تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,658 |
تعداد مقالات | 13,563 |
تعداد مشاهده مقاله | 31,140,835 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,270,464 |
فراتحلیل رابطه بین طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی با تأکید بر متغیر تعدیلگر قومیت | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
پژوهش های راهبردی مسائل اجتماعی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 2، دوره 6، شماره 3 - شماره پیاپی 18، آذر 1396، صفحه 1-16 اصل مقاله (365.21 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/ssoss.2017.101636.1020 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
محسن نیازی1؛ بهروز بهروزیان* 2؛ ایوب سخایی2؛ سید سعید حسینی زاده آرانی2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1استاد، گروه جامعهشناسی دانشگاه کاشان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2دانشجوی دکتری جامعهشناسی، دانشگاه کاشان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
باتوجهبه رشد تحقیقات در حوزه علوم انسانی و اجتماعی تسلط بر تمام ابعاد یک مسئله تاحدزیادی امکانپذیر نیست؛ بنابراین، محققان به انجام تحقیقات ترکیبی روی آوردهاند که عصاره تحقیقات موجود در یک موضوع خاص را به روشی منظم برای آنها فراهم میکند؛ ازاینرو، هدف از پژوهش حاضر، بهکارگیری روش فراتحلیل برای تحلیل و ترکیب نتایج مطالعات انجامشده درباره ارتباط طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی است. برای انجام فراتحلیل حاضر 14 پژوهش مرتبط در سالهای 1395-1385 انتخاب شدهاند که هدف آنها ارزیابی ارتباط میان طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی بوده است. همچنین، این پژوهشها به روش پیمایشی و با بهکارگیری ابزار پرسشنامه در جوامع آماری متفاوت و برحسب سنجههای پایا انجام شدهاند. در گام نخستِ ارزیابی پژوهشهای منتخب، فرضیات همگنی و سوگیرینکردن انتشار بررسی شده است که یافتهها ناهمگنی اندازه اثر و سوگیرینکردن انتشار مطالعات مدنظر را نشان میدهد. در مرحله دوم نیز ضریب اندازه اثر و نقش تعدیلکنندگی متغیر سال پژوهش و قومیت با بهکارگیری نسخه دوم نرمافزار CMA ارزیابی شده است. نتایج نشان میدهد اندازه اثر طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی معادل 38/0 است که برحسب نظام تفسیری کوهن، این میزان تأثیر در حد متوسط ارزیابی میشود. همچنین، با در نظر گرفتن قومیت بهصورت متغیر تعدیلکننده، ضریب اندازه اثر برای اقوام آذری معادل 481/0 و بیشتر از عربها با 363/0، لرها با 334/0 و کردها با 330/0 ارزیابی شده است. درمجموع، طبق نتایج پژوهش طایفهگرایی با تعدیلگری قومیت و گذر زمان تأثیر متفاوتی بر میزان نزاع دستهجمعی میگذارد. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
فراتحلیل؛ طایفهگرایی؛ نزاع دستهجمعی؛ اندازه اثر؛ متغیر تعدیلگر قومیت | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقدمه و بیان مسأله انسانها در طول تاریخ حیات اجتماعی خود، براساس زمینههای اجتماعی و فرهنگی، وضعیت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ارزشهای حاکم بر جامعه و همچنین، ارزشهای حاکم بر اندیشه و تفکر افراد با انواع گوناگونی از رویاروییها و تقابلات مثبت و منفی، گروهی و بین گروهی مواجه بودهاند (میرفردی و صادقنیا، 1391: 42). بهعبارتدیگر، ساختار اجتماعی در انتخاب فعالیت انسانی بسیار مؤثر است (نیازی و عشایری، 1394: 55). در جوامع سنتی بسته به نوع فرهنگ و محیط، ساختارهای متفاوتی وجود دارد که بر پیوند خونی و خویشاوندی استوار و یک اجتماع کلی با اجزای متفاوت است. در سطح فرد، پیوند خونی میان افراد و در سطوح بالاتر پیوند قومی و سیاسی برقرار است (مجتهدزاده، 1392: 57-58). در این جوامع، افراد بهشدت متأثر از ساختار اجتماعی هستند؛ بهطوریکه افراد یا گروههای انسانی (تیره، اقوام و ملتها) در جابهجاییهای افقی و عمودی خود، آگاهانه یا ناآگاهانه، پیوسته در حفظ اصل یا بازگشت به اصل میکوشند (سجادیان و همکاران، 1394: 60). بنا به نظر برخی از دانشمندان، ایران جامعهای چندقومی است که حدود 50درصد از شهروندان آن غیرفارس هستند (مقصودی،1380: 16). حضور و زندگی قومیتهای مختلف چون فارسها، آذریها، کردها، بلوچها، ترکمنها، عربها و لرها (که هرکدام از طوایف و قبایل زیادی تشکیل شدهاند) در جوار یکدیگر و در چارچوب جغرافیای سیاسی واحد، بیانگر تنوع فرهنگیقومی جامعه ایران است که در مقایسه با بیش از 200 کشور با واحد جغرافیای سیاسی فعلی جهان، بهطور نسبی از بیشترین تکثر برخوردار است (حسینی و همکاران، 1391: 130). این تنوع قومیتی با عناصر و مؤلفههای (تیره و طوایف) بین آنان پیوند یا گسست ایجاد کرده است؛ چنانکه احساس طایفهگرایی و خویشاوندگرایی در میان طیفی وسیعی از جمعیت کشور کتمانناپذیر است. تردیدی نیست که خواستگاه علل بسیاری از وقایع و رخدادها در جامعه ناشی از وجود خردهفرهنگهایی است که همعرض و همسو با فرهنگ ملی رشد و توسعهنیافتهاند؛ بلکه بهدلیل تأثیرپذیری از نظام طایفهای در بستر اجتماعی خود و در درون مرزهای جغرافیایی با ویژگیهای ژئوفیزیکی خاص و منحصر مانده است (اسدپور و درستی، 1392: 58). بیشتر جامعهشناسان نقش ساختارهای اجتماعی و فرهنگی را در بروز کجروی اجتماعی با اهمیت دانستهاند. ساختار اجتماعی حاکم بر جامعه نقش مهمی در گرایش به خشونت و پرخاشگری دارد و گروه را به تحقق بعضی اهداف وا میدارد؛ بهطوریکه نزاع دستهجمعی یکی از معضلات جوامع سنتی است که در مناطق ایلی و قبیلهای بیشتر به چشم میخورد و با ضرب و جرح و حتی گاهی کشتوکشتار همراه است. بهعبارتدیگر، نزاع و درگیری دستهجمعی برخاسته از سنت، فرهنگ و طبیعت جامعه است؛ چنانکه افراد هر جامعهای برای رسیدن به خواستههای قانونی یا غیرقانونی خود، فامیل و طایفه خود را برای هر نزاع جمعی روانه میکنند (خیالپرستان، 1388: 21) و براساس آمار و اخبار، این امر همهساله تعدادی قربانی میگیرد (میرسادرو و مرتضیی، 1391: 8). طی سالهای 76 تا 80 جمعاً 30299 مورد نزاع غیرمسلحانه در کشور ثبتشده است که در این نزاعها 660 نفر کشته و 27633 نفر مجروح شدهاند. همچنین، دراینرابطه 