بررسی و مقایسۀ سبک‌شناسی اسم‌های اشخاص در جلدهای اول تاریخ بیهقی و تاریخ جهانگشای جوینی با استفاده از بسامدهای آماری

1ـ مقدمه

این مقاله در میان پژوهش‌های مقایسه‌ای و در حوزۀ ادبیات، بی‌گمان یکی از دست‌آوردهای ویژه است که با آگاهی از تاریخ و تاریخ‌نگاری و ادوار نثر فارسی فراهم آمده است؛ افزون‌بر اینکه در تهیة این پژوهش از ابزارهای پیشرفتة فناوری اطلاعات نیز بهره گرفته شد. به‌طورکلی این روش با تمرکز بر اطلاعات به‌دست‌آمده از آثار ادبی و تحلیل آنها با نرم‌افزارهای پیشرفتة رایانه‌ای به انجام رسید.

تاریخ بیهقی و تاریخ جهانگشای جوینی، دو اثر مهم در حوزۀ نثر ادبیات فارسی است. هدف اصلی این پژوهش بررسی مستند و علمی تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو متن است که از دو دورۀ متفاوت نثر ادبی، مرسل و فنی، به یادگار مانده است.

1ـ1 پیشینۀ پژوهش

پژوهش‌های متنوعی به روش‌های سنتی دربارة سبک‌شناسی این دو اثر انجام شده است که بیشتر، نتایج آنها نیز همواره براساس گمان بوده است؛ برای مثال ملک‌الشعرای بهار برای نشان‌دادن میزان فراوانی استفاده از یک واژه یا نوعی از انواع واژه‌ها در یک اثر یا دورۀ ادبی، از اعداد تقریبی استفاده می‌کند؛ مثلاً برای بیان میزان استفاده از واژه‌های عربی در تاریخ جهانگشای جوینی می‌نویسد: «لغت تازی از صدی پنجاه تا صدی شصت و هفتاد در مجموع کتاب کمتر نیست و بسیاری لغات تازۀ تازی از روی تصنع و تکلف خاصه از راه موازنه و سجع و تجنیس بر لغات پیشینه افزوده است» (بهار، 1386، ج3: 76).

بر اساس بررسی‌های صورت‌گرفته، هنوز پژوهشی مبتنی‌‌بر استفاده از ابزار فناوری اطلاعات و استفاده از امکانات رایانه‌ای برای سبک‌شناسی این دو اثر انجام نشده است. پیشتر مختار ابراهیمی در دو اثر خود، شعر رندانه و شرح آرزومندی، از آمار و بسامدگیری استفاده کرده است که البته موضوع آثار متفاوت از این پژوهش است. ادیبان و پژوهشگران حوزۀ ادبیات فارسی تأیید خواهند کرد که در بررسی آثار ادبی یکی از مشکل‌ترین بخش‌ها، بررسی یک یا چند اثر ادبی ازنظر یک یا چند ویژگی یا عنصر خاص است؛ زمان طولانی فیش‌برداری، خطای انسانی که بی‌گمان اتفاق می‌افتد و هم‌چنین دسته‌بندی و جمع‌بندی نهایی، شاید سه مشکل اصلی در این زمینه باشد. در این مقاله سعی شده است که نتایج نهایی با تهیة آمار رایانه‌ای و با استفاده از نرم‌افزارهای تولید آمار مانند Exell و نرم‌افزار تحلیل متن مانند MAXQDA استخراج شود تا نتایج از روایی و اعتبار بسیار بالایی برخوردار باشد. با این روش به رویکرد جدیدی در عرصۀ بررسی سبک‌شناسی متون و بررسی تأثیر عناصر و ویژگی‌های مختلف مانند اوضاع اجتماعی و سبک شخصی و... در شکل‌گیری آثار باتوجه‌به نمود آن در بسامدهای خاص، دست خواهیم یافت.

برای این پژوهش محدوۀ متنی خاصی از این دو کتاب در نظر گرفته شد؛ جلد اول تاریخ جهانگشای جوینی بر اساس تصحیح علامه محمد قزوینی و جلد اول تاریخ بیهقی بر اساس کتاب دیبای دیداری، متن کامل تاریخ بیهقی، با مقدمه و توضیحات و شرح مشکلات به کوشش محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، بخش‌های پژوهش‌شده در این جستار است.

1ـ2 پرسش تحقیق

در تاریخ‌نگاری بیهقی و جوینی، ذکر اسم‌های افراد به علت‌های مختلفی انجام شده است؛ برای مثال در تاریخ بیهقی ذکر اسم‌های اشخاص با شیوۀ خاص نویسنده و هم‌چنین اصرار وی در بیان نام بازیگران هر حادثه، به یک ویژگی سبکی و درخور توجه در تاریخ بیهقی تبدیل شده است؛ پرسش این پژوهش نیز در همین باره است؛ بنابراین سؤال‌های مهم این جستار عبارت است از اینکه بیهقی و جوینی هریک به چه مقدار از نام اشخاص بهره برده‌اند و در مقایسة فراوانی اسم‌ها در این دو اثر چه نتایجی حاصل می‌شود؟

1ـ3 فرضیة تحقیق

به نظر می‌رسد تعداد اسم‌های اشخاص و فراوانی استفاده از آنها، با‌توجه‌به علاقۀ زیاد بیهقی در بیان نام افراد برای مستند‌کردن تاریخ خود، بیش از تاریخ جهانگشای جوینی است.

