توزیع فضایی کیفیت زندگی و شناسایی تعیین‌کننده‌های آن در سکونتگاه‌های روستایی (مطالعة موردی: شهرستان روانسر، استان کرمانشاه)

مقدمه

طرح مسئله

امروزه در کنار مسائل و مشکلات به وجود آمده در جوامع روستایی مانند نقض حقوق بشر، فساد، سوءاستفاده از کارگران، تبعیض، شیوع ایدز، دردسترس نبودن امکانات آموزشی، کاهش جمعیت، کاهش درآمد، کاهش سطح اشتغال، کاهش تولیدات زراعی، مهاجرت نیروی کار و ... (Galani-Moutafi, 2013: 103; Amnesty International, 2009: 11; United Nations, 2009: 4)، از کیفیت زندگی به‌ منزلة مسئله‌ای چالش‌برانگیز و شناخته‌شده در نواحی روستایی کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه یاد می‌کنند (Zakerhaghighi et al, 2015: 420).

کیفیت زندگی، یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعة جوامع شهری و روستایی است و بهبود آن، می‌تواند زمینه‌های توسعة اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را به همراه داشته باشد (قدیری معصوم و همکاران، 1394: 302؛ Gupta, 2015: 473). با وجود این، بررسی‌ها نشان می‌دهد بین جوامع شهری و روستایی در دسترسی به شاخص‌های کیفیت زندگی، تفاوت‌هایی وجود داشته و کیفیت زندگی در جوامع روستایی در قیاس با شهرنشینان، در شرایط نامساعدی قرار دارد (Abdoli and Abdoli, 2015: 1)؛ شکاف موجود به نابرابری میان جوامع شهری و روستایی ختم نمی‌شود و بررسی‌ها حاکی از آن است که در بین مناطق مختلف روستایی نیز در برخورداری از شاخص‌های کیفیت زندگی، شکاف و نابرابری وجود دارد (فرجی‌سبکبار و همکاران، 1390: 43؛ قربانی و همکاران، 1392: 16).

به‌ طور کلی از یافته‌های پژوهش‌های مرتبط با کیفیت زندگی، می‌توان برای بازشناسی استراتژی‌های سیاسی پیشین، طراحی سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های آینده و پیرو آن دستیابی به اهداف برنامه‌های توسعه بهره برد (Lee, 2008: 1207؛ احمدوند و همکاران، 1391: 106)؛ همچنین این پژوهش‌ها، می‌توانند به شناسایی نواحی مسئله‌دار، اولویت‌های انسان‌ها در زندگی، علل نارضایتی مردم، پایش و ارزیابی کارایی سیاست‌ها و استراتژی‌ها در زمینة توسعة روستایی کمک کنند (جمینی و جمشیدی، 1393: 192).

علاوه بر اهمیت پژوهش‌های مرتبط با ارزیابی و سنجش کیفیت زندگی در توسعة جوامع روستایی، شناسایی تعیین‌کننده‌ها و عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی، در راستای توسعة نواحی روستایی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است (بدری و همکاران، 1392: 53)؛ زیرا شناسایی عوامل تعیین‌کنندة کیفیت زندگی روستاییان، می‌تواند با هدفمندکردن برنامه‌ریزی‌ها و راهکارهای اجرایی، راهگشای مشکلات مرتبط با کیفیت زندگی و توزیع عادلانة شاخص‌های آن در نواحی روستایی باشد.

در بیان اهمیت جوامع روستایی کشورمان، یادکرد همین نکته کافی است که آنها بیش از 80 درصد مواد غذایی کشورمان را تولید می‌کنند و در تأمین امنیت غذایی کشور نقش ‌بسزایی دارند (صیدایی و همکاران، 1392: 88؛ جمشیدی، 1394: 85). روستاییان شهرستان روانسر (محدودة مطالعاتی این پژوهش) که حدود 62 درصد آنها در بخش کشاورزی فعالیت می‌کنند (مرکز آمار ایران، 1390)، علاوه بر تولید دیگر محصولات کشاورزی، بیشترین میزان تولید ذرت، نخود، گندم، گوجه‌فرنگی، لوبیا و عدس را در بین 14 شهرستان استان کرمانشاه دارند (جهاد کشاورزی شهرستان روانسر، 1393). با توجه به رسالت مهمی که جوامع روستایی کشورمان در تأمین مواد اولیه و خام مورد نیاز کشور بر عهده دارند و در حال حاضر دست‌کم به نحو پذیرفته‌ای از عهدة آن برآمده‌اند، ارتقای سطح کیفیت زندگی آنان، از الزامات و ضرورت‌هایی است که باید در اولویت برنامه‌ریزی‌های توسعة کشور قرار گیرد. علاوه ‌بر اینها، از یک‌سو، با توجه به نقش انکارنشدنی پژوهش‌های مربوط به کیفیت زندگی در شناسایی مشکلات و مسائل جوامع هدف و کاربرد آنها در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های توسعة روستایی و از سوی دیگر، با عنایت به اینکه از نظر پژوهشگران اتکا بر راهکار‌های توسعة از پایین به بالا^[1]، گام مؤثری در راستای توسعة کیفیت زندگی در نواحی روستایی است (Wellbrock et al, 2014: 420)، نویسندگان پژوهش حاضر با مراجعه به سرپرستان خانوار همة 95 روستای دارای بیش از 20 خانوار شهرستان روانسر، در راستای ارتقای سطح کیفیت زندگی قشر پُرتلاش روستایی، درصدد پاسخگویی به پرسش‌های زیر هستند:

1-       کیفیت زندگی روستاهای شهرستان روانسر چگونه است؟

2-       بین روستاهای شهرستان روانسر از نظر برخورداری از شاخص‌های کیفیت زندگی، شکاف و نابرابری وجود دارد؟

3-       توزیع فضایی کیفیت زندگی در روستاهای شهرستان روانسر چگونه است؟

4-       مهم‌ترین تعیین‌کننده‌های کیفیت زندگی روستاییان شهرستان روانسر کدام‌ است؟

مروری بر مبانی و سوابق پژوهش

با وجود اینکه پیشینة پژوهش‌ها دربارة کیفیت زندگی را به دهة 1960 در ایالات متحده برمی‌گردانند (Liao, 2009: 101)، اما برای نخستین‌بار در سال 1920 «پیژو» در کتاب «اقتصاد و رفاه»، واژة «کیفیت زندگی» را به ‌صورت تخصصی به کار برد (مختاری و نظری، 1389: 22). واژة «کیفیت» در لاتین «Qual» به معنی «چیزی» و «چه» و «Quality» به مفهوم «چگونگی» آمده و «Qol» از منظر واژگانی به معنی «چگونگی زندگی» و دربرگیرندة تفاوت‌های آن بوده که برای هر فرد، ویژه و یگانه و متفاوت با دیگران است (کردزنگنه، 1385: 20).

«کیفیت»، اصطلاحی است که برای بیان توسعة رفاه در یک جامعه به ‌کار می‌رود و تسهیلات رفاهی در جوامع، بازتاب‌دهندة کیفیت زندگی و شرایط زندگی افراد است (احمدوند و همکاران، 1391: 90). به ‌طور کلی، کیفیت زندگی مفهومی چندوجهی، نسبی، انتزاعی و متأثر از زمان و مکان و ارزش‌های فردی است که از یک ‌سو، دارای ابعاد عینی و بیرونی و از سوی دیگر، دارای ابعاد ذهنی و درونی است؛ از این ‌رو ارائة تعریفی جامع برای آن میسر نیست (سلیمانی و همکاران، 1392: 56؛ قربانی و همکاران، 1392: 8).

رفاه عمومی، بهزیستی اجتماعی، شادکامی، رضایتمندی (Das, 2008: 30; Epley and Menon, 2008: 290)، رضایت کلی افراد از زندگی
(Foo, 2000:32)، رضایت یک فرد از شرایط انسانی و فیزیکی پیرامون (Marans and Stimson, 2011: 2; Zakerhaghighi et al, 2015: 420)، تأمین نیازهای انسانی مرتبط با ادراکات افراد و گروه‌ها (Costanza, 2007)، بهزیستی و رفاه فردی
(Liao, 2009; 101)، بعضی از تعاریف بیان‌شده برای کیفیت زندگی هستند. همچنین براساس مستندات ارائه‌شدة سازمان بهداشت جهانی، کیفیت زندگی عبارت است از: «درک شخصی فرد از جایگاه زندگی خود در زمینه‌های فرهنگی و نظام‌های ارزشی که بر مبنای آنها زندگی می‌کند. این درک شخصی مرتبط با اهداف، انتظارات، استانداردها و دغدغه‌های افراد بوده و مفهومی چندبعدی است که به شکل پیچیده‌ای از سلامت جسمی فرد، وضعیت روانی، سطح وابستگی و روابط اجتماعی او تأثیر می‌پذیرد. این مفهوم همچنین، تأثیرپذیر از ارتباط این عوامل با ویژگی‌های برجستة محیط‌های پیرامون افراد است» (Lu et al, 2015: 38; Biljon et al, 215: 436).‌

همان‌گونه که اشاره شد، امروزه اتفاق نظر چندانی دربارة تعریف کیفیت زندگی وجود ندارد؛ ولی اگر مشترکات این تعاریف مدنظر قرار گیرد، در آن صورت می‌توان گفت که کیفیت زندگی عبارت است از: شرایط بهتر زندگی که در آن توازن، هماهنگی، مطلوبیت و برابری عادلانه نهادینه شده یا زمینه‌های لازم برای زندگی همراه با سلامت، امنیت، آسایش، آرامش، نشاط، خلاقیت و زیبایی پدید آمده باشد (سالاری ‌لک و همکاران، 1392: 24؛ پورطاهری و همکاران، 1390: 16؛ رضوانی و همکاران، 1388: 97).