67623 نفر نیز دستگیر و به مقامات قضایی تحویل داده شدهاند. بیشترین نزاع دستهجمعی غیرمسلحانه مربوط به سال 77 و بیشترین کشته و مجروح مربوط به سال 80 بوده است (عبداللهی و همکاران، 1383: 99). در سال 90 میزان جرم نزاع و درگیری جمعی شهر خوی 1212 مورد بوده است که در سال 1391 به 1547 مورد افزایش یافته، یعنی 28 درصد رشد داشته است. همچنین، در 5 ماه اول سال 1390 این آمار 715 مورد بوده و در 5 ماه اول سال 1392 به 750 مورد رسیده، یعنی 5درصد افزایش داشته است (واحدی و همکاران، 1392: 49). در سال 93 طبق آمارهای سازمان پزشکی قانونی590 هزار پرونده نزاع راهی پزشکی قانونی شدهاند؛ یعنی روزانه 1600 پرونده نزاع منجر به جرح در این سازمان تشکیل میشود. هر ساعت 66 نفر باهم درگیر میشوند که 401 هزار و 637 پرونده مربوط به نزاع مردان و 165 هزار و 678 مورد مربوط به نزاع زنان هستند و این میزان، در استانهای بوشهر، خوزستان، سیستان، قم، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد و مرکزی با افزایش روبهرو بوده است (افشانی و همکاران، 1394: 80). این آمار و ارقام نشان میدهد که نزاع و درگیری دستهجمعی با رشد فرهنگی و اقتصادی جوامع انسانی از بین نرفته است، بلکه به شکل جدید نیز رخ میدهد. به بیانی دیگر، بعد از گذشت این میزان دگرگونیهای اجتماعی و تغییرات فرهنگی هنوز در گوشهوکنار کشورمان، آثار ناگوار پدیدهای به نام نزاعهای دستهجمعی و درگیریهای گروهی و قبیلهای مشاهده میشود؛ بهطوریکه هنوز خشونت و نزاع ازجمله موضوعاتی است که در فرهنگ بعضی از هموطنان، شاخص قدرت یا دفاع از منزلت اجتماعی و فرهنگی و حیثیت خانوادگی محسوب میشود (پورافکاری، 1383: 3). به همین دلیل در دهه اخیر، بسیاری از پژوهشگران اجتماعی و سیاسی محور کارهای نظری و تجربی خود را حوزه طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی و تأثیر و پیامد آن در انسجام و همبستگی کشور قرار دادهاند. بنابراین، بعد از مدتی در هر حوزه نیازمند به پژوهش و مطالعه، در صورت وجود توجه کافی جامعه علمی و اجرای طرحهای متعدد در ابعاد و دامنههای مختلف، بازبینی و تحلیل مجموع پژوهشهای انجامشده ضرورت دارد. در دهه اخیر، درزمینه مفاهیم طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی مطالعات متعددی در ایران انجام شده است و این مطالعات در حوزههای مختلف و از جوانب مستقیم و غیرمستقیم ارتباط این دو مفهوم را بررسی کردهاند؛ ازاینرو، بهدلیل گستردگی مطالعات در اینحوزه و رویکردهای متعدد، انجام یک فراتحلیل[1] با ترکیب نتایج پژوهشهای انجامشده ضرورت دارد و این فراتحلیل، باید با نگرشی جامع و منسجم وضع موجود، موضوع، عوامل و پیامدها و کاستیهای حوزه پژوهش را شناسایی کند. برایناساس، با فرض اجرای پژوهشهای نسبتاً کافی در حوزه طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی سعی شده است تمام پژوهشهای مربوط، گردآوری و نتایج آنها تحلیل شود. به بیان سادهتر، باتوجهبه تأثیر ویژگیهای موضوع پژوهش (نگرش پژوهشگر و انواع شاخصهای اندازهگیری طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی) فراتحلیل رابطه طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی را بر رابطه این دو متغیر بررسی میکند.
مروری بر مبانی نظری برای فراهمکردن زمینه پژوهش و آمادگی برای مطالعه و گردآوری دادهها و تحلیل نتایج، ضروری است مبانی نظری مرتبط با موضوع مدنظر قرار گیرد. در این بخش، ابتدا مفاهیم طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی بهصورت متغیرهای مستقل و وابسته ارزیابی شده و سپس رابطه بین این دو مفهوم در قالب رویکردهای نظری تشریح شده است.
طایفهگرایی طایفه جزء اصلی شاکله ساختار ایل است. درحقیقت، طایفه عنوانی قومیسیاسی است که در سازمان اجتماعی ایلی شامل گروه کثیری از افراد است که عواملی مانند همخونی، پیوند نسبی، پیوند سببی، همجواری و همپیمانی میان آنها پیوندی عمیق و نیز همبستگی جمعی شدیدی به وجود آورده است. اعضای هر طایفه جد و نیای مشترک خود را یک نفر میدانند؛ چنانکه تمام اعضای طایفه که جمعیت آن گاه به چند ده هزار نفر میرسد، ممکن است باهم نیای واحد مشترک داشته باشند (سریعالقلم، 1386: 57-58). طایفهگرایی نیز رفتاری است که براساس آن، فرد فرهنگ و گروه خود را بهتر و برتر از دیگران میداند و به هنگام ارزیابی جامعه دیگر، فرهنگ خود را معیار و مبنای قضاوت قرار میدهد (نیازی و عشایری، 1394: 65). به عبارتی طایفهگرایی الگوی ذهنی بسیار شایعی است که براساس آن، فرد فرهنگ گروه خود را برتر از دیگران میداند و از دیدگاه ارزشهای اجتماعی درونی خود، درباره ارزشهای جامعه دیگر داوری میکند (نوابخش و همکاران، 1388: 6 - 7). احساس تعلق به گروه یا طایفهگرایی به معنای تمایل به در نظر گرفتن روشهای فکری و رفتاری گروه خود بهصورت معیارهای عام است. برای این مفهوم دو وجه قائل میشوند: یکی تمایل فرد نسبت به درونگروه است که در حالت طایفهگرایی شدید، فرد گروه خود را بافضیلت و برتر میبیند و ارزشهای گروه خود را ارزشهای عام تلقی میکند و وجه دیگر آن، تمایل فرد نسبت به برونگروه است (یوسفی و اصغرپورماسوله، 1388: 128). جیمز کلاوس[2]، طایفهگرایی را چنین تعریف میکند: طایفهگرایی گرایش به درست پنداشتن آدابورسوم و رفتارهای گروه خود و... و همچنین، غلطپنداشتن فرهنگ دیگران است (Shaffer et al.,. 2006: 115). از دیدگاه اجتماعیتحلیلی چنین نگرشهایی پیچیدگی، نامطمئنی و تردید را در محیطهای اجتماعی و چندفرهنگی پدید میآورند و آنچنان توانایی شهروندان را در جوامع چندفرهنگی محدود میکنند که توانایی سازگاری با دیگران را از دست میدهند. علاوهبرآن، نگرشهای خویشاوندگرایانه احساساتی مانند تعصب، بدگمانی و ناامنی را شکل میدهند که آنها نیز باعث میشوند انگیزه کمتری برای شکلگیری روابط با همکاران، همسایگان و دیگر اقوام ساکن در کنار هم وجود داشته باشد. نظریههای تبیینکننده و توضیحدهنده طایفهگرایی نوپا و درحالگسترش هستند. اسمیت، پارادایمهای قومی و قبیلهای را به چهار پارادایم ازلیانگاری[3]، مدرنیستی[4]، نمادپردازی قومی[5] و دیدگاههای جدیدتر فرهنگگرا[6] (Smith, 2000: 21-24)تقسیم میکند. در جدول (1) برخی از نظریههای مرتبط با طایفهگرایی بهطورخلاصه تشریح شده است.