1ـ4 اهداف تحقیق

استخراج و طبقه‌بندی اطلاعات از مجموعه‌های ادبی، دشوار و دیریاب است؛ اگر محققی بخواهد کل متن یک اثر ادبی را بکاود و درصد کاربرد عنصر خاصی مانند فراوانی اسم‌های اشخاص را با آمار بررسی کند، روش‌های موجود و استفاده از فیش‌برداری‌های سنتی بسیار دشوار و فرسایشی است؛ البته نتیجة به‌دست‌آمده از این روش‌ها، اطمینان از درستی نتایج را نیز می‌کاهد؛ به همین سبب این پژوهش به روشی جدید یا ایجاد چرخه‌ای از فعالیت‌های مربوط‌به تجزیه و تحلیل متون ادبی نیازمند بود. حوزۀ عمل این پژوهش بررسی بسامدهای آماری تاریخ جهانگشای جوینی و تاریخ بیهقی است؛ به همین سبب در این پژوهش تلاش می‌شود تا ضمن تهیۀ فراوانی، نمودارهای مقایسه‌ای نیز تهیه گردد. این روش بررسی تفاوت‌های سبکی براساس عنصر و ویژگی منظور پژوهشگر را آسان خواهد کرد.

2ـ بحث و بررسی

2ـ1 نثرچیست؟

متون ادبی به دو شاخۀ نظم و نثر تقسیم شده است که البته برخی از پژوهشگران به این تقسیم‌بندی انتقاد کرده‌‌اند. نثر، کلامی ساده و روان است که با استفاده از واژه‌ها و لغات پی‌درپی برای بیان و انتقال مفاهیم به ساده‌ترین شکل ممکن استفاده می‌شود. بر اساس تقسیم‌بندی‌های انجام‌شده، نثر در قدیم به سه بخش مرسل، فنی و مسجع (موزون) تقسیم شده است؛ البته «نثر جامع‌الاطراف و معنی‌گرای برخی از پارسی‌نویسان سبک‌ساز و مکتب‌آفرین چون بیهقی، ابوالمعالی نصرالله و سعدی در طول قرن‌ها نفوذی ماندگار و مداوم داشته است» (رستگار فسایی، 1394: 9).

2ـ2 سبک چیست؟

سبک درحقیقت روش و شکل خاص بیان نثر یا شعر نویسنده و شاعر است. «ادبای قرن اخیر سبک را مجازاً به معنی طرز خاصی از نظم یا نثر استعمال کرده‌اند و تقریباً آن را در برابر «Style» اروپاییان نهاده‌اند» (بهار، 1386، ج1: 15)؛ پس سبک روش شاعر و نویسنده باتوجه‌به بازتاب‌های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و... است که البته جامعه نیز در ادراک و احساس او بسیار تأثیرگذار خواهد بود. مهم‌ترین نوع سبک‌های ادبی سبک‌های فردی و دوره‌ای و ادبی است.

2ـ3 نثر و سبک ابوالفضل بیهقی (تاریخ بیهقی)

با‌توجه‌به شناخت حاصل از زندگی و محیط کار ابوالفضل بیهقی، می‌توان دریافت که «بیهقی علاوه‌بر تحصیل زبان و ادب فارسی و عربی، مدت 19 سال در دستگاه غزنوی دبیری کرد و تحت نظر رئیس دیوان رسائلِ تنی چند از پادشاهان غزنوی، ازجمله بونصر مشکان، تجربیاتی اندوخت و پرورش یافت» (خطیبی، 1349: 21).

ویژگی‌های خاص ابوالفضل بیهقی در نگارش متن تاریخ بیهقی موجب شده است که سبک او از نوع فردی دانسته شود؛ اما باید به این موضوع نیز آگاه بود که وی بسیار از بونصر مشکان، استاد و راهنمای خود در دیوان رسائل غزنویان، تأثیر گرفته است؛ این تأثیر در متن و شیوۀ کار ابوالفضل بیهقی به‌راحتی تشخیص داده می‌شود؛ بنابراین «سبک بیهقی تقلیدی است از سبک نثر بونصرمشکان، چنان­که در میان منشأت بونصر و شاگردش، هیچ‌گونه تفاوتی موجود نیست» (حسینی کازرونی، 1384: 22).

نثر تاریخ بیهقی مرسل است. «نثر مرسل به معنی راست یا مستقیم است؛ نثری است ساده و روان و بسیار نزدیک به محاوره که خالی از هرگونه وزن، تکلف و صنایع لفظی و معنوی است و درحقیقت نثرنویسی با این نوع نثر آغاز می‌شود. در نثر مرسل وظیفۀ لغت، تنها بیان معنی است درحدّی‌ که معنی را کامل و تمام و رسا منتقل کند» (شمیسا، 1378: 34). برخی از ویژگی‌هایی که برای نثر تاریخ بیهقی برشمرده‌اند، عبارت است از: اطناب؛ توصیف؛ استشهاد و تمثیل؛ تقلید از نثر تازی؛ حذف افعال به قرینه؛ حذف قسمتی از جمله؛ نوآوری در کاربرد افعال؛ ضمایر و جمع‌ها؛ لغات، افعال، امثال و اصطلاحات فارسی؛ استعمال لغات تازی و... . دربارة جذاب‌بودن سبک بیهقی باید به این نکته اشاره کرد که «کمتر کتابی است که بتواند با کهنگی زبان، این قدر برای خوانندگان خود جذبه داشته باشد» (همان: 28).

