تحلیل آماری رفتارشناسی قبایل عرب ساکن حجاز در مقابل دعوت پیامبر اسلام(ص)

مقدمه

مقارن بعثت پیامبر اسلام(ص) شبه‌جزیرﮤ عربستان از قبایل و طوایف مختلف متشکل بود. این نوع نظام اجتماعی ایجادکنندﮤ جامعه‌ای با ساختاری شکسته و غیرمتمرکز بود. از نظر سیاسی نیز ساختاری توسعه‌نیافته به‌شکل نظام سیاسی کدخدامنشانه یا سیدسالاری (Gentocratic) داشت که نظام سیاسی و اجتماعیِ متمرکز و سازمان‌یافته هیچ‌گاه در آن ایجاد نشده بود. از لحاظ دینی نیز بت‌پرستی، در حکم مهم‌ترین شاﺧﺼﮥ پرستش، جامعه را از هرگونه نظامی فراتر از رب‌الاربابی (Henotheism) دور نگه می‌داشت. در چنین جامعه‌ای بین چندگانه‌پرستی دینی (Polytheism) یا نظام رب‌الاربابی که همان شرک‌پرستی بود، نوسان‌های بسیاری وجود داشت (ولوی، 1379: 197). در جاﻣﻌﮥ عرب شبه‌جزیره رب‌الاربابی یا بت‌پرستی باوجود پذیرفتن الله، نشان‌دهندﮤ آن بود که در آنجا امکان هضم نظام دینی یا توحیدی صرف وجود ندارد. از لحاظ اجتماعی نیز سنت، محور تمام امور بود و از هرگونه تحول عظیم و عمیق در بطن جامعه جلوگیری می‌کرد. درواقع در چنین جوامعی که ساختار اجتماعی‌سیاسی و دینی‌ بر سنت مبتنی بود، تحول به دو صورت بروز می‌یافت:

1. لازﻣﮥ اینکه سنتی قوی‌تر برخی از سنت‌ها را به هم ریزد و بستر را برای ظهور و بروز سنت جدیدتر مهیا کند این بود که همین سنت در گذشته و تاریخ جامعه و افراد ریشه داشته باشد؛

2. زمانی‌که دینی قوی ظهور می‌کرد و پیامبری با وجاهت کاریزمایی داشت و با این وجاهت، تحولات عمیق و وسیع را صورت می‌داد؛ هرچند با مرگ این فرد، جامعه به‌سرعت به سمت گذشته و سنت‌های حاکم بر آن بازمی‌گشت (ولوی، 1379: 197).

در تعریف رفتار آمده است: هر فعالیت و عملی که موجود زنده انجام می‌دهد و متضمن کارهای بدنی آشکار و پنهان، اَعمال فیزیولوژیک و عاطفی و نیز فعالیت عقلی است. گرچه هر حرکت یا پاسخ انسانی ممکن است رفتار تلقی شود، بسیاری واژﮤ رفتار را به حرکت‌‌ها یا پاسخ‌هایی محدود می‌کنند که مستلزم اموری در باب محیط یا موقعیت است (عموعبدالهی، 1393: 1). تغییرات در چگونگی کاربرد این واژه از ناهماهنگی در فرض‌های شناخت‌شناسی، طرح‌های مفهومی یا اندیشه‌ها و تصورهایی ناشی است که چه موضوعی مهم یا بی‌اهمیت تلقی شود. چگونگی رفتار از دو عامل متأثر است: عامل درونی یا همان نگرش‌هایی که در اعتقادها و باورهای افراد ریشه دارد و عامل بیرونی یا فشارهای محیطی که به اوضاع و موقعیتی وابسته است که افراد در آن قرار دارند. مؤلفه‌های اصلی نگرش عبارت‌اند از: عنصر شناختی و احساس و تمایل به عمل. عنصر شناختی همان اعتقادها و باورهای افراد است که در مواجهه با هر موقعیت، متناسب با آن عمل می‌کنند (ولوی، 1391: 122)..

پژوهش پیش رو با رویکردی توصیفی و با الگوبرداری از شیوه‌های سنخ‌شناسانه، قبایل و طوایف عرب ساکن حجاز را مقارن بعثت پیامبر اسلام(ص) شناسایی می‌کند؛ سپس تلاش می‌کند تا با بررسی شیوه‌های مختلف رفتاری آنان در رویارویی با دعوت پیامبر و علت‌های بروز این رفتارها، قبایل را به دو گروه عدنانیان و قحطانیان دسته‌بندی کند و با اراﺋﮥ جدول و نمودارهای آماری، چرایی و چگونگی همراهی یا همراهی‌نکردن آنها را بررسی کند. سنخ‌شناسی ازجمله مباحث در کانون توجه پژوهشگران است. سنخ (Type) طبقه‌ای از افرادند که در چند صفت مهم همانند و مشترک‌اند و سنخ‌شناسی (Typology/Taxonomy) به‌معنای مطالعه و طبقه‌بندی منظم و نظام‌مند افراد براساس وجوه مشترکشان است. وبر (Weber)، دورکیم (Durkheim)، پارسونز (Parsons)، مرتون (Merton)، هانس گرث (Hans-Gert) و سی.رایت میلز (Charles Wright Mills) از برجسته‌ترین نظریه‌پردازان در این زمینه‌اند که هریک براساس مبنا و چارچوب خاص و با اراﺋﮥ شاخصه‌هایی، گونه‌های اجتماعی را مطالعه کرده‌اند.

