استان کرمانشاه مطابقت دارند.

از گیاهان مرتعی و پیازی ارتفاعات کوه نوا می‌توان به Dactylis glomerata L.،Allium eriophyllum Boiss. ، A. haemanthoides Boiss. ex Regel ، Ornithogalum cuspidatum Bertol. وTulipa biflora Pall. اشاره کرد. در دامنة کوه نوا (1900 تا 2200 متر) بیشترین تنوع گونه‌‌های درختی و درختچه‌ای (10 گونه) وجود دارد (Acer monspessulanum L.، Pistacia atlantica Desf.، Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach، Quercus brantii Lindl.،Rhamnus pallasii Fisch. & C.A.Mey..، Amygdalus lycioides Spach،Cerasus microcarpa Boiss.، Crataegus pontica K.Koch، Rosa canina L. و Daphne mucronata Royle)؛ اما در ارتفاعات، هیچ گونة درختی و درختچه‌ای دیده نمی‌شود. بر این اساس می‌توان اذعان داشت که با افزایش ارتفاع از تراکم و تنوع گونه‌های درختی و درختچه‌ای کاسته می‌شود و درعوض گیاهان علفی و بوته‌ای جایگزین آنها می‌شوند. بدیهی است چنین گیاهانی قدرت بردباری و سازگاری بیشتری در شرایط نامساعد داشته، از این رو جایگزین درختان و درختچه‌ها شده‌اند.

جدول 1- مقایسة تعداد تیره، جنس و گونه در پژوهش انجام‌شده در استان کرمانشاه

Fabaceae و Asteraceae بیشترین سهم را از نظر غنای گونه‌ای در کوه نوا دارند (69/16 درصد). هرچند فراوانی گونه‌های ارزشمند از لحاظ علوفه‌ای و حفاظت خاکی Fabaceae و Poaceae، امیدوارکننده است؛ اما حضور فراوان تیرة Asteraceae و جنس Euphorbia (5 گونه) نگران‌کننده است و نشان از تخریب منطقه دارد؛ زیرا پراکنش سطوح وسیعی از گیاهان خاردار (مانند جنس‌های Cousinia Cass. و Echinops L.) و افزایش گونه‌های سمّی یقینا نتیجة چرای مفرط است (Majnoonian, 1999؛Noroozi et al., 2008 ؛Pairanj et al., 2011 ؛Teimoorzadeh et al., 2015).

بین جنس‌ها، Astragalus (گون) و Trifolium (شبدر) از تیرة Fabaceae بیشترین تعداد گونه را در کوه نوا دارند. گون بزرگ‌ترین جنس گیاهی مراتع ایران است (Maassoumi, 1986-2011).

شکل زیستی گیاهان، صرف‌نظر از اینکه ویژگی تاکسونومیک آنها را نشان می‌دهد، بیان‌کنندة سازش گیاهان با شرایط زیست‌محیطی نیز است (Pairanj et al., 2011). طیف زیستی گیاهان منطقه بیان‌کنندة فلور مناطق نیمه‌خشک است که در آن تروفیت‌ها (98/38 درصد) بیشترین و کامفیت‌ها با 08/5 درصد کمترین سهم را دارند. درصد نسبتا زیاد گونه‌های تروفیت نشان‌دهندة پایان دورة رویش این گیاهان در مدتی کوتاه و در زمان برخورداری منطقه از شرایط بارندگی و رطوبت بیشتر (ماه‌های فروردین تا اردیبهشت) است. در سایر ماه‌های سال حضور این گونه‌ها کم است و گاهی تنها بقایای آنها دیده می‌شوند. اندک‌بودن بارندگی، خشکسالی‌های چند سال گذشته و نیز تخریب‌های رخ‌داده بر اثر چرای مفرط و برداشت بی‌رویه از دلایل دیگر این مسئله هستند که موجب شده‌اند این گیاهان در منطقه، غالب شوند و باتوجه‌به کم‌بودن آستانة تحملشان نسبت به گرما چرخة حیاتی خود را به‌سرعت تکمیل می‌کنند و هم‌زمان با اوج گرما خشک می‌شوند (Rostami, 2013). این نتایج با گزارش‌های قبلی دربارة فراوانی تروفیت‌ها در بوم‌سامانه‌های آسیب‌دیده مطابقت دارند (Zaji et al., 2006؛Hamzeh'ee et al., 2008 ؛ Jalilian et al., 2014).