2ـ4 نثر و سبک عطاءملک جوینی (تاریخ جهانگشای جوینی)

سبک عطاءالملک جوینی از نوع ادبی است؛ چراکه او بسیار تحت تأثیر اوضاع اجتماعی و سیاسی و فرهنگی جامعه و شرایطی است که در آن زندگی می‌کرده است. این تأثیرها را به‌طور نمونه از تفاوت مقدار استفاده از نام و واژه‌های مربوط‌به ابزار جنگی و یا بیان اغراق‌آمیز وی در توصیف وضعیت لشکر چنگیز در حمله به بخارا می‌توان دید. گفتنی است که «اغراق از نیرومندترین عناصر القاء در اسلوب بیان هنری... است» (قاسم‌زاده، 1390 : 88). «... و لشکرها بر عدد مور و ملخ فزون بود و از حصر و احصاء بیرون. فوج‌فوج هریک چون دریای در موج می‌رسیدند و بر گرد شهر نزول می‌کرد» (جوینی، 1387: 186).

صاحب‌نظران معتقدند «جهانگشا کتابی یک‌دست نیست و از‌این‌روی به پایۀ ترجمه یمینی و مرزبان‌نامه و تاج‌المآثر نمی‌رسد و به نثر عوفی شبیه است؛ اما صرف‌نظر از نقایصی که دارد، از نثر عوفی عالمانه‌تر و جزیل‌تر و محکم‌تر می‌باشد» (بهار، 1386، ج3: 76).

«نثر فنی یا مصنوع، نثری را گویند که نویسنده در به‌کارگیری صنایع ادبی تعمد و اصرار دارد و مطلبی را که با کلمات ساده و متداول می‌توان بیان کرد، با جملاتی مملو از صنایع ادبی بیان می‌کند؛ ساده‌تر اینکه توجه نثر فنی به لفظ و آرایش کلام است. وصاف‌الحضره در تاریخ خود آشکارا اظهار می‌کند که «هدف او (نثر فنی) فقط انتقال پیام نیست؛ بلکه بیشتر درصدد هنر‌نمایی است و اگر می‌خواست تاریخ بنویسد پنج جلد کتاب خود را به مختصرترین وجهی می‌نوشت. کثرت لغات عربی، استفاده از آیات و احادیث، ضرب‌المثل و اشعار عربی، درآمیختگی نظم و نثر و اطناب از ویژگی‌های نثر فنی است» (تفضیلی، 1376: 92).

نثر جوینی در تاریخ جهانگشا هم ایجاز دارد و هم اطناب؛ گاهی آن‌قدر کوتاه و به قولی موجز می‌نویسد که مخاطب به‌سختی مضمون را درمی‌یابد و گاهی نیز از مترادف‌ها بسیار استفاده می‌کند و مطلب را طولانی می‌کند؛ خلاصه آنکه نثر تاریخ جهانگشای جوینی به سبب‌های مختلفی نوسان دارد؛ برخی صاحب‌نظران با استناد به نوشتۀ خود جوینی علت این موضوع را اشتغال و فرصت کافی نداشتن او می‌دانند؛ وی در دیباچۀ تاریخ خود می‌نویسد: «از خداوندان فضل و افضال- که عین‌الکمال از ساحت جلال ایشان دور باد و مبانی مکارم و معالی به وجود ایشان معمور ـ سزد که بر رکاکت و قصور الفاظ و عبارت از راه کرم ذیل عفو و اقالت پوشانند؛ چه مدّت ده سال می‌شود که پای در راه اغتراب نهاده است و از تحصیل اجتناب نموده و اوراق علوم نسج علیه‌ العنکبوت شده و نقوش آن از صحیفۀ خاطر محو گشته...» (جوینی، 1387: 117).

2ـ5 تاریخ‌نگاری و اسامی اشخاص

«تاریخ را در لغت وقت چیزی پدید‌کردن، تعیین‌کردن مدتی را از ابتدای امری عظیم، قدیم و مشهور تا ظهور امر ثانی که عقب اوست، رقمی که زمان را نماید، زمان وقوع واقعه‌ای، سرگذشت یا سلسله اعمال و وقایع و حوادث قابل ذکر که به ترتیب ازمنه تنظیم شده باشد» (معین، 1382، ذیل تاریخ).

«تاریخ از نظر لغوی به معنای آگاهی از وقت است» (روزنتال، 1386: 81) و خلاصه آنکه «تاریخ در لغت به معنای تعیین زمان رویدادهاست؛ این واژه در عربی، فارسی و ترکی با مفاهیم متعدد به کار می‌رود؛ در قرآن کریم و احادیث، واژۀ تاریخ به کار نرفته است» (ناجی، 1389: 3). در تعریفی دقیق‌تر می‌توان گفت «تاریخ چیزی جز سند و مدرک نیست» (بیات، 1377: 1)؛ اسناد نیز به دو نوع کلی تقسیم می‌شوند: مدارک مادی و مدارک معنوی. مدارک مادی، ابنیه و اشیاء و دیگر آثار ساخته‌شده در جوامع بشری است که تاریخ‌نگار می‌تواند از آن استفاده کند. مدارک معنوی، کتاب‌ها و آثار هنری و روایاتی است که به‌صورت سینه‌به‌سینه نقل شده است؛ خاطراتی که از حوادث در ذهن‌ها باقی مانده است.