نزاع و درگیری دستهجمعی نزاع کشمکشی مشهود و مستقیماً قابلرؤیت، حداقل بین دو نفر یا کشمکشی بین افراد یا جمعی بر سر ارزشها، ادعا، وضعیت، قدرت یا منابع کمیاب است که در آن، گروه درگیر در نزاع از برتری ارزش یا ادعاهای خود حمایت میکنند. بهزعم مرتون و نیزبت[7]، وضعیتی که به بیسازمانی اجتماعی در جامعه منجر میشود، در درجه نخست بهدلیل فروپاشی هنجارها و توقعات و در وهله دوم بهدلیل تضاد است (شاطریان و همکاران، 1394: 71). نزاع جمعی درگیری یا دعوایی است که معمولاً با انگیزههای فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بین عدهای از افراد در درون یا در بین جوامع عشایری، روستایی یا شهری بهطور محدود یا گسترده و بهصورت مسلحانه یا غیرمسلحانه به وقوع میپیوندد. این نزاع معمولاً به خساراتی مادی و معنوی منجر میشود و سرانجام، ممکن است بهطور نسبی و بهصورت رسمی یا غیررسمی تمام شود یا طبیعتا خسارات وارده، منشأ درگیریهای دیگری شود و تا مدتها به اشکال مختلف ادامه یابد (چلبی و عبدالهی، 1373: 13). نزاع دستهجمعی یکی از مصادیق خشونت است و انطباق خاصی با نظریههای انحرافات دارد. ازجمله نظریههای جامعهشناسی که در ارتباط با مسئله نزاع مطرح است، مفهوم بیهنجاری (آنومی از دیدگاه دورکیم و مرتون) است. ناهنجاری[8] متضمن فقدان، گسست، شکست یا تعارض هنجارهای مربوط به وضعیتی میشود که انجام امور فارغ از هرگونه هنجاری است و در آن حالت موضوعی جز اشتهای فردی و کنترل ناپذیری اشخاص باقی نمیماند که این اشتها بیحدوحصر و اشباعناپذیر است (Vowel, 2007: 3). دراینخصوص، مطابق باور اصلی دورکیم، زندگی بدون وجود الزامهای اخلاقی یا ضرورتهای اجتماعی تحملناپذیر است و درنهایت، به شکلگیری پدیده آنومی یعنی نوعی احساس بیهنجاری منجر میشود که اغلب، مقدمهای برای بروز کجروی و خودکشی است (افشانی و همکاران، 1394: 84). ازنظر مرتون، این مفهوم به نارسایی فشارهای ساختی جامعه برای همنوایی با ارزشهای فرهنگی آن بر میگردد و ناگزیر به پدیدآمدن انحرافات میانجامد. ازنظر دورکیم، علت آشکار تحقق آنومی تحول شتابان اقتصادی است؛ زیرا این تحولات، نوعی بحران را در نظام ارزشی و هنجاری جامعه به دنبال دارد. بدین ترتیب، در اندیشه دورکیم، نزاع و سایر اشکال کژرفتاریها معلول مکانیسمهای معین و عوامل اجتماعی مشخص هستند. او بهطور خاص بر روی نزاع تأکید نمیکند، اما آشکارا بر این اصل تأکید دارد که فقدان اجماع درباره ارزشهای تعیینشده به محو و غیبت تدریجی آتوریته و ضابطه اخلاقی منجر میشود و جامعه، مدیریت مؤثر و کنترل اجتماعی لازم را بر فرد از دست میدهد. ثبات اجتماعی برخاسته از قواعد اخلاقی و نحوه مدیریت صحیح اجتماعی و منوط به چگونگی اعمال کنترل اخلاقی بر افراد یک جامعه است؛ ازاینرو، فقدان چنین ضابطه کنترلی و مدیریت اخلاقی در بروز بیهنجارهای اجتماعی ازجمله نزاع، نقش اساسی ایفا میکند (نظری، 1386: 94). مرتون، انحراف و کژرفتاری را ناشی از گسستگی و انفصال بنیادی بین هدفهای فرهنگی و وسایل نهادیشده برای رسیدن بدانها میداند؛ بنابراین، انحراف نه یک مسئله خاص فردی بلکه به شکل امری اجتماعی و برخاسته از ساخت اجتماعی است. توجه ویژه مرتون به فرهنگها و جوامعی است که تأکید بیشازحدی بر ارزشها و اهداف فرهنگی دارند و در مقابل بر اسباب وصول به آن اهداف، کمتر تأکید میکنند. برایناساس، به دلیل تناسب نداشتن بین هدف و وسیله، تشکل و یکپارچگی فرهنگی به وجود نمیآید و بلکه حالتی از احساس بیهنجاری یا آنومی در آن جامعه حاکم میشود (حسینزاده و همکاران، 1389: 199).
جدول 1- رویکردهای مطرح در تبیین طایفهگرایی
منبع: (نیازی و عشایری، 1394).
یکی از موارد و عوامل مهم در گرایش افراد به نزاع، مشاهده این پدیده و یادگیری آن است که تجربه عینی نزاع نامیده میشود. تجربه عینی نزاع براساس تئوری یادگیری اجتماعی تفسیر میشود. طبق تئوری یادگیری اجتماعی باندورا رفتارهای ناهنجار، مثلاً گرایش به نزاعهای فردی و دستهجمعی زائیده یادگیری اجتماعی هستند (محسنیتبریزی، 1383: 126-123). مشاهده رفتار ناهنجار محرکی برای افراد است تا به روش غیرمعمول رفتار کنند. توجه به این نکته مهم است که کودکان مشاهدهگر رفتار ناهنجار، خود را محدود به تقلید صرف نمیکنند و این امر دلالت بر آن دارد که تأثیر یک نمونه، تعمیم پیدا میکند. درنهایت، باندورا و همکارانش نشان دادهاند که کودکانی که شاهد پرخاشگری بودهاند، بیشتر از کودکانی که در معرض چنین مشاهدهای قرار نداشتهاند، به اعمال ناهنجار دست زدهاند (ربانی و همکاران، 1388: 110).
طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی نزاع دستهجمعی معمولاً در مناطقی به وقوع میپیوندد که ساختار اجتماعی و قبیلهای دارند و روحیه همکاری در آنها زیاد است. بنابراین، نزاع دستهجمعی متأثر از نوع زندگی، خانواده، عشیره و قبیله و میزان وابستگی افراد به ساختار اجتماعی، ارزشها و اعتقادات و... است. بهزعم تونگ (2009) در طوایفی که ناهمگونتر هستند، احتمال بیشتری وجود دارد که افراد خشنتر باشند. در جوامع جمعگرا یکی از مهمترین تمایزات موجود درباره افراد این است که یک شخص، بخشی از یک درونگروه یا برونگروه است. فرهنگ جمعگرایی به تمایز «مایی» در مقابل «آنهایی» تأکید دارد (میرزایی، 1384: 176). در جمعگرایی عمودی برخلاف نوع افقی مردم بر وحدت درونگروه تأکید دارند؛ بهطوریکه اهداف و شخصیتشان را برای جستجوی اهداف درونگروه خود فدا میکنند و از رقابت درونگروهی یا برونگروهی دفاع میکنند. اگر اقتدار درون از آنها بخواهد که به شیوهای عمل کنند که نفع درونگروه حاصل نشود و درنهایت برای آنها ناخوشایند باشد، آنها به اقتدار گروه تن میدهند و آن را تأیید میکنند. در فرهنگ جمعگرا رفتارها بهطور وسیعی بهوسیله هنجارهای درونگروه ضابطهمند شده است. همنوایی و حفظ آبرو ویژگی مهمی در فرهنگ جمعگرا است. درونگروه عامل همنوایی در عقیده است و کسی که با آن همعقیده نیست، برونگروه است (عشایری و ایمانیجاجرمی، 1392: 51). جمعگرایان تمایل دارند گروهها را بهصورت واحد اساسی تحلیل جامعه تصور کنند. اعضای فرهنگ جمعگرا یک عمل خشونتآمیز را از جانب یک قدرت درونگروه بیشتر تحمل میکنند تا از جانب یک عضو سطح پایین گروه یا غریبه (تریاندیس، 1388: 324). نظریه تعصب ابنخلدون: ابن خلدون در بررسی خود برای بازبینی علل و جمعیت پوششهای تاریخی، چگونگی ظهور و پیدایش یک تمدن و فرهنگ و بهویژه تفاوتهای فرهنگی، دگرگونیهای اجتماعی و عوامل نفوذی، به نقش تعصبات و عصبیت بهطور ویژه توجه کرده است. گروههایی که همواره از ترس تهاجم اقوام بیگانه در دل هراس دارند، بهناچار نسبت به اعضای داخل گروه خود، احساس تعصب مفرطی دارند و به همین علت نسبت به یکدیگر کاملاً احساس مسئولیت میکنند. او معتقد است که تضادهای برونگروهی به انسجام گروهی منجر میشود و این انسجام، به عمیقتر شدن هرچه بیشتر عصبیت میانجامد. به باور او تعصب، از راه پیوند و وابستگی خاندانها به یکدیگر یا مفهوم مشابه آن حاصل میشود؛ زیرا پیوند خویشاوندی بهجز در مواردی که بیشتر طبیعی است، زمانی حاصل میشود که بر گروه ستم شود یا در معرض خطر واقع شود. یکی از موارد این پیوند، نشاندادن غرور قوی نسبت به نزدیکان و خویشاوندان است و این امر در بشر یک عاطفه و احساس طبیعی است. ابنخلدون معتقد است که تضادهای برونگروهی با رشد عصبیت درونگروهی نیز بیشتر میشود و سرانجام افراد یک قوم انسجام و قدرت بیشتری مییابند که این امر، انسجام درونگروهی و قدرتمندشدن نخبگان را به همراه دارد. بنابراین، با قدرتگرفتن این جوامع، خیال ساکنان آنان از خطر دشمنان و بهویژه خطرات خارجی راحت میشود، درنتیجه، انسجام کارکردی با زوال عصبیت کاهش مییابد و فساد در جامعه شکل میگیرد (اسدپور و درستی، 1392: 65-64).
نظریه هویت جمعی و درونگروه - برونگروه در این زمینه، یکی از نظریات مشهور نظریه هویت اجتماعی تاجفل و ترنر است که برای تبیین تضاد بینگروهی از نظریه هویت اجتماعی (جمعی) یا الگوی گروه حداقلی استفاده میکنند. در این نظریه، تأکید بر حضور مقولهبندیهای اجتماعی، نظامهای سلسلهمراتبی، هویتهای گروهی و گروهبندیهای درونگروه - برونگروه، بهصورت زمینه نگرشهای خصومتآمیز است. این نظریه، برای تبیین گرایش به نزاع جمعی با مقولهبندیهای میزان طایفهگرایی خویشاوندی مثل هویتهای جمعی طایفهای، تیرهای و خانوادگی بخوبی تفسیر میشود که این هویتها از خصوصیات جامعه مدنظر هستند. آنها افراد را به دو گروه در وضعیت کاملاً مساوی (بدون تضاد منافع و خصومت از قبل موجود) تقسیم میکنند و صرفاً افراد از وجود درونگروه تصادفی خود آگاهی دارند و آنچه نتیجه میگیرند، نگرش مثبت افراد نسبت به درونگروه خود است. مشاهدات و نتایج کاملاً معتبر این است که مقولهبندی بینگروهی و جزئی موقت در موقعیت خاص به خویشگرایی و تبعیض علیه برونگروه منجر میشود (Tajfel & Turner, 2007: 56).
روششناسی پژوهش مقاله حاضر ازنظر هدف کاربردی است و بهدلیل بهکارگیری روش فراتحلیل و باتوجهبه ماهیت دادهها در زمره پژوهشهای کمی قرار میگیرد. جامعه مدنظر، پژوهشهای انجامشده درزمینه ارتباط بین طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی است و باتوجهبه اینکه بیشترین تحقیقات در دهه اخیر انجام شدهاند، دامنه پژوهش از سال 1385 تا پایان پاییز سال 1395 است. این جامعه، بهطور دقیقتر شامل پایاننامهها و مقالات منتشرشده در مجلات و نشریات معتبر داخلی چون مگایران، نورمگز، مطالعات جهاد دانشگاهی، و... است. تعداد کل مقالات تا قبل از مرحله غربال اصلی 18 عدد بوده است. در این فراتحلیل، نتایج پژوهشهایی مطالعه شده است که ازلحاظ روششناختی شرایط لازم را احراز کرده باشند؛ یعنی از مقالات شامل ملاک درونگنجی[9] استفاده شده است. معیارهای درونگنجی این پژوهش عبارتاند از: 1- پژوهش در ایران انجام شده باشد، 2- در پژوهش مربوط، طایفهگرایی (خویشاوندگرایی، درون و برونگروه و...) بهصورت متغیر مستقل و نزاع دستهجمعی به شکل متغیر وابسته به کار رفته باشد و 3- پژوهش باید اطلاعات لازم برای استخراج عملی اندازه اثر (قوت رابطه) را ارائه کرده باشد. در این پژوهش، انتخاب نمونه در مرحله نخست براساس معیارهای درونگنجی و در مرحله دوم، براساس وجود فرضیه متشابه انجام شده است. همچنین، این فرضیه عبارت است از: رابطه گرایش به طایفهگرایی با نزاع دستهجمعی که در 14 مقاله به آن اشاره شده است. اطلاعات هر یک از مطالعات، کدبندی و برای مرحله بعدی در نرمافزار CMA2 وارد شده، سپس اندازه اثر[10] محاسبه شده است. روش اصلی فراتحلیل مبتنی بر ترکیب نتایج است که معمولاً پس از تبدیل آمارهها به شاخص r و برآورد آن استفاده میشود. برای تحلیل استنباطی دادهها نیز ابتدا فرضیات فراتحلیل بررسی شده، بهطوریکه به کمک نمودار قیفی[11] و روش رگرسیونی خطی اِگر[12] خطای انتشار[13] و با آزمون Q ناهمگونی[14] مطالعات ارزیابی شده است. سپس باتوجهبه ناهمگونی بین مطالعات استفادهشده، از مدل آثار تصادفی[15] برای ترکیب نتایج و رسیدن به اندازه اثر استفاده شده است که در این مدل، تغییرات پارامتر در بین مطالعات نیز در محاسبات در نظر گرفته میشود. بنابراین، در وضعیت ناهمگنی نتایج حاصل از یک مدل با آثار تصادفی قابلیت تعمیم بیشتری نسبت به یک مدل با آثار ثابت دارد. برای تفسیر نتایج از سیستم تفسیری کوهن[16] بهره گرفته شده و در جدول (2) خلاصه اطلاعات مربوط به مطالعات مختلف درباره رابطه بین طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی نمایش داده شده است.