یک مبحث مهم دربارة مفهوم کیفیت زندگی، روش سنجش و ارزیابی آن است. در مراحل اولیة ارزیابی کیفیت زندگی، بیشتر بر شاخص‌های رشد و توسعة اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی به ازای هر نفر تأکید می‌شد که بر شرایط فیزیکی زندگی دلالت می‌کرد و به بُعد روانی زندگی توجهی نداشت. در سال‌های اخیر پژوهشگران در راستای تقویت و تکمیل مفهوم کیفیت زندگی، شاخص‌های ترکیبی را مانند رفاه اجتماعی، امور سیاسی، تحصیلات و خدمات بهداشتی در آن گنجانده‌اند (Liao, 2009; 101). در حال حاضر، در ارزیابی و سنجش کیفیت زندگی، تکیۀ اصلی آنها بر دو گروه از شاخص‌های ذهنی و عینی است؛ شاخص‌های ذهنی و درونی، احساسات شخصی، نظرات، باورها و نگرش‌های فرد را شامل می‌شود؛ در حالی‌که شاخص‌های عینی و بیرونی، مفاهیمی است که مستقیماً دیدنی هستند و اندازه‌گیری می‌شوند (Shumi et al, 2015: 266). در بررسی وضعیت کیفیت زندگی با شاخص‌های عینی، کیفیت زندگی با شاخص‌هایی مانند سطح درآمد خانوار، میزان جرم و جنایت، آلودگی هوا، هزینة خانوار و ...، به دست آمده از منابع رسمی مانند سرشماری‌ها، اندازه‌گیری می‌شود.‌

در روش بررسی وضعیت کیفیت زندگی با شاخص‌های ذهنی، کیفیت زندگی با داده‌های ذهنی اندازه‌گیری می‌شود که مبنای آن گردآوری داده‌ها از طریق پژوهش‌های پیمایشی است (Zakerhaghighi et al, 2015: 421). با وجود این، از نظر لی، مناسب‌ترین شیوه برای کشف کیفیت زندگی، پرسیدن ادراک مردم از زندگی آنهاست
(Lee, 2008:1208).

در حوزة شاخص‌سازی، پژوهشگران با بهره‌گیری از روش‌های کمّی و کیفی بر پایة روش‌های مشارکتی با ترکیبی از نظرات کارشناسان و افراد بومی، شاخص‌هایی را برای تخمین کیفیت زندگی در مناطق روستایی تدوین کرده‌اند؛ از جملة این شاخص‌ها می‌توان به: وضعیت اجتماعی (مشارکت اجتماعی، تحصیلات سرپرست خانوار و دیگر اعضای خانواده، دسترسی به منابع اعتباری و بهره‌گیری از نیروی کار در مزرعه)، وضعیت درآمدی (درآمد سالیانة خانوار)، دارایی (مالکیت، تعداد دام، تجهیزات کشاورزی و ماشین‌آلات، تجهیزات زندگی و وسایل حمل‌ونقل)، وضعیت تغذیه‌ای (کمیت و کیفیت مواد غذایی)، مسکن (داشتن خانه و مصالح به‌ کار رفته در دیوار و سقف خانه) و تأمین اجتماعی (استفاده از خدمات بهداشتی، بیمه و خدمات درمانی) اشاره کرد (احمدوند و همکاران، 1391: 98؛ دهقانی و همکاران، 1391: 82؛ قالیباف و همکاران، 1390: 34Hayati et al, 2006: 379; Hayati & Karami, 2005: 494; ).‌

با توجه به اهمیت مبحث کیفیت زندگی در توسعة جوامع روستایی، تاکنون پژوهش‌های متعددی دربارة آن انجام شده که در ادامه به نتایج چند پژوهش مهم اشاره می‌شود.‌

یافته‌های پژوهش پورطاهری و همکاران (1390) در بررسی کیفیت زندگی نواحی روستایی دهستان خاوة شمالی استان لرستان، نشان می‌دهد کیفیت شاخص‌های آموزش، محیط مسکونی، محیط فیزیکی و نیز درآمد و اشتغال در این محدوده کمتر از حد متوسط و شاخص‌های کیفیت سلامت، امنیت و کیفیت کالبدی در حد متوسط است؛ همچنین نتایج حاکی از شکاف بین روستاهای دهستان از نظر کیفیت زندگی است.‌

نتایج پژوهش بدری و همکاران (1392) دربارة سنجش شاخص‌های ذهنی کیفیت زندگی نواحی روستایی شهرستان ترکمن، حاکی است شاخص‌های ذهنی کیفیت زندگی در این منطقه در سطح پذیرفته‌ای بوده و بیش از میانگین ارزیابی شده است.

براساس یافته‌های پژوهش احمدوند و همکاران (1391) دربارة کیفیت زندگی مناطق روستایی شهرستان بویراحمد، بیشتر روستاییان دارای کیفیت زندگی در حد متوسطی بوده و سه متغیر تعداد اعضای خانوار، زمین‌های تحت مالکیت و رفاه اجتماعی، از مؤلفه‌های تأثیرگذار بر کیفیت زندگی روستاییان این منطقه هستند.