ابوالفضل بیهقی دربارة اسناد خود می‌گوید: «من که این تاریخ پیش گرفته‌ام التزام این‌قدر بکرده‌ام تا آنچه نویسم یا از معاینة من است یا از سماع درست از مردی ثقه» (بیهقی، 1383: 1100). بیشترین اخباری که بیهقی از دیگری نقل می‌کند ‌به بونصرمشکان مربوط است؛ «وی در درجۀ اول از استادش، ابونصر مشکان که مدت نوزده سال در دیوان رسالت زیر نظر او به خدمت دیوانی اشتغال داشته، اخباری نقل کرده است. با بررسی مقایسه‌ای بیشترین نقل قول بیهقی از استادش بوده است که او را با نام‌های خواجه بونصر، استادم و بونصر مشکان در هجده مورد ذکر کرده است» (خاتمی، 1374: 133).

تاریخ‌نگاری بیهقی شیوۀ خاصی دارد. او به برخی از زوایای تاریخ توجه می‌کند که نویسندگان دیگر از آن غافل هستند. بیهقی تلاش کرده است تا شیوه‌ای جدید از تاریخ نگاری ایجاد کند: «اما غرض من آن است که تاریخ‌پایه‌ایی بنویسم و بنایی بزرگ افراشته گردانم؛ چنان‌که ذکر آن تا آخر روزگار باقی ماند و توفیق اتمام آن از حضرت صمدیت خواهم» (بیهقی، 1390: 169).

 درهرحال «تاریخ نویسی هنر است؛ شمّی و استعدادی لازم دارد تا کسی بتواند از مواد خام، نسجی لطیف و فریبا فراهم آورد. بیهقی از این موهبت به حدّ اعلی برخوردار بوده و هنر تاریخ‌نویسی را به اوج رسانیده است» (بینش، 1349: 91).

استفاده از اسم اشخاص در تاریخ‌نگاری موجب مستند‌شدن تاریخ می‌گردد؛ هم‌چنین افزون‌بر معرفی اشخاص و زندگی آنها، به گفته‌ها و اعمال این اشخاص نیز استناد می‌شود؛ پس افزونی کاربرد اسامی در یک کتاب و نوشتۀ تاریخی نشان‌دهندة توجه نگارنده به موثق‌بودن تاریخ و رعایت اصول تاریخ‌نگاری است. بیان اسم افراد با بسامدهای مختلف نشان‌دهندۀ میزان تأثیرگذاری آنها در واقعه‌ای است که نویسنده روایت می‌کند. نویسنده به روش‌های مختلف اسم‌ها را به متن وارد می‌کند. در بررسی دو کتاب تاریخ جهانگشای جوینی و تاریخ بیهقی این روش‌ها را در چهار بخش کلی می‌توان تقسیم کرد:

الف) گاهی نویسنده با بیان اسم فردی و با شخصیت‌پردازی و ایجاد شناخت مناسب، او را به خواننده معرفی می‌‌کند. این شیوه بیشتر دربارة شخصیت‌هایی است که با آنها بسیار سر‌و‌کار دارد و یا موضوع اصلی وقایع هستند.

ب) نویسنده در نمونه‌هایی اسم فردی را ذکر می‌کند و توضیح مختصری دربارة او می‌دهد. وقایع مربوط‌به این افراد پیوند مشخص و آشکاری با اشخاصی دارد که اسامی آنها به روش بخش الف بیان شده است.

ج) برخی اسم‌ها به اشخاصی مربوط می‌شود که افزون‌بر نام آنها، اطلاعات بسیار مختصری نیز دربارة آنان بیان می‌شود؛ مثلاً بیهقی برای معرفی شخصی به نام حسن می‌نویسد: «حسن، پسر امیر فریغون، امیر گوزگانان...» (بیهقی، 1390: 158).

د) گاهی جوینی و بیهقی نام افرادی را بیان می‌کنند که خواننده هیچ شناخت قبلی از آنها ندارد و اطلاعات خوانندگان از این افراد به حوادث بعدی مربوط می‌شود؛ یعنی از جایی که نام آنها برده می‌شود.

2ـ6 تنوع اسم برای یک شخص

ابوالفضل بیهقی و عطاءملک‌ جوینی اسم‌های افراد را به‌صورت‌های متفاوتی بیان کرده‌اند و به همین سبب استخراج آمار اسامی و طبقه‌بندی آنها دشوار‌تر می‌شود؛ البته این تغییر و تنوع در تاریخ بیهقی بیشتر است؛ برای نمونه بیهقی برای نام آسیغتگین غازی از یازده ترکیب مختلف استفاده می‌کند. او برای اشاره به این شخصیت، نام او را با جابه‌جایی و یا با کاستن بخشی از نام یا القاب ذکر می‌کند: آسیغتگین غازی، آسیغتگین حاجب، غازی حاجب، غازی حاجب سپاه‌سالار، سپاه‌سالار غازی، حاجب غازی سپاه‌‌سالار، غازی، حاجب غازی، غازی سپاه‌سالار، غازی سپاه‌سالار خراسان، سپاه‌سالار خراسان؛ البته بیهقی از مجموع 95 باری که آسیغتگین غازی را معرفی می‌کند، بیش از 61 بار از کلمة غازی بهره جسته است و این مقدار تکرار بیش از 64 درصد مجموع تکرار اسامی برای این نام است.