جدول 2- خلاصه اطلاعات جمعآوریشده
جدول 3- خلاصه اطلاعات مربوط به فراتحلیل بر روی پژوهشهای نمونه
این جدول نشاندهنده اندازه اثر درخصوص رابطه بین طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی با فاصله اطمینان 95درصد در هرکدام از پژوهشهای انتخابشده است. اندازه اثر، نشاندهنده میزان یا درجه حضور پدیدهها در جامعه و برابر با نسبت سطح معناداری به شاخصی از حجم نمونه است. در پژوهشهای مدنظر، بیشترین اندازه اثر مربوط به مطالعه چهارم (عشایری و ایمانی جاجرمی) و کمترین مقدار اندازه اثر، مربوط به مطالعه هشتم (احمدی و الوند) است.
نتایج در این قسمت ابتدا مهمترین پیشفرضهای فراتحلیل (همگنبودن مطالعات انجامشده و بررسی خطای انتشار در میان مطالعات) بررسی خواهد شد.
بررسی فرض همگنی مطالعات انجامشده برای تعیین مدل نهایی و اطمینان از وجود متغیرهای تعدیلکننده، آزمونهای ناهمگنی انجام شده است که نتایج آن در جدول شماره 4 مشاهده میشود. در این آزمون به شرط وجود ناهمگنی معنادار، مدل تصادفی انتخاب و در بررسیها فرض میشود که ماهیت روابط بین متغیر مستقل و وابسته، از متغیر تعدیلکننده تأثیر میپذیرد. مطابق مطالب جدول ، براساس نتایج حاصل از آزمون (Q = 112/178 , P<0.01) باید گفت با اطمینان 99درصد، فرض صفر مبنی بر همگنبودن مطالعات انجامشده رد و فرض ناهمگونی میان پژوهشها تأئید میشود. ازاینگذشته، شاخص مجذور I مؤید این مطلب است که حدوداً 88درصد از پراکنشها واقعی و ناشی از کل مطالعات حاضر و ناهمگنی آنها است؛ بنابراین، تلفیق آنها با مدل اثر ثابت موجه نیست و برای ترکیب نتایج، باید از مدل اثر تصادفی استفاده کرد. درواقع، این آزمون به ما میگوید که رابطه بین طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی ازلحاظ ویژگیها و مشخصات مطالعات بشدت متفاوتاند و در این وضعیت، باید از متغیرهای تعدیلگری برای مشخصکردن علت تفاوتِ واریانس استفاده کرد.
جدول 4- نتایج حاصل از آزمون Q
بررسی فرض سوگیری انتشار بخش دیگر فرایند فراتحلیل بررسی خطای انتشار است. به بیان دیگر، یکی از مشکلاتی که موجب میشود اعتبار نتایج فراتحلیل مخدوش شود، دسترسینداشتن محقق به تمام مطالعاتی است که در فاصله زمانی خاص درباره موضوع مدنظر انجام شدهاند. برای بررسی این فرض، از نمودار قیفی و روش رگرسیونی اگر استفاده شده که نتایج بررسی این فرض، به کمک روشهای مختلف در این قسمت ارائه شده است.
نمودار قیفی معمولترین و سادهترین روش شناسایی سوگیری انتشار، استفاده از یک نمودار پراکندگی دوبعدی به نام نمودار قیفی است که در آن، اثر مداخله برآوردشده از هر مطالعه در مقابل اندازه نمونه آن مطالعه رسم میشود. اگر سوگیری انتشار وجود نداشته باشد، انتظار این است که نمودار متقارن باشد و با افزایش اندازه نمونه، مقدار پراکندگی حول اندازه اثر مداخله کاهش یابد.
شکل 1- نمودار قیفی برای بررسی خطای انتشار
ازنظر تفسیری در نمودارهای قیفی شکل، مطالعاتی که خطای استاندارد کمی دارند و در بالای قیف جمع میشوند سوگیری انتشار ندارند؛ اما هرچه مطالعات به سمت پایین قیف کشیده میشوند، خطای استاندارد آنها زیاد میشود و سوگیری انتشار افزایش مییابد. نتایج حاصل از نمودار قیفی وارونه، تقریباً تداعیکننده تقارن نسبی مطالعات انجامشده است؛ اما دراینخصوص، قضاوت صریحی انجام نمیشود و برای اطمینان بیشتر، باید از آزمونهای مرتبط مانند روش رگرسیونی خطی اگر استفاده کرد. در این روش، فرض صفر (H0) بیانگر متقارنبودن نمودار قیفی و سوگیرینداشتن انتشار اطلاعات و فرض خلاف (H1) بیانگر نامتقارنبودن نمودار قیفی و سوگیری انتشار یافتهها است.
نتایج روش رگرسیون خطی اگر در نبود سوگیری انتشار انتظار میرود در تحقیقات کوچک اثر استاندارد کوچک و در تحقیقات بزرگ، اثر استاندارد بزرگ مشاهده شود. این حالت خط رگرسیونی را ایجاد میکند که برشی از خط رگرسیون اصلی است. اگر برش خط رگرسیونی با سطح مدنظر تفاوت داشته باشد، علت آن ممکن است سوگیری انتشار باشد. نتایج حاصل از بررسی روش رگرسیون خطی اگر، برای بررسی سوگیری انتشار در جدول شمارهی 5 شرح داده شدهاند.
جدول 5- نتایج حاصل از بررسی روش رگرسیون خطی اگر
براساس نتایج رگرسیون خطی اگر، برش برابر با 275/0 و فاصله اطمینان 95درصد، برابر با 087/0 است. بهدلیل آنکه مقدار P یک دامنه 465/0 و دو دامنه 933/0 است، فرض صفر مبنی بر متقارنبودن نمودار قیفی و سوگیرینداشتن انتشار تأیید میشود.
جدول 6- نتایج حاصل از اندازه اثر مطالعات رابطه بین طایفهگرایی با نزاع دستهجمعی
اطلاعات جدول (6) نشان میدهد که میانگین اندازه اثر طایفهگرایی (آثار ترکیبی تصادفی) بر نزاع دستهجمعی در این نمونه، معادل 383/0 است. اندازه برآوردشده در محدوده اطمینان است، برایناساس، باید گفت تأثیر طایفهگرایی بر نزاع دستهجمعی تأئید میشود. همچنین، گفتنی است برآورد نقطهای بهدستآمده 383/0 بر مبنای معیار کوهن (جدول 7) نشاندهنده اثر قابل قبولی (متوسط) است، پس درمجموع، باید گفت طایفهگرایی به میزان متوسطی بر نزاع دستهجمعی تأثیر دارد.
جدول 7- مدل کوهن، نظام تفسیر اندازه اثر ناشی از فراتحلیل
باتوجهبه نتایج حاصل از ناهمگونی مطالعات در این قسمت سعی بر این است که برای مشخصکردن این ناهمگنی از متغیر تعدیلکننده استفاده شود تا از این طریق، تفاوت واریانس (ناهماهنگی) بین مطالعات مشخص شود. در این پژوهش از متغیر سال انجام پژوهش (متغیر کمی) و قومیت (متغیر کیفی) بهصورت متغیر تعدیلکننده استفاده شده است.