گراوندی و پاپ‌زن (1392) در پژوهش خود دربارة کیفیت زندگی زنان روستایی شهرستان هرسین، دریافتند میزان رضایتمندی زنان روستایی محدودة پژوهشی از کیفیت زندگی‌شان با میانگین 5/2، کمتر از حد متوسط است.

همچنین نتایج چند پژوهش دیگر در کشورمان، نشان‌دهندة شکاف و نابرابری بین مناطق از نظر وضعیت کیفیت زندگی است (جاجرمی و کلته، 1385؛ قربانی و همکاران، 1392؛ محمدی و همکاران، 1389؛ شماعی و همکاران، 1391؛ فرجی‌سبکبار و همکاران،1390).‌

پتروسکی و آندرا^[2] (2002) در تجزیه و تحلیل مکانی کیفیت زندگی در اروپا با بهره‌گیری از شاخص‌های عینی و ذهنی و ترکیبی از این دو شاخص، به این نتیجه رسیده‌اند که کیفیت زندگی در بین مناطق مختلف اروپا متفاوت بوده است.

براساس نتایج پژوهش بولوک و سیوسی^[3] (2004) دربارة کیفیت زندگی جوامع روستایی غرب تگزاس، بهره‌مندی از رایانه و اینترنت باعث افزایش کیفیت زندگی در این مناطق شده است.

المهدی و عفیفی^[4] (2007)، توزیع فضایی کیفیت زندگی را با بهره‌بردن از GIS در بین سه گروهکشاورزان، شهروندان و سرمایه‌گذاران بخش کشاورزی در کشور مصر با شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی، کشاورزی، بهره‌مندی از زمین‌ها و آب بررسی کرده‌اند. نتایج حاکی از تفاوت سطح کیفیت زندگی در بین این سه گروه بود.‌

تسفزقی^[5] (2009) کیفیت زندگی را در آدیس آبابا بررسی کرد. نتایج پژوهش او نشان داد کیفیت زندگی در این محدوده بسیار متنوع است؛ به این ترتیب که حدود 4 درصد پاسخگویان دارای کیفیت زندگی بسیار مطلوب، 15 درصد کاملاً نامطلوب و 81 درصد متوسط هستند.

استفن^[6] (2013) با شاخص‌های ذهنی، کیفیت زندگی را در سه بُعد فیزیکی (نظافت خیابان، وضعیت جاده‌ها و کیفیت مسکن)، اجتماعی (امنیت، اداری، مراقبت‌های بهداشتی، امکانات حمل‌ونقل عمومی، مدیریت پسماند، تعاملات همسایگی، تسهیلات آب و برق) و اقتصادی (درآمد و سطح تحصیلات) در منطقه اگورلگای^[7] کشور نیجریه بررسی کرد. بر این اساس، 9/17 درصد افراد بررسی‌شده، کیفیت زندگی بسیار ضعیف، 6/67 درصد کمتر از حد متوسط و 5/14 درصد نیز متوسط دارند.

نتایج پژوهش ذاکرحقیقی^[8] و همکاران (2015) نشان داد عوامل اقتصادی، مهم‌ترین تعیین‌کنندة کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های غیررسمی است.‌

مروری بر مبانی و پژوهش‌های انجام‌شده دربارة کیفیت زندگی در نواحی مختلف نشان می‌دهد با توجه به اینکه کیفیت زندگی، مفهومی چندبعدی، انتزاعی و نسبی است، از شاخص‌های مختلفی برای سنجش آن استفاده شده است و وضعیت کیفیت زندگی، پیرو تعیین‌کننده‌های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و فرهنگی آن، متفاوت است. با وجود این، پژوهش حاضر، ضمن بهره‌مندی از مفاهیم سنجیده‌شده در پژوهش‌های یادشده، دارای دو وجه متمایز با آنهاست؛ اول اینکه با توجه به اهمیت راهکار توسعة از پایین به بالا، واحد تحلیل در این پژوهش، همة روستاهای دارای بیش از 20 خانوار شهرستان روانسر بوده و از نظر واحد تحلیل و جامعیت روستاهای هدف با دیگر پژوهش‌ها متفاوت است.

دوم اینکه در پژوهش حاضر، فقط به بررسی وضعیت کیفیت زندگی و گروه‌بندی روستاها در سطوح مختلف اکتفا نشده و ضمن نمایش توزیع فضایی کیفیت زندگی در روستاها، ارتباط کیفیت زندگی با متغیرهای مرتبط با آن و شناسایی تعیین‌کننده‌های کیفیت زندگی در روستاها بررسی شده است. با توجه به مطالب بالا برای بررسی کیفیت زندگی در محدودة پژوهشی، براساس 10 شاخص اصلی - که هرکدام زیرمجموعه‌هایی را دربر می‌گیرند - الگوی مفهومی پژوهش طراحی شد (شکل 1).