عطاءملک جوینی در تاریخ جهانگشای جوینی، در بخش مربوط‌به «ذکر امام شهید علاءالدین محمد الختنی» از این شخص با سه نام و لقب مختلف نام می‌برد: علاء‌الدین محمد الختنی، امام محمدی، امام سعید؛ به همین سبب استخراج و تجزیه و تحلیل آمار اسامی اشخاص بسیار سخت می‌شود. استفاده از روش‌های سنتی مانند فیش‌برداری نیز موجب طولانی‌شدن و افزایش خطا در نتایج خواهد شد. بنابراین برای دست‌یابی به آمار مطمئن و درست، از نرم‌افزارهای مختلف رایانه‌ای استفاده شد. برای استخراج آمار اسامی اشخاص، ابتدا متن کتاب‌های منظور با فرمت docx، یک فرمت برای اطلاعات متنی و بااستاندارد پس از سال 2007 میلادی، به رایانه وارد شد و سپس برای استفاده از موتور جستجوی نرم‌افزار internet explorer این اطلاعات به فرمت Html تبدیل شدند و به جستجوی هدفمند پرداختیم. به این شکل از توانایی بسیار مناسب نرم‌افزار به‌طور مطلوبی بهره گرفته شد. سیستم جستجوی این نرم‌افزار به‌شکلی است که با نوشتن واژه‌ای در قسمت جستجو، همة واژه‌های متناظر با آن، در یک لحظه، با تغییر رنگ شناسایی می‌شود و به نمایش گذاشته می‌شود. برای جلوگیری از خطا و هم‌چنین پیروی از بخش‌بندی کتاب‌های منظور براساس فهرست آنها، این دو اثر بخش‌بندی شد و به فرمت html تبدیل گردید تا کاربر و پژوهش‌گر با مطالعۀ بخش‌های کوتاه، بی‌درنگ با مشاهدة واژه‌ای که جزء موضوعات جستجوی اوست، آن را در بخش جستجو ثبت و شمارش کند. همان‌طور که در تصویر ‌الف مشاهده می‌کنید، در بخش جستجو (find) واژۀ بوسهل نوشته شده است که به تغییر رنگ بخش‌های متناظر متن با این واژه انجامیده است.

تصویر الف

پس از این مرحله، اطلاعات استخراج‌شده با نرم افزار Excel طبقه‌بندی شد.

2ـ7 اسامی اشخاص در تاریخ جهانگشای جوینی

عطاءملک جوینی در تاریخ جهانگشا اسم‌های متنوعی را ذکر کرده است؛ این اسم‌ها فقط گاهی با توضیح نگارنده آورده شده است. در نمونه‌های بسیار اندکی این توضیحات را در جایگاه شخصیت‌پردازی می‌توان به شمار آورد؛ اما بیشتر اسم‌ها بدون اطلاعات کافی از صاحب نام و با تکرار کمتری بیان شده است؛ برای مثال جوینی دربارة یکی از شخصیت‌های تاریخ خود اطلاعات مفصلی ارائه می‌کند؛ او دربارة شخصیت چنگیزخان [«چنگیز که اصل اسم مغولی او تموچین است در حدود سال 549 هجری در مغولستان تولد یافته و پدرش یَسُوکای بَهادُر رئیس و خان قبیله قایت از قبایل مغول بوده است» (اقبال‌آشتیانی، 1389: 29). جوینی اطلاعات بسیاری از گذشتۀ چنگیزخان ارائه می‌کند و خواننده با شناخت مناسبی از شخصیت منظور نگارنده، بخش‌های دیگر کتاب و مرتبط با چنگیزخان را مطالعه می‌کند.

2ـ7ـ1 بررسی آماری اسم‌ها در تاریخ جهانگشای جوینی

با بررسی جلد اول تاریخ جهانگشای جوینی می‌توان دریافت که این بخش از مجموعۀ سه جلدی، اسم‌های متنوعی از افراد مختلف را دربرگرفته است. درمجموع، نام 287 نفر در جلد اول این اثر آمده است که بیشتر این اسم‌ها کم‌تکرار و بخش اندکی از آن پر‌تکرار است؛ البته بخش بسیار محدودتری از اسم‌ها نیز فراوانی بسیار بیشتری نسبت‌به بقیة اسم‌ها دارد. بر اساس این اطلاعات، اسامی اشخاص در تاریخ جهانگشای جوینی به سه بخش کلی تقسیم می‌شود:

الف) اسم‌های اشخاصی که کم‌تکرار است؛

ب) اسم‌های اشخاصی که پرتکرارتر است؛

ج) سه نامی که بیشتر ار همه تکرار شده است.

2ـ7ـ1ـ1 اسم‌های کم‌تکرار

نام 287 نفر در جلد اول تاریخ جهانگشا ذکر شده است. از این میان، برخی اسم‌ها بسیار محدود و سطح تکرار آن اندک است. 156 نام از مجموع کل نام‌ها فقط یک‌بار نوشته شده‌ است؛ به همین ترتیب 46 نام فقط دو بار و 27 نام دیگر فقط سه بار مشاهده می‌شود؛ بقیة اسم‌های این بخش نیز از چهار تا ده بار تکرار شده است. بر اساس نمودار زیر این اسم‌های کم‌تکرار 49 درصد کل اسم‌های ثبت‌شده در جلد اول تاریخ جهانگشا را تشکیل می‌دهد.