نتایج پژوهش حاضر نشان دادند در مناطق کوهپایه‌ای نسبت به ارتفاعات، درصد تروفیت‌ها افزایش و درصد همی‌کریپتوفیت‌ها، کریپتوفیت‌ها و کامفیت‌ها کاهش می‌یابد. باتوجه‌به‌اینکه اقلیم منطقه با روش آمبرژه، نیمه‌خشک سرد است، این اقلیم بر فراوانی همی‌کریپتوفیت‌ها، کریپتوفیت‌ها و کامفیت‌ها در ارتفاعات اثر می‌گذارد. همچنین زیادبودن درصد شکل زیستی تروفیت‌ها در مناطق کوهپایه‌ای تا حدی از حضور گونه‌های یک‌ساله بر اثر چرای مفرط و تخریب منطقه ناشی می‌شود (Asaadi and Dadkhah, 2011). طبق نظر Archibold (1995) فراوانی همی‌کریپتوفیت‌ها و کریپتوفیت‌ها در هر منطقه نشان‌دهندة مناطق مرتفع و حفظ رطوبت خاک ناشی از ذوب برف در مدت فصل رویش گیاهان است (Sharifi et al., 2012). ازآنجاکه کوه نوا در چند سال گذشته به تخریب کوتاه‌مدت دچار شده است، دام‌ها در فصل بهار از گیاهان مناطق کوهپایه‌ای استفاده می‌کنند و با تأخیر زمانی به ارتفاعات می‌رسند؛ بنابراین، گیاهان کریپتوفیت مناطق مرتفع فرصت کافی برای ذخیره‌کردن کربوهیدرات‌ها در بخش پیازی یا غده‌ای پیدا می‌کنند. باتوجه‌به مطالب یادشده نتیجه‌گیری می‌شود فراوانی کریپتوفیت‌ها در ارتفاعات می‌تواند از سازگاری این گیاهان با نبود چرای دام (به‌دلیل قرارگیری جوانه‌های انتهایی‌شان در زیر خاک) ناشی شود (Roques et al., 2001). شکل‌های کوتوله، بوته‌ای خاردار و بالشتکی با شکل زیستی کامفیت (مانند جنس‌های Astragalusو Acantholimon Boiss.)، گونه‌های پایا و چندسالة ارتفاعات کوه نوا را تشکیل می‌دهند. این شکل رویشی با مناطق بادگیر و خشک دارای تشعشعات زیاد خورشیدی سازگار است و مقاومت زیادی به چرا دارد (Rauh, 1939؛Hager, 1984 ؛Klein, 1987 ).

پراکنش جغرافیایی مجموعة گونه‌های گیاهی هر منطقه، بازتاب تأثیرپذیری از ناحیه یا نواحی رویشی مختلف است (Asri,1998). کوه نوا جزء پهنة رویشی Holarctic است که براساس طبقه‌بندی Zohary (1973) در ناحیة رویشی ایرانی - تورانی قرار دارد. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان دادند بیشترین درصد عناصر شناسایی‌شده در کوه نوا (8/54 درصد) متعلق به ناحیه ایرانی - تورانی است و با افزایش ارتفاع بر درصد عناصر ایرانی - تورانی افزوده می‌شود. علت اصلی غالبیت عناصر ایرانی - تورانی ممکن است به‌دلیل دوری این ناحیة رویشی از مناطق دیگر و شرایط محیطی خاص (اقلیم نیمه‌خشک) حاکم بر منطقه باشد. همچنین حضور جنس‌هایی مانند Acantholimon Boiss. ، Alcea L.،Allium L.، Anthemis L.، Astragalus L.، Cousinia Cass.، Crepis L.،Echinops L.،Euphorbia L.،Ferula L.،Nepeta L.، Onobrychis Mill.،Onosma L.،Scorzonera L.،Stachys L.وTanacetum L.که عناصر آنها بیشتر در ناحیة رویشی ایرانی - تورانی تجمع یافته‌اند (Yousefi, 2007) نشان از غالبیت رویش‌های ایرانی - تورانی در کوه نوا دارد. این ویژگی باعث شده است فراونی عناصر مشترک نیز کاهش یابد؛ به‌طوری‌که بیشترین عناصر مشترک مربوط به ایرانی - تورانی و مدیترانه‌ای هستند که تنها 95/16 درصد گونه‌ها را دارند. در پژوهش‌های انجام‌شده در منطقة عین‌الکش (قلا) (Zaji et al., 2006)، جنگل چهارزبر (Hamzeh'ee et al., 2008)، کوه بهارآب (Jalilian et al., 2014) و منطقة آبخیز سیمانی (Sadeghirad et al., 2014) نیز حضور عناصر ایرانی - تورانی با غالبیت بسیار زیاد تأیید شده است.

نتایج پژوهش حاضر نشان دادند فلور کوه نوا می‌تواند از جنبة ذخایر ژنتیکی اهمیت داشته باشد؛ زیرا بین 177 تاکسون، 8 گونه (52/4 درصد) بوم‌زاد ایران هستند. براساس فهرست IUCN (2017) و پژوهش Jalili و Jamzad (1999)، 5/87 درصد این گونه‌ها در طبقه‌بندیLR  (با نگرانی کمتر) قرار می‌گیرند. طبق تعریف، مناطقی از کرة زمین که گونه‌های بوم‌زاد فراوان داشته باشند، نقاط داغ تنوع‌‌زیستی (biodiversity hotspots) نامیده می‌شوند (Mehrnia and Ramak, 2014). با استناد به نتایج پژوهش حاضر می‌توان گفت کوه نوا یکی از نقاط داغ گونه‌زایی و پناهگاه گیاهان بوم‌زاد در کشور است. ازسویی هرچه گیاهان یک منطقه اشتراکات بیشتری با سایر نواحی عمدة رویشی جهان داشته باشند، نگرانی دربارة انقراض گونه‌های گیاهی آن منطقه کاهش خواهد یافت؛ زیرا امید بازگشت و استقرار مجدد آنها افزایش می‌یابد؛ برعکس اگر گیاهانی که به ناحیة رویشی ویژه‌ای تعلق دارند با خطر انقراض روبه‌رو شوند، احتمال استقرار مجددشان کاهش خواهد یافت.

سپاسگزاری

گزارش حاضر با حمایت مالی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد انجام شده است و کلیة حقوق آن مربوط به این دانشگاه است.