شکل 1. الگوی مفهومی پژوهش

معرفی محدودة مطالعاتی

شهرستان روانسر با مساحت 1125 کیلومتر مربع، در مختصات جغرافیایی 21 دقیقه و 46 درجه تا 49 دقیقه و 64 درجه طول شرقی و 31 دقیقه و 34 درجه تا 59 دقیقه و 34 درجه عرض شمالی قرار گرفته است. این شهرستان از شرق و جنوب شرقی به شهرستان کرمانشاه، از شمال شرقی به شهرستان کامیاران، از شمال به ارتفاعات شاهو، از غرب به شهرستان­های پاوه و جوانرود و از جنوب به شهرستان دالاهو محدود می‌شود (شکل 2). بخش روستایی این شهرستان شامل 6 دهستان (بدر، حسن‌آباد، دولت‌آباد، زالوآب، قوری‌قلعه و منصورآقایی) و 153 روستاست که از این میان، 95 روستا جمعیت بیش از 20 خانوار دارند. از کل جمعیت 45324 نفری شهرستان، 5/63 درصد در روستا و 5/33 درصد در شهر ساکن هستند. از کل جمعیت فعال روستایی شهرستان روانسر (8735 نفر)، حدود 35 درصد بیکار بوده و از میان شاغلان روستایی این شهرستان، 62 درصد در بخش کشاورزی، 27 درصد در بخش خدمات و 11 درصد در بخش صنعت مشغول به فعالیت هستند (مرکز آمار ایران،1390).

شکل 2. موقعیت جغرافیایی شهرستان روانسر در استان کرمانشاه و کشور؛ منبع: تقسیمات سیاسی وزارت کشور، 1390

مواد و روش‌ها

هدف از پژوهش کاربردی حاضر که از نوع پژوهش‌های توصیفی ‌ـ تحلیلی است، بررسی توزیع فضایی کیفیت زندگی و شناسایی تعیین‌کننده‌های آن در روستاهای ایران بوده که برای نمونه سکونتگاههای روستایی شهرستان روانسر برگزیده شدند. جامعة آماری پژوهش حاضر را، 5998 سرپرست خانوار روستاهای دارای بیش از 20 خانوار شهرستان روانسر که در 95 روستا ساکن هستند، تشکیل می‌دهد. با توجه به تعداد زیاد جامعة آماری و محدودیت‌های زمانی و مالی، پژوهشگران در این پژوهش‌ نتوانسته‌اند نظرات همة سرپرستان خانوار را بررسی کنند و با بهره‌گیری از فرمول کوکران، اقدام به برآورد حجم نمونه کرده‌اند. نمونة برآوردشده با بهره‌گیری از این فرمول (5/0 = p&q و احتمال خطای 05/0 = d)، 361 نفر بود.

با توجه به تعداد زیاد روستاهای هدف (95 روستا) و همچنین برای حصول اطمینان بیشتر از نتایج، 400 پرسشنامه در بین روستاها توزیع و به علت مخدوش بودن 21 پرسشنامه، درنهایت 379 پرسشنامه تجزیه و تحلیل شد. با توجه به تقسیمات سیاسی صورت‌گرفته در سطح شهرستان روانسر، پرسشنامه‌ها به نسبت تعداد سرپرستان خانوار ساکن به دهستان‌های شش‌گانه و در ادامه، به تناسب جمعیت سرپرستان خانوارهای روستایی ساکن در هر دهستان، تعدادی به هر روستا اختصاص یافت؛ در مرحلة نهایی پرسشنامه‌ها در بین سرپرستان خانواری که به صورت تصادفی برگزیده شده بودند، توزیع و تکمیل شد^[9] (جدول 1).

جدول 1. نحوة توزیع پرسشنامه‌ها در محدودة مطالعاتی

ابزار اصلی در این پژوهش، پرسشنامه‌ای بود که پس از بررسی مبانی و متون مرتبط با کیفیت زندگی طراحی شد. برای بررسی روایی (روایی صوری) ابزار به کار رفته از نظرات استادان دانشگاهی و کارشناسان مربوطه استفاده شد که پس از انجام اصلاحات لازم، مورد تأیید قرار گرفت. برای بررسی وضعیت پایایی پرسشنامة طراحی‌شده، یک مطالعة راهنما با تعداد 30 پرسشنامه در یکی از روستاهای خارج از محدودة مطالعاتی (روستای بیاشوش واقع در شهرستان جوانرود) انجام پذیرفت که ضریب آلفای کرونباخ به دست آمده برای همة بخش‌های پژوهش بیش از 7/0 و نشان‌دهندة شایان اعتماد بودن پرسشنامه‌ها بود. در مرحلة پایانی، پرسشنامة نهایی در دو بخش اصلی تنظیم شد؛ بخش اول پرسشنامه شامل ویژگی‌های شخصی پاسخگویان و به عبارتی دیگر متغیرهای مستقل پژوهش (جدول 2) و بخش دوم، دربرگیرندة شاخص‌ها و متغیرهای کیفیت زندگی. گفتنی است که متغیر کیفیت زندگی در این پژوهش از 10 شاخص (شاخص‌های وضعیت بهداشت، امنیت، تعاملات اجتماعی، وضعیت آموزشی، اشتغال، رفاه مادی، کیفیت محیط، کیفیت مسکن، دسترسی به خدمات و وضعیت ارتباطات) و 107 گویه تشکیل شده است (جدول 3).