نمودار 1

جمع کل اسم‌های کم‌تکرار 567 نام است که یک تا ده بار تکرار شده است؛ یعنی 156 نام این بخش با درنظرگرفتن تکرار، این میزان ثبت را به خود اختصاص داده است.

2ـ7ـ1ـ2 اسم‌ها با تکرار متوسط

بخش دوم از انواع اسم‌های تاریخ جهانگشا، نام اشخاصی است که 11مرتبه و بیش از آن تکرار شده است. این اسم‌ها شامل نام 16 نفر از بین 287 نفری است که در این کتاب ثبت شده است. اسم‌ها با تکرار متوسط شامل نام‌هایی است که در نمودار، با اختلاف متناسب، با شیب ملایمی از نظر اختلاف تعداد تکرار نشان داده می‌شود؛ وجود این شیب ملایم در استفاده از نام‌های مربوط‌به بخش اسامی با تکرار متوسط در نمودار زیر مشاهده می‌شود.

نمودار 2

اسم‌ها با تکرار متوسط در جدول زیر نمایش داده شده است.

جدول 1

اختلاف میزان تکرار در این اسم‌ها برای کمترین تکرار و بیشترین تکرار (11 و 33 مرتبه) سه برابر است؛ اما در بخش سوم، 3 نام با اختلاف تکرار بیشتری نسبت‌به بخش دوم تکرار شده است که به آن پرداخته خواهد شد. جمع کل این اسم‌ها با درنظرگرفتن تکرار 301 است که 26 درصد کل اسامی ذکر‌شده را شامل می‌شود. در نمودار زیر فراوانی اسم‌ها با تکرار متوسط در مقایسه با کل اسامی نشان داده شده است.

نمودار 3

2ـ7ـ1ـ3 اسم‌های پرتکرار

اسم‌های پرتکرار در تاریخ جهانگشای جوینی به نام‌های سه نفر مربوط است که میزان بسامد آنها با همة اسم‌ها متفاوت و بسیار بالاتر است؛ اسم‌های این سه نفر عبارت است از:

الف) چنگیزخان؛ این نام 122 بار در جهانگشای جوینی تکرار شده است؛

ب) قاآن؛ نام اوکتای، پسر چنگیزخان، با اشکال مختلف (اوکتای قاآن، قاآن، اوکتای و...) 93 بار تکرار شده است؛

ج) سلطان محمد؛ این نام با تغییرات در شکل نام محمد، سلطان محمد و... 81 بار ثبت شده است.

بر همین اساس این اسم‌های پرتکرار نسبت‌به بقیة اسامی، کاربرد و پراکندگی بیشتری در کل متن تاریخ جهانگشای جوینی دارد. در نمودار زیر تفاوت فراوانی استفاده از این 3 نام با 16 نام پرتکرار مشاهده می‌شود.

نمودار 4

 همان‌طور که در نمودار بالا، مشاهده می‌شود، در استفاده از 16 نام پرکاربرد از اسم‌ها، 11 بار تکرار تا 33 بار تکرار، اختلاف زیادی وجود ندارد؛ اما فراوانی سه نام پرکاربرد، اختلاف درخور توجهی با بقیة اسم‌ها دارد. اسامی اشخاصی هم که 1 تا 10 بار ثبت شده است، مانند 16 نام پرکاربرد، با شیب ملایمی نوسان دارد. 3 نام پرکاربرد نیز درمجموع 296 بار تکرار شده است که 25 درصد از مجموع کل اسامی ثبت‌شده و تکرارها را به خود اختصاص داده است. نمودار زیر درصد استفاده از هر یک از انواع سه‌گانۀ اسامی در جهانگشای جوینی را نشان می‌دهد.

نمودار 5

2ـ7ـ2 مقایسۀ کلی اسم‌های تاریخ جهانگشای جوینی   

درمجموع، 287 نام اشخاص مختلف از جلد اول جهانگشای جوینی استخراج شد. تعداد تکرار و درصد اسامی با درنظرگرفتن بسامد آنها، کم‌تکرار و تکرار متوسط و پرتکرار، هم‌چنین باتوجه‌به تعداد عنوان‌ها، به شرح زیر است:

الف) اسم‌های کم‌تکرار با 268 عنوان و 567 بار تکرار، 49 درصد مجموع اسامی را تشکیل می‌دهد؛

ب) اسم‌های با تکرار متوسط با 16 عنوان و 301 بار تکرار، 26 درصد از مجموع اسامی است؛

ج) اسم‌های پرتکرار که ‌به 3 نام مربوط می‌شود و با 296 بار تکرار، 25 درصد از کل اسامی جهانگشای جوینی را دربرمی‌گیرد.

2ـ8 اسم‌های اشخاص در تاریخ بیهقی

 اسم‌های بسیاری در تاریخ بیهقی استفاده شده است که هم از نظر انواع اسم و هم از نظر تعداد تکرار برای هر نام درخور توجه است. بیهقی در جلد اول اثرش از 300 نفر نام می‌برد که 129 عدد آن فقط یک بار ثبت شده است و به‌ترتیب، 51 نام دو بار، 22 نام سه بار و 19 نام چهار مرتبه تکرار شده است؛ بنابراین اگر اسم‌ها همانند تقسیم‌بندی تاریخ جهانگشای جوینی بررسی شود، اسامی تاریخ بیهقی به سه بخش تقسیم می‌شود؛ البته یک تفاوت مشاهده خواهد شد و آن هم فراوانی بسیار ذکر نام امیر مسعود خواهد بود؛ بنابراین اگر اسم‌های موجود در تاریخ بیهقی به سه بخش تقسیم شود، آنها را به‌ این صورت می‌توان نام‌گذاری کرد: الف) اسم‌های کم‌تکرار؛ ب) اسم‌های با تکرار متوسط؛ ج) نام امیر مسعود.