الف) بررسی نقش تعدیلکنندگی متغیر سال انجام پژوهش
شکل 2- نتایج متارگرسیون برای هر یک از مطالعات جدول 8- نتایج متارگرسیون براساس تعدیلگری متغیر سال انجام پژوهش
براساس اطلاعات شکل (2) و جدول (8) مقدار Q به میزان 99درصد ازنظر آماری معنادار است. با افزایش متغیر سال انجام پژوهش، نتایج حاصل از آزمون Q نشاندهنده کاهش چشمگیر مقدار Q از 178/112 به 215/11 و اندازه اثر افزایش یافته و معنادار است. بنابراین، متغیر گذر زمان (سال انجام پژوهش) در رابطه بین طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی نقش تعدیلکنندگی دارد. به بیان دیگر، با گذر زمان شدت رابطه مستقیم بین طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی بیشتر میشود.
ب) بررسی نقش تعدیلکنندگی متغیر قومیت
جدول 9- نتایج اندازههای اثر ترکیبی مربوط به رابطه طایفهگرایی با نزاع دستهجمعی و با تعدیلگری قومیت
جدول (9) اندازههای اثر ترکیبی مدل آثار ثابت و تصادفی مربوط به رابطه بین طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی را به تفکیک قومیت و محل زندگی ارائه میدهد. در بین اقوام آذری (ترک) اندازه اثر در مدل تصادفی 481/0، لرها 334/0، کردها 330/0 و عربها با 363/0 محاسبه شده است که در میزان 01/0 معنادار هستند. همچنین، بهطورکلی اندازه اثر در هر 4 قوم 347/0 است. بهعبارتدیگر، طایفهگرایی اقوام آذری تأثیر بیشتری بر نزاع دستهجمعی آنها به نسبت سایر اقوام داشته؛ چنانکه درحقیقت، نزاع دستهجمعی آذریها بیشتر از سایر اقوام متأثر از طایفهگرایی است.
بحث و نتیجه هنوز در برخی از مناطق کشور ساختار حاکم، ساختاری سنتی و مبتنی بر مسائل قومی و قبیلهای است؛ بهاینترتیب، نزاع دستهجمعی گروهی و قبیلهای یکی از مسائل اجتماعی است که هماکنون نیز وجود دارد و میراث سنتهای قدیمی است. این امر، انسجام و یگانگی اجتماعی را خدشهدار کرده، ازاینرو، وجود و افزایش نزاع دستهجمعی در بین گروهها و اقوام مختلف سبب شده است تا محققان و پژوهشگران حوزه جامعهشناسی، حقوق، علوم سیاسی و ... رابطه و تأثیر طایفهگرایی را بر نزاع و درگیری دستهجمعی در مناطق و محیطهای مختلف کشور مطالعه و بررسی کنند. همبستگیهای ضعیف و قوی و نتایج معقول و نامعقولِ حاصل از این مطالعات، زمینهساز تدوین فراتحلیلهایی مانند این مقاله شده که با رویکردی نوین به فراتحلیل (نه مرور نظاممند مطالعات پیشین، امری که غالباً از پژوهش فراتحلیلمحور در جامعه ایران برداشت شده است، بلکه با آگاهی از فرضیات این رویکرد تحلیلی و بررسی ناهمگونی و خطای انتشار مطالعات) درکی جامعتر و یکپارچهتر از نتایج را ارائه میدهد. در بررسی همگنی 14 پژوهش مدنظر، آزمون Q با اطمینان 99درصد، فرضیه صفر مبنی بر همگنبودن مطالعات انجامشده را رد و فرض ناهمگونی اندازه اثر پژوهشها را تأئید کرد. ازنظر ویژگیها و مختصات مطالعات، رابطه میان طایفهگرایی و نزاع دستهجمعی بشدت متفاوت و متغیر است و این امر، لزوم توجه به متغیر تعدیلگر را بیشتر نشان میدهد. مطابق ارزیابی فرض سوگیری انتشار نیز فرضیه صفر مبنی بر متقارنبودن نمودار قیفی و سوگیرینداشتن انتشار، تأیید شده است. در بعد تحلیلی نتایج نشان دادند که میانگین اندازه اثر یا تأثیر سازه طایفهگرایی بر نزاع دستهجمعی معادل 384/0 و بر مبنای نظام تفسیر ارائهشده کوهن، بیانگر اندازه متوسط است. بهعبارتدیگر، متغیر طایفهگرایی عاملی مؤثر در نزاع دستهجمعی در میان گروهها و طوایف مختلف دانسته میشود. وفاداری به گروه خودی، به تنزل ارزش گروههای دیگر در نزد گروه خودی منجر میشود و هرچه احساس هویت و معاشرتهای درونگروهی تقویت شود، پیشداوری افراد نسبت به برونگروهها نیز افزایش مییابد. در این معنا غرور و افتخارات طایفهای خود سبب تقویت تعصبات قبیلهای میشود. همچنین، تعصب ازطریق اجبارها و فشارهای بیرونی (اجتماعی) تداوم پیدا میکند. اگر تعصب تبدیل به یک هنجار اجتماعی شود، خیلی از افراد از آن پیروی میکنند و خود را با آن وفق میدهند؛ یعنی باورهای طایفهای نقش تعیینکنندهای در فعالیتهای افراد جامعه دارند. تهنشستهای فکری و باوری طوایفی نسبت به همدیگر سوگیریهایی دارند که همین موضوع، فرد را نسبت به طوایف دیگر در موضعی کاملاً متضاد باهم قرار میدهد. بهعبارتدیگر، وجود باورهای غلط که عمدتاً ریشه در سنتهای فرهنگی گذشته دارند، باعث شده است که افراد نگاهی تحقیرآمیز به همدیگر داشته باشند. این امر به تصادم و ناسازگاری طوایف در جامعه میانجامد. تریاندیس، دررابطهبا فرهنگ جمعگرایی و سیستم قبیلهگرایی نشان میدهد که افراد همچنان وابستگی به طایفه خود را نسبت به مسائل دیگر برتر میدانند. درحقیقت، طایفهگرایی تأیید و حمایت طایفه را برای فرد به ارمغان میآورد. در فرهنگ ایلی فرد برای حفظ جان خود و تقویت امنیت دفاعی خود و خانوادهاش، تاحدزیادی ملزم به مقدمدانستن اطاعت از رئیس و بزرگ طایفه است که این امر، انقیاد و اطاعت بیچونوچرا از روابط حاکم بر قبیله را به همراه دارد و فرد را چه بهصورت خودآگاه و چه بهصورت ناخودآگاه، به جمعگرایی افراطی حاکم بر قبیله سوق میدهد. یکی از این گرایشها حمایت و دفاع از طایفه و قبیله خود، هنگام بروز نزاعهای دستهجمعی است. همچنین، براساس دیدگاههای فوکویاما، یکی از دلایل افزایش نزاع و درگیری را میزان همبستگی درونگروهی و کاهش تعاملات اجتماعی برونگروهی میدانند. این فضای اجتماعی گروهها را در دو طیف یکخط قرار میدهد و میزان ناسازگاری را در میان آنها افزایش و میزان همگرایی را کاهش میدهد و هرچه بر شدت فرهنگ جمعگرایی بین افراد افزوده شود، بر شدت فاصله اجتماعی و میزان نزاع نیز افزوده خواهد شد. در جوامع کثیرالقوم، هماهنگیهای درونی هریک از اقوام در ظاهر بیضرر و کاملاً به نفع گروه آنان است، اما همین هماهنگی گروهی مبنایی برای ایجاد اختلاف و درگیری یک قوم علیه قوم دیگر فراهم میآورد. براساس نتایج پژوهش، با گذر زمان اثر طایفهگرایی بر نزاع دستهجمعی بهطورچشمگیری افزایش یافته و حالت آن صعودی است. برخلاف پیشبینیهای مبنی بر