برای تجزیة داده‌های گردآوری‌شده، با توجه به اهداف پژوهش، از آماره‌های توصیفی و استنباطی (جدول توزیع فراوانی، آزمون t تک‌نمونه‌ای، تحلیل واریانس، تحلیل خوشه‌ای، ضرایب همبستگی و رگرسیون چندمتغیره) در قالب نرم‌افزار SPSS و برای نمایش توزیع فضایی در محدودة مطالعاتی از نرم‌افزار GIS استفاده شد.

جدول 2. معرفی شاخص‌ها و متغیرهای مستقل پژوهش

جدول 3. مقادیر آلفای کرونباخ برای شاخص‌های تشکیل‌دهندة کیفیت زندگی

یافته‌های پژوهش

ویژگی‌های شخصی پاسخگویان

نتایج توصیفی پژوهش نشان داد میانگین سنی افراد مدنظر حدود 38 سال است و از نظر تحصیلات، پاسخگویان در سطح بی‌سواد تا تحصیلات دانشگاهی قرار دارند. نتایج بررسی متغیرهای تعداد نفرات ساکن در هر خانوار، میزان زمین‌های تحت مالکیت، درآمد ماهیانه و فاصله (فاصله تا شهر، جادة اصلی، بازار، مغازه و فروشگاه)، نشان داد میانگین حدود 6/4 نفر، 3/5 هکتار، 480 هزار تومان و 9/5 کیلومتر است. همچنین براساس یافته‌ها حدود 37 درصد روستاییان دارای دام، 26 درصد دارای ماشین شخصی، 12 درصد تحت پوشش نهادهای حمایتی، 13 درصد دارای دسترسی به اینترنت و
22 درصد دارای ادوات کشاورزی هستند. دربارة وضعیت شغلی پاسخگویان نتایج نشان داد 1/43 درصد از روستاییان به شغل اصلی کشاورزی ـ دامداری، 2/12 درصد کارگری و سایر افراد به مشاغلی مانند باغبانی، رانندگی، کارگری، کارمندی دولت و ... مشغول هستند. دربارة شاخص پیشامدهای اقتضایی یافته‌ها حاکی است 17 درصد افراد یا خود بیمار بوده‌اند یا یکی از اعضای خانوارشان بیمار است، 25 درصد اعلام کرده‌اند یکی از اعضای خانوارشان فوت شده، 16 درصد همسر فوت شده و 74 درصد اعلام کرده‌اند که در بین اعضای خانوار آنها ازدواج یا طلاق صورت گرفته است. وضعیت پاسخگویان از نظر دیگر متغیرهای مستقل پژوهش در جدول (4) نشان داده شده است.

جدول 4. توصیف بعضی از متغیرهای مستقل پژوهش

بررسی وضعیت کلی کیفیت زندگی در روستاهای شهرستان روانسر

پس از همسان‌سازی و ترکیب شاخص‌ها با یکدیگر (10 شاخص اصلی در قالب 107 گویه)، شاخص اصلی پژوهش (متغیر کیفیت زندگی) به دست آمد. نتایج بررسی وضعیت کلی کیفیت زندگی در بین 95 روستای شهرستان روانسر با بهره‌گیری از آزمون t تک‌نمونه‌ای نشان داد (جدول 5) میانگین و انحراف معیار متغیر کیفیت زندگی در محدودة مطالعاتی به‌ترتیب 14/2 و 840/0 و اختلاف از میانگین مد نظر (میانگین مبنا = 3)، 860/0- است. همچنین، براساس نتایج بررسی وضعیت کیفیت زندگی در روستاهای شهرستان روانسر با بهره‌گیری از جدول توزیع فراوانی (جدول 6)، کیفیت زندگی 15/17 درصد روستاییان در سطح بسیار ضعیف، 65/45 درصد در سطح ضعیف، 33/25 درصد در سطح متوسط، 97/8 درصد در سطح مناسب و فقط کیفیت زندگی 9/2 درصد روستاییان در سطح بسیار مناسبی است.