بخش سوم این تقسیم‌بندی به سبب اختلاف بسیارِ تکرار نام امیر مسعود با بقیة نام‌ها انتخاب شده است. بیهقی در باقی‌ماندۀ جلد پنجم و ششم تاریخ بیهقی با تنوع مختلف و تکرار بسیار از امیر مسعود نام می‌برد. نمودار زیر تنوع استفاده از نام‌ها را بر اساس تقسیم‌بندی بالا در تاریخ بیهقی نشان می‌دهد.

نمودار 6

2ـ8ـ1 اسم‌های کم‌تکرار

260 نام در باقی‌ماندۀ جلد پنجم و تمام جلد ششم تاریخ بیهقی، کمتر از 10 بار تکرار می‌شود؛ این اسامی درمجموع 638 بار تکرار شده است و این 26 نام، با درنظرگرفتن تکرار، بیش از 87 درصد انواع اسم‌ها را در تاریخ بیهقی تشکیل می‌دهد. در نمودار زیر ترکیب اسم‌های کم‌تکرار در تاریخ بیهقی به درصد نمایش داده شده است؛ بیش از سه‌چهارم این اسم‌ها، نام‌های یک بار تکرار تا چهار بار تکرار مربوط است.

نمودار 7

2ـ8ـ2 اسامی با تکرار متوسط

در بخش بررسی‌شدة تاریخ بیهقی، 39 نام مختلف با تکرار متوسط ثبت شده است؛ تکرار این اسامی از 11 بار آغاز می‌شود و به 193 تکرار پایان می‌پذیرد. دو نامِ مربوط‌به سلطان محمود و احمد بن حسن، خواجۀ بزرگ، به‌ترتیب 193 و 159 بار تکرار شده است و فراوانی آنها کمی بیش از سایر اسامی است؛ اما این دو نام را  در بخش سوم نمی‌توان جای داد؛ زیرا اختلاف بالاترین بسامد بخش دو یعنی نام سلطان محمود که 193 بار تکرار شده است با نام امیر مسعود در بخش سوم، 1090 مرتبه است؛ با‌این‌حال و با کمی چشم‌پوشی، اسم‌های بخش دوم یعنی اسامی با تکرار متوسط شیب ملایمی دارد. نمودار زیر این شیب ملایم و تعداد تکرار هر یک از اسامی را نشان می‌دهد.

نمودار 8

اسم‌های بخش دوم با جمع کل تکرارها، 1547 بار در تاریخ بیهقی (باقی ماندۀ جلد پنجم و جلد ششم) بیان شده است. این میزان تکرار در مقایسه با تکرار بقیة اسامی، 50 درصد اسم‌های ذکرشده را دربرمی‌گیرد که در نمودار بعدی مشاهده می‌شود.

نمودار 9

2ـ8ـ3 نام امیر مسعود

بیهقی، در بررسی قسمت مشخص‌شده از تاریخ بیهقی، 1283 بار از این شخصیت تاریخی نام برده است. البته او برای بیان نام مسعود بن محمود، ترکیب‌های متفاوتی را به کار برده است؛ بیهقی به 14 صورت از امیر مسعود بن محمود نام می‌برد:السُّلطانِ الاعظمِ مسعود بن محمود، 1 بار؛ سلطان مسعود، 39 بار؛ امیر مسعود، 883 بار؛ امیر، 281 بار؛ سلطان، 59 بار؛ مسعود، 9 بار؛ مسعود بن محمود، 2 بار؛ امیر شهید رضی‌الله، 1 بار؛ سلطان مسعود بن محمود، 1 بار؛ امیر شهاب‌الدوله، 3 بار؛ امیر شهاب‌الدوله مسعود، 1 بار؛ امیر شهاب‌الدوله مسعود بن محمود،1 بار؛ امیر شهید مسعود، 1 بار؛ سلطان شهید مسعود، 1 بار.

در ابتدای اسم‌ها اشاره شد که در تاریخ بیهقی استفاده از ترکیب‌های مختلف نام یک شخصیت، بسیار است. بیهقی برای بیشتر شخصیت‌های تاریخ خود، به‌ویژه افرادی که در سیر زمانی طولانی‌تری از حوادث حضور دارند، نام‌های ترکیب‌شده با القاب متفاوتی را ثبت کرده است. او به‌جز نام آسیغتگین غازی که به آن اشاره شد، برای نام برخی از اسم‌ها و شخصیت‌های دیگر را نیز با تکرار و استفاده از ترکیب‌های مختلف ثبت کرده است؛ ازجملۀ این افراد به امیر مسعود بن محمود، محمود بن سبکتگین، بونصر مشکان، احمد بن حسن میمندی، محمد بن محمود، بوبکر حصیری، علی قریب و... می‌توان اشاره کرد.