افول طایفهگرایی به شکل صورتی از زندگی جمعی مبتنی بر سنت، هویتهای برساخته از این شیوه زیست در دو دهه اخیر رشد یافتهاند. واقعیت نشان میدهد که روند جهانیشدن به معنای فراموشی فرهنگهای بومی، قومی و منطقهای نیست؛ بلکه جهانیشدن موجب تقویت ظهور روابط خویشاوندی و قبیلهای است. جامعه جهانی وارد هزاره سوم شده است؛ اما هویتهای قومی، نژادی و زبانی اهمیتی دوچندان یافتهاند. گروهها و قبایل با استفاده از امکانات عصر مدرن (رسانههای ارتباطی و فناوری) فرهنگ، سنت و آیین خود را تقویت کردهاند؛ برایناساس، در عصر مدرن بهجای اینکه از منازعات گروهی و قبیلهای کاسته شود، آنها بهطورچشمگیری افزایش یافتهاند. از دیگر یافتههای چشمگیر پژوهش، اندازه اثر بیشتر اقوام آذری (481/0) در مدل تصادفی نسبت به سایر اقوام است (لر 334/0، کرد 330/0 و عرب 363/0) به عبارتی میزان و تعلق به طایفه در بین اقوام آذری تأثیر بیشتری بر نزاع دستهجمعی نسبت به اقوام دیگر دارد. قوم آذری یکی از بزرگترین اقوام ایرانی است که بین 20 تا 30درصد جمعیت جامعه ایران را تشکیل میدهند. این قوم مخصوصاً در شمال غربی کشور، از طوایف و گروههای مختلفی تشکیل شده است. گروهها و طوایف آذری تعصب خاصی نسبت به گروه و طایفه (بهویژه در روستاها) خود دارند. تمام رفتارهایی که فرد در رابطه با ایل و سایر طوایف یا همنوعان خود انجام میدهد، بر پایه نوع تربیت خانوادگی و گروه طایفهای است؛ چنانکه فرد خارج از تصمیم گروه عملی انجام نمیدهد. وضعیت زندگی در چنین جامعهای با نزاع و درگیری همراه است و در مردان قدرت، شجاعت، دلیری، جنگجویی و نترسیدن اصلیترین ملاکهای ارزیابی محسوب میشوند. درنتیجه، یک جوان آذری باید در جامعه عشایری چنین خصلتهایی داشته باشد. به همین دلیل، فرد بعضی وظایف را از کودکی فرا میگیرد و این جامعهپذیری باعث گرایش فرد به نزاع دستهجمعی میشود. بهاینترتیب، از زمان ورود فرد به گروه ایلی این مسائل آموزش داده میشوند: فرهنگ حمایت از طایفه، حمایت از ایل در بحران و درگیریها، مقاومت در برابر قدرتطلبی و حس برتریجویی، رفتار تند و پرخاشگرانه و ایجاد هراس اخلاقی و اجتماعی در گروه دیگر. بهعبارتدیگر، در طوایف اقوام آذری تعصبات خویشاوندی شدیدی وجود دارد و داشتن تعصب یک ارزش محسوب میشود؛ بهطوریکه در دید این قوم کسی که تعصب و غیرت نسبت به گروه و طایفه ندارد، فرد بیارزشی است. درنتیجه، این دیدگاه حاکم افراد و جوانان آذری را تشویق به جانبداری و حمایت بیچونوچرا از افراد قوم و طایفهای خود میکند.
راهکارهای پژوهش ساختار بعضی از مناطق کشور (مخصوصاً نواحی غرب کشور) متشکل از ایلهای مختلف است و هنوز هم، افراد هویت خود را براساس همان طایفه یا گروهی که به آن تعلق دارند میشناسند؛ به همین دلیل، مسئله طایفهگرایی علاوه بر بعضی مزایا آسیبهای خاص خود را هم دارد. توجه زیاد به هویت گروهی خود و طایفهگرایی افراطی نتایج نامطلوبی دارد و بنابراین، افراد تمایل بیشتری نیز به نزاع دارند. بدین ترتیب، برای کاهش کنترل طایفهگرایی در امر ایجاد تمایل به نزاع و درگیری این پیشنهادها ارائه میشود: - توهین یا بیاحترامی به طایفه یا یکی از اعضای آن، یکی از عوامل زمینهساز درگیری و نزاع دستهجمعی است؛ بنابراین، آموزش مهارت اجتماعی ازطریق نهادهایی چون خانواده، سازمانهای آموزشی و رسانههای جمعی برای رعایت احترام به دیگران و سایر طوایف، ضروری و اجتنابناپذیر است. باتوجهبه وضعیت سنی نوجوانان و جوانان و گرایش بیشتر آنها به نزاع و درگیرهای دستهجمعی نسبت به گروههای سنی دیگر، توسعه سازمانهای فرهنگی مانند سینما، پارکهای علمیتفریحی، کتابخانه و فرهنگسرا در سراسر مناطق طایفهگرا و افزایش شرکت جوانان در فعالیتهای هنری، ورزشی و... برای سوقدادن پتانسیل آنها به سوی فعالیتهای مفید علمی، هنری، ورزشی، و... ضرورت دارد. - شناسایی افراد معتمد، ریشسفید و بزرگان ایلات و طوایف و سازماندهی و آموزش دقیق این افراد برای عملکرد صحیح علمی بهمنظور پیشگیری یا حداقل مهار نزاع دستهجمعی چراکه فراهمکردن چنین زمینهای برای میانجیگری به موفقیت این سیستم (که مهمترین نهاد عدالت ترمیمی است) منجر میشود. - برگزاری مسابقات ورزشی و اردوهای دستهجمعی و ایجاد تعاونیهای مشترک بین اقوام و قبایل مختلف، بستر یک رقابت سالم و نافع را به وجود میآورد که این موضوع، باید با نظارت وزارت آموزشوپرورش، سازمان ورزش و جوانان و وزارت کار و تعاون پیگیری شود. [1] Meta analysis [2] Kellas [3] Primordialism [4] Modernist [5]Ethno symbolism [6]Culturalist [7] Merton & Nisbet [8] Anomy [9] Inclusive criteria [10] Effect size [11] Funnel plot [12] Egger,s linear regression method [13] Publication bias [14] Q tset for heterogeneity [15] Random effect model [16] Cohen | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
احمدی، م. ح. و الوند، م. (1391). «نقش قومگرایی در ناآرامیهای اجتماعی» پژوهشهای انتظام اجتماعی، س 4، ش 2، ص 159-182. اسدپور، ر. و درستی، م. (1392). «بررسی عوامل جرمشناختی نزاع دستهجمعی در استان کهگیلویه و بویراحمد»دانش انتظامی کهگیلویه و بویراحمد، دوره 4، س 4، ش 9، ص 91-57. افشانی، ع.؛ نوائی، س. و دلبازی اصل، م. (1394). «بررسی پدیده نزاع در بین شهروندان ساکن شهر یزد» دوفصلنامه پژوهشهای راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، س 7، ش 9، ص 94-79. باقرزادگان، ا. و میرزایی، م. (1392). «بررسی عوامل تحقق نزاع فردی و دستهجمعی با تکیه بر نقش حاشیهنشینی» کارآگاه، س 7، ش 25، ص 190-163. بیاد، ج.؛ جانیپور، ع. و اولاده، م. (1393). «ابزارها و تدابیر نیروی انتظامی استان کهگیلویه و بویراحمد در پیشگیری از وقوع جرم منازعه در استان در سال 90»، دانش انتظامی کهگیلویه و بویراحمد، دوره 7، ش 17، ص 77-43. پورافکاری، ن. (1383). «نزاعهای جمعی محلی»، مجموعه مقالات اولین همایش ملی طرح مسائل جامعهشناسی ایران، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، ص 386-373. تریاندیس، ه س. (1388). فرهنگ و رفتار اجتماعی، ترجمه: نصرت فنی، تهران: نشر رسانس. چلبی، م. و عبدالهی، م. (1373). طرح توصیف و تبیین جامعهشناختی نزاعهای دستهجمعی در استان لرستان، لرستان: دفتر امور اجتماعی استانداری. حسینزاده، ع. ح.