جدول 5. بررسی وضعیت کیفیت زندگی روستاییان شهرستان روانسر با بهره‌گیری از آزمون t تک‌نمونه‌ای

جدول 6. توزیع فراوانی بررسی وضعیت کیفیت زندگی روستاییان شهرستان روانسر

بررسی تفاوت مکانی کیفیت زندگی در روستاهای شهرستان روانسر

در پژوهش حاضر، پژوهشگران در پی پاسخ به این پرسش که «آیا کیفیت زندگی همة روستاهای شهرستان روانسر در شرایط نامساعدی قرار دارد؟»، با بهره‌گیری از تحلیل واریانس، تفاوت مکانی کیفیت زندگی را در روستاهای شهرستان روانسر بررسی کرده‌اند. نتایج آزمون تحلیل واریانس نشان می‌دهد (جدول 7)، واریانس بین گروهی سطح کیفیت زندگی 95 روستا، بسیار بیشتر از واریانس درون‌گروهی آنها بوده و این تفاوت در سطح 99/0 اطمینان معنادار است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت با وجود وضعیت کلی نامساعد کیفیت زندگی در محدودة مطالعاتی، بین روستاهای شهرستان روانسر از نظر وضعیت کیفیت زندگی تفاوت وجود دارد.

جدول 7. نتایج تفاوت مکانی کیفیت زندگی در روستاهای شهرستان با بهره‌گیری از تحلیل واریانس

سطح‌بندی و نمایش فضایی کیفیت زندگی در روستاهای شهرستان روانسر

پس از مشخص شدن همسان نبودن کیفیت زندگی در روستاهای شهرستان روانسر، برای نمایش فضایی وضعیت کیفیت زندگی در محدودة مطالعاتی، ابتدا 95 روستای بررسی‌شده براساس میانگین کیفیت زندگی محاسبه‌شدة آنها‌، با بهره‌گیری از تکنیک تحلیل خوشه‌ای براساس مشابهت امتیازی کیفیت زندگی در سه خوشة همگن گروه‌بندی شدند. نتایج خوشه‌بندی 95 روستای هدف نشان می‌دهد (جدول 8) حدود
6 درصد روستاهای مدنظر (6 روستای حسن‌آباد، زالوآب، نَهرآبی، باباعزیز، برهان‌الدین و سَردِم)، با میانگین کلی کیفیت زندگی 48/3، دارای وضعیت کیفیت زندگی بهتری نسبت به دیگر روستاهای شهرستان روانسر هستند و در خوشة اول قرار گرفته‌اند.‌

در خوشة دوم 14 روستای قوری‌قلعه، بدرآباد، خراجیان، صادق‌آباد، زَرین چَقا، کانی‌شریف، کُلاه کبود، بِناوچ، بِنچَله، کانی‌خَضران، زیرچوبی، خرم‌آبادعلیا، خرم‌آباد سفلی و دولت‌آباد (حدود 15 درصد روستاهای مطالعه‌شده) با میانگین کلی کیفیت زندگی 63/2 قرار گرفته‌اند. به عبارتی در خوشة دوم روستاهایی قرار دارند که به لحاظ کیفیت زندگی نسبت به روستاهای خوشة اول وضعیت بدتری قرار داشته و نسبت به روستاهای خوشة سوم، از وضعیت بهتری برخوردارند. در خوشة سوم که ضعیف‌ترین روستاهای شهرستان روانسر را از لحاظ برخورداری از شاخص‌های کیفیت زندگی نشان می‌دهد، بیشتر روستاهای شهرستان روانسر (75 روستا و به عبارتی حدود 79 درصد روستاهای شهرستان) قرار گرفته‌اند که میانگین کلی کیفیت زندگی آنها 92/1 بوده و درواقع، محروم‌ترین روستاهای شهرستان روانسر از لحاظ برخورداری از شاخص‌های کیفیت زندگی هستند (جدول 8).

جدول 8. خوشه‌بندی روستاهای شهرستان روانسر از لحاظ شاخص کیفیت زندگی

پس از خوشه‌بندی روستاهای هدف از لحاظ برخورداری از شاخص کلی کیفیت زندگی، نتایج به دست آمده وارد نرم‌افزار GIS و یک نقشة فضایی از وضعیت کیفیت زندگی در نقاط روستایی شهرستان روانسر ترسیم شد. همان‌طور که ملاحظه می‌شود (شکل 2)، بیشتر روستاهای شهرستان روانسر با دایره‌های قرمزرنگ نشان داده شده‌اند و فضای غالب بر محدودة شهرستان روانسر هستند. این روستاها (خوشة سوم)، ضعیف‌ترین روستاهای شهرستان روانسر از لحاظ برخورداری از شاخص‌های کیفیت زندگی بوده و در کل محدودة شهرستان پراکنده شده‌اند.

شکل 2. نمایش توزیع فضایی کیفیت زندگی در روستاهای شهرستان روانسر

نقاط سبزرنگ، درواقع روستاهای خوشة دوم هستند که در شمال غربی شهر روانسر و در غرب دهستان بدر قرار دارند و نسبت به روستاهای خوشة سوم، دارای شرایط نسبی بهتری از لحاظ برخورداری از شاخص‌های کیفیت زندگی هستند؛ از دلایل اصلی این امر می‌توان به حاصل‌خیزبودن زمین‌های زراعی، دسترسی مناسب به منابع آبی سطحی و زیرزمینی، سهولت دسترسی این روستاها به مرکز شهرستان به سبب دشتی‌بودن محدوده و همچنین، قرارگرفتن این روستاها در مجاورت محور ارتباطی روانسر ـ جوانرود اشاره کرد.‌

نقاط آبی‌رنگ، روستاهای واقع در خوشة اول را شامل می‌شود که یا دسترسی مناسبی به مرکز شهرستان دارند (روستاهای باباعزیز، برهان‌الدین، سَردِم) یا از روستاهای پُرجمعیت شهرستان هستند که از لحاظ برخورداری از همة امکانات نسبت به دیگر روستاها، وضعیت نسبی بهتری دارند.