اشکالی‌ ممکن است به شمارش اسم‌های مربوط‌به مسعود غزنوی وارد شود و آن چرایی جمع‌بستن واژه‌های امیر، سلطان، امیرشهید و امیر شهاب‌الدوله است. توضیحاتی دربارة شیوة استفادة بیهقی از اسامی ارائه شد؛ با این توضیحات گمان آنکه بیهقی فقط از القاب استفاده کرده باشد، بسیار ضعیف است؛ او در شیوۀ نویسندگی خود، هم‌چنین در برخی از شواهدی که ذکر شد، به ترکیب و نحوۀ چینش اجزای نام شخصیت‌ها دست می‌برد و آن را کم و زیاد می‌کند. با همۀ این توضیحات، با کاستن اسم‌هایی که ممکن است به آنها اشکال وارد شود، باز هم نام مسعود بن محمود با 939 تکرار، باتوجه‌به نام‌هایی که در ترکیب آنها «مسعود» وجود دارد، بیشترین نام استفاده‌شده در تاریخ بیهقی است و اختلاف بسیاری با نام بعدی یعنی محمود غزنوی دارد. این نام، مسعود غزنوی، با 939 بار تکرار، به‌تنهایی 30 درصد کل اسامی تاریخ بیهقی را شامل می‌شود؛ این میزان، تکرار یک نام در تاریخ بیهقی بسیار درخور توجه است. نمودار 10 نشان می‌دهد که اسم‌های کم‌تکرار و اسم‌های با تکرار متوسط و نام مسعود غزنوی درمجموع و با تکرار، چند درصد اسم‌های نوشته‌شده در تاریخ بیهقی را تشکیل می‌دهد.

نمودار 10

2ـ9 مقایسۀ بسامدهای آماری اسامی اشخاص در تاریخ جهانگشای جوینی با تاریخ بیهقی

با‌توجه‌به اطلاعات ارائه‌شده مشخص شد که عطاءملک جوینی در جلد اول تاریخ جهانگشا نام 286 نفر را ثبت کرده است. در بررسی فصل ششم و باقی‌ماندۀ فصل پنجم تاریخ بیهقی نیز نام 300 نفر نوشته شده است و در مقایسة تعداد نام موجود در این دو اثر می‌توان دریافت اختلاف بسیاری بین آنها وجود ندارد. این موضوع حتی در ترکیب انواع نام‌ها نیز مشاهده می‌شود؛ به‌گونه‌ای‌که اختلاف بسیاری بین انواع اسامی، از‌نظر کم‌تکرار و تکرار متوسط و پر‌تکرار، در این دو کتاب مشاهده نمی‌شود. نمودار زیر شیوة کاربرد انواع اسم‌ها را در تاریخ بیهقی و تاریخ جهانگشای جوینی نشان می‌دهد.

نمودار 11

البتهترکیب استفاده از اسم‌ها در این دو اثر کمی متفاوت است؛ در تاریخ جهانگشای جوینی کاربرد اسم‌های کم‌تکرار بسیار است؛ به‌گونه‌ای‌که نزدیک به نیمی از کل اسامی تاریخ جهانگشای جوینی، با درنظرگرفتن تکرار آنها، از این نوع است؛ اما در تاریخ بیهقی بیشتر اسم‌ها تکرار متوسطی دارد و نیمی از اسامی را همین اسم‌های با تکرار متوسط تشکیل می‌دهد. نمودار زیر اختلاف میزان کاربرد اسامی، با درنظرگرفتن تکرار نام‌ها، در دو کتاب نشان داده شده است.

نمودار 12

با همة این توضیحات میزان استفاده از اسامی در تاریخ جهانگشای جوینی و تاریخ بیهقی به‌صورت محسوسی مشاهده می‌شود. ابوالفضل بیهقی تمایل بیشتری برای ذکر نام اشخاص دارد و این موضوع با ثبت نام افراد در 3124 بار و با درنظرگرفتن تکرار اسامی در مقابل ثبت اسم 1167 نفر در تاریخ جهانگشای جوینی مشخص است. نمودار زیر این اختلاف در کاربرد اسامی را در دو کتاب نشان می‌دهد.

نمودار 13

3ـ نتیجه‌گیری

تعداد اسم‌های اشخاص و فراوانی استفاده از آنها، با‌توجه‌به علاقۀ بسیار ابوالفضل بیهقی در بیان نام افراد برای مستند‌کردن تاریخ خود، بیش از تاریخ جهانگشای جوینی است. در تاریخ بیهقی از 300 نفر و در تاریخ جهانگشای جوینی از 287 فرد نام برده شده است. اختلاف اسم‌ها در دو کتاب فقط 14 نام است؛ اما تکرار آنها درخور توجه است و با اختلاف بسیاری همراه است. عطاء‌ملک جوینی در تاریخ جهانگشا درمجموع 1167 بار، اسامی 287 نفر ثبت‌شده در کتاب خود را تکرار می‌کند؛ اما ابوالفضل بیهقی 3124 مرتبه، نام 300 شخصیت کتاب خود را تکرار کرده است؛ بنابراین در تاریخ بیهقی تکرار اسم‌ها سه برابر تاریخ جهانگشای جوینی است. البته تکرار اسامی افراد با بسامدهای مختلف، نشان‌دهندۀ میزان تأثیرگذاری آنها در واقعه‌ای است که نویسنده راوی آن است و بی‌شک به زندگی و گفته‌ها و اعمال این اشخاص استناد داده می‌شود؛ این  موضوع نیز نشان‌دهندۀ توجه نگارنده به موثق‌بودن تاریخ و رعایت اصول تاریخ‌نگاری است.