؛ نواح، ع. و عنبری، ع. (1389). «بررسی جامعهشناختی عوامل مؤثر بر میزان گرایش به نزاع دستهجمعی»، دانش انتظامی، دوره 13، ش 2، ص 225 -191. حسینی، ج.؛ گنجی، ق. و امیراحمدی، ر. ا. (1391). «وفاق اجتماعی و اقلیتهای قومی در ایران با تأکید بر ابعاد سیاسی»، مطالعات سیاسی، س 4، ش 15، ص 129-156. خیالپرستان، ی. (1388). بررسی عوامل مؤثر بر نزاع و درگیریهای محلی در میان روستانشینان شهرستان دنا در فاصله سالهای 87-1382، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی دهاقان. ربانی، ر.؛ عباسزاده، م. و نظری، ج. (1388). «بررسی عوامل اجتماعی فرهنگی مؤثر بر گرایش به نزاع جمعی» انتظام اجتماعی، س 1، ش 3، ص 126-103. رضاییکلواری، ن. ا. و بحرینی، م. (1389). «مطالعه رابطه عوامل فرهنگیاجتماعی با نزاعهای دستهجمعی، قومی و قبیلهای در شهر لردگان»، مطالعات امنیت اجتماعی، دوره جدید، ش 22، ص 162-137. سجادیان، ن.؛ نعمتی، م.؛ شجاعیان، ع. و اورکی، پ. (1394). «ارزیابی نقش طایفهگرایی در احساس امنیت اجتماعی»،اطلاعات جغرافیایی، س 24، ش 94، ص 66-58. سریعالقلم، م. (1386). فرهنگ سیاسی ایران، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی. شاطریان، م.؛ نیازی، م. و عشایری، ط. (1394). «عوامل اجتماعیفرهنگی مؤثر بر گرایش به نزاع طایفهای»، توسعه اجتماعی، س 9، ش 4، ص 86-67. شریعتی، م.؛ مهاجری، م. ک. و ملکی، ا. (1391). «بررسی عوامل مؤثر بر تمایلات بالقوه به نزاعهای دستهجمعی در شهرستان خدابنده»، پژوهشهای انتظام اجتماعی، ش 2، ص 118-95. عبداللهی، م.؛ اجلالی، پ.؛ حسینی، س. ر.؛ راغفر، ح. و عبدی، ع. (1383). «آسیبهای اجتماعی و روند تحول آن در ایران، جلد اول»، مقالات اولین همایش ملی آسیبهای اجتماعی در ایران، تهران: نشر آگه و انجمن جامعهشناسی ایران. عشایری، ط. و ایمانی جاجرمی، ح. (1392). «مطالعه جامعهشناختی عوامل مؤثر بر شکلگیری نزاعهای دستهجمعی روستایی (مورد مطالعه روستای پریخان از توابع شهرستان مشکینشهر)»، مطالعات امنیت اجتماعی، س 4، ش 34، ص 66-39. عشایری، ط.؛ حسنوند، ا. و پناهی، ر. (1393). «عوامل مؤثر بر وقوع نزاع دستهجمعی بین طوایف علیا و سفلا»،دانش انتظامی اردبیل، ش 1، ص 89-64. گلمرادی، ر.ا. (1393). بررسی جامعهشناختی نزاع دستهجمعی، پایاننامه کارشناسی ارشد جامعهشناسی، تهران: دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس. مجتهدزاده، پ. (1392). جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، تهران: انتشارات سمت. محسنی تبریزی، ع. (1383). وندالیسم، تهران: انتشارات آن. مقصودی، م. (1380). تحولات قومی در ایران، علل و زمینهها، تهران: مؤسسه مطالعات ملی. میرزایی، ح. (1384). بررسی جامعهشناختی فردگرایی در ایران، رساله دکتریرشته جامعهشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران. میرسادرو، ط. و مرتضیی، ع. (1391). «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر در وقوع نزاع دستهجمعی در شاهرود»، دانش انتظامی سمنان، س 2، ش 6، ص 30-7. میرفردی، ا.؛ احمدی، س. و صادقنیا، آ. (1390). «میزان گرایش به نزاعهای دستهجمعی در میان مردان 15 تا 65 سال شهرستان بویراحمد و عوامل مؤثر بر آن»، مطالعات امنیت اجتماعی، ش 25، ص 177-147. میرفردی، ا. و صادقنیا، آ. (1391). «گونهشناسی نزاعهای دستهجمعی در شهرستان بویراحمد»، پژوهشهای انتظام اجتماعی، س 4، ش 2، ص 76-42. نظری، ج. (1386). «تبیین جامعهشناختی میزان گرایش به نزاع دستهجمعی در استان ایلام»،مطالعات امنیت اجتماعی، ش 10، ص 94-77. نظری، ج. و امینیفسخودی، ع. (1387). «تبیین جامعهشناختی عوامل مؤثر بر گرایش به نزاع جمعی در مناطق روستایی استان ایلام»، علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، س 27، ش 54، ص 210-187. نوابخش، م.؛ نظری، ج. و ایدری، ن ا. (1388). «تبیین جامعهشناختی عوامل مؤثر بر انسجام اجتماعی در بین روستاییان»، علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، س 3، ش 7، ص 20-1. نیازی، م. و عشایری، ط. (1394). نزاع دستهجمعی در جوامع عشایری ایران، تهران: سخنوران. واحدی، ن.؛ بهستانی، ر. و حسنزاده، م. (1392). «بررسی عوامل مؤثر بر نزاع و درگیری فردی از دیدگاه شهروندان در سال 92»، دانش انتظامی آذربایجان غربی، س 6، ش 21، ص 74-47. یوسفی، ع. و اصغرپورماسوله، ا. ر. (1388). «قوممداری و اثر آن بر روابط بین قومی در ایران»، دانشنامه علوم اجتماعی، س 1، ش 1، ص 145-125. Shaffer, M. A. & Harrison, D.A. Gregersen, H. Black, J.S. & Ferzandi, L.A. (2006) “You Can Take it with You: Individual Differences and Expatriate Effectiveness”. Journal of Applied Psychology. 91: 109–125. Smith, Z. K. (2000) “The Impact of Political liberalization and Democratization of Ethnic Conflict in Africa: an Emprical test of common Assumptions”, Journal of modern African Studies, 38: 21-39. Tajfel, H. Turner, C. (2007) The Social Identity Theory of Intergroup Behavior. In Diederik A. Stapel and Hart Blanton (Ed.) Social Comparison Theories, Psychology Press. Tong, R. (2009) “Explaining Ethnic Peace: The Importance of Institution, Res Publica”,Journal of Undergraduate Research, 14(11): 59-66. Vowell, P.R. (2007) “A Partial Test of an Integrative Control Model: Neighborhood Contexts, Social Control, Self-Control, and Youth Violent Behavior”. Journal of Western Criminology Review, 8(2): 1-15.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 3,293 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 942 |