شناسایی تعیین‌کننده‌های کیفیت زندگی در روستاهای شهرستان روانسر

پس از فراهم‌شدن بستر شناختی لازم که حاکی از وضعیت نامساعد کیفیت زندگی در محدودة مطالعاتی بود، پژوهشگران در ادامه عوامل مؤثر یا به عبارتی تعیین‌کننده‌های کیفیت زندگی روستاییان شهرستان روانسر را شناسایی کردند. برای دستیابی به این مهم، ابتدا رابطة متغیرهای مستقل پژوهش با کیفیت زندگی بررسی شد (جدول 9). نتایج نشان داد در بین 13 متغیر بررسی‌شده، به استثنای سه متغیر تحت پوشش بیمه بودن، دسترسی به اینترنت و سن، 10 متغیر تحت پوشش نهادهای حمایتی بودن، بعد خانوار، فاصله، پایگاه اقتصادی - اجتماعی، مالکیت منابع سرمایه‌ای، پیشامدهای اقتضایی، سیاست‌های حمایتی، دسترسی به امکانات و خدمات، دسترسی به اعتبارات و عوامل مدیریتی دیگر، با کیفیت زندگی روستاییان شهرستان روانسر رابطة معناداری داشته‌اند. گفتنی است در بین 10 متغیر یادشده سه متغیر بعد خانوار، فاصله و پیشامدهای اقتضایی، با متغیر وابستة پژوهش (کیفیت زندگی) دارای رابطة معنادار از نوع منفی بوده‌اند. به عبارتی، با افزایش مقدار سه متغیر یادشده، سطح کیفیت زندگی در محدودة مطالعاتی کاهش یافته که با کاهش میزان آنها‌، سطح کیفیت زندگی روستاییان شهرستان روانسر افزایش خواهد یافت.

جدول 9. بررسی رابطة بین متغیرهای مستقل با کیفیت زندگی روستاییان شهرستان روانسر

^** سطح معناداری 99 درصد، ^* سطح معناداری 95 درصد

در ادامه، پژوهشگران با بهره‌گیری از رگرسیون چندمتغیره (با استفاده از روش همزمان1)، به پیش‌بینی و تبیین کیفیت زندگی روستاییان شهرستان روانسر با استفاده از متغیرهای مرتبط با آن اقدام کرده‌اند. برای این منظور 10 متغیر مرتبط با کیفیت زندگی وارد الگو شده‌اند. میزان ضریب همبستگی چندگانة (R) الگوی برآوردشده 869/0 بوده و ضریب تعیین به دست آمده (756/0 = R)، نشان می‌دهد این الگو توانسته 6/75 درصد از واریانس کیفیت زندگی روستاییان شهرستان روانسر را تبیین کند (جدول 10). همچنین، برای بررسی معناداری الگوی برآوردشده، از نتایج تحلیل واریانس استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد (جدول 10) مقدار F به دست آمده (147/72) در سطح خطای کوچک‌تر از 01/0 معنا‌دار است. نتایج مربوط به ضرایب تأثیر رگرسیونی متغیرهای مستقل پژوهش بر کیفیت زندگی روستاییان شهرستان روانسر نشان می‌دهد (جدول 10) از بین 10 متغیر واردشده در الگو، اثر 7 متغیر معنا‌دار بوده است؛ به این مفهوم که 7 متغیر بعد خانوار، سیاست‌های حمایتی، عوامل مدیریتی، دسترسی به خدمات و امکانات، پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی، دسترسی به اعتبارات و مالکیت منابع سرمایه‌ای، در تبیین واریانس کیفیت زندگی روستاییان محدودة مطالعاتی مؤثر بوده‌اند. با توجه به نتایج جدول 10، معادلة‌ خطی به دست آمده از تحلیل رگرسیون به شکل زیر است:

_X7198/0 + _X61390/0 + _X5323/0 + _X4140/0 + _X3112/0 + _X2130/0 + _X1177/0 - 792/2 - = Y

به ترتیب: Y= کیفیت زندگی، x₁ = بعد خانوار،
x₂ = سیاستهای حمایتی، x₃ = عوامل مدیریتی،
x₄ = دسترسی به خدمات و امکانات، x₅ = پایگاه اقتصادی - اجتماعی، x₆ = دسترسی به اعتبارات،
X₇ = مالکیت منابع سرمایه‌ای.

جدول 10. نتایجتحلیلرگرسیونچندگانه