رابرت کینگ مرتن یک نوع‌شناسی از تعصب قومی را نشان می‌دهد که از تقابل نگرش‌ها و رفتار در گروه‌های قومی ایجادشده شکل گرفته است و چهار نوع از اختلاط و تعصب و تبعیض را نشان می‌دهد که عبارت‌اند از: 1. آزاداندیش و مساوات‌طلب در تمام موقعیت‌ها؛ 2. آزاداندیش و مساوات‌طلب در موقعیت‌های مناسب؛ 3. غیرآزاداندیش و غیرمساوات‌طلب در زمینه‌های مناسب؛ 4. غیرآزاداندیش و غیرمساوات‌طلب در همه زمینه‌ها و موقعیت‌ها (ولوی، 1390: 135). باتوجه به این مدل‌های سنخ‌شناسانه و با استفاده از الگوهای مطرح امروز، الگوی جدیدی برای سنخ‌شناسی قبایل ارائه شده است که براساس‌آن، رفتار قبایل و عملکرد آنها در مقابل دعوت پیامبر(ص) در پنج سنخ همراه کامل، همراه حداکثری، نیمه‌همراه، همراه حداقلی و غیرهمراه دسته‌بندی شده‌اند. گفتنی است در عنوان‌های انتخابی برای هریک از این سنخ‌ها تلاش شده است تا از دادن بار مثبت و بار منفی خودداری شود و از عنوان‌هایی همچون مشرک و منافق یا راسخ دوری شده است.

ﻧﻜﺘﮥ دیگر توجه به این موضوع است که قبایل عرب ساکن حجاز در دوران بیست‌وسه سال رسالت پیامبر اسلام(ص) ارزیابی شده‌اند و دراین‌میان از بررسی قبایلی همچون دوس، خثعم، رهاط، بجیله، ازد، نخع، کنده، خولان، ‌مذحج و رهاط که در برخی غزوه‌ها و سرایا نقش داشتند یا با اعزام هیئت‌هایی به مدینه اسلام آوردند، ولی در حجاز ساکن نبودند، خودداری شده است. براین‌اساس پرسش‌های مطرح‌شده در پژوهش حاضر عبارت‌اند از: 1. چگونه ساختار و گرایش‌های قبیله‌ای در همراهی‌کردن یا همراهی‌نکردن با پیامبر اسلام(ص) تأثیرگذار بود؟ 2. چه عواملی در مواﺟﻬﮥ قبایل عرب ساکن حجاز در مقابل دعوت پیامبر اسلام تأثیرگذار بود؟ فرضیه‌هایی که در این راستا بررسی می‌شوند عبارتند از:

 1. ساختار و گرایش‌های قبیله‌ای در چارچوب انتساب به قحطانیان یا عدنانیان و همچنین منازعات ریشه‌دار میان قبایل و طوایف عصر جاهلی، در همراهی‌کردن یا همراهی‌نکردن با پیامبر اسلام(ص) تأثیرگذار بود.

2. عوامل محیطی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی همچون معیشت و نوع زندگی بادیه‌نشینی و شهرنشینی در چگونگی رفتار قبایل عرب در مقابل دعوت پیامبر(ص) تأثیرگذار بود.

بعثت پیامبر اسلام(ص) و چگونگی شکل‌گیری حکومت اسلامی همواره از موضوعات در کانون توجه پژوهشگران بوده است و به همین علت در این حوزه مطالعه‌های بسیاری صورت گرفته است؛ از آن جمله باید به تألیف کتاب‌هایی همچون تاریخ عرب از فیلیپ حتی، المفصل فی التاریخ‌العرب قبل‌الاسلام از جواد علی و حجاز در صدر اسلام از علی صالح احمد اشاره کرد. دراین‌باره مقاله‌هایی نیز نگاشته شده است: «بررسی جامعه‌شناختی گسترش‌نیافتن اسلام در مکه و شکوفاشدن آن در مدینه» از کاظم سام دلیری و «جامعه‌شناسی تاریخی دوران بعثت» از مجید کافی و «علل تسریع گسترش اسلام در یثرب» از علی گودرزی. در زﻣﻴﻨﮥ سنخ‌شناسی نیز مقاله‌هایی به رشته تحریر در آمده است: «سنخ‌شناسی و تبیین رفتاری صحابه در همراهی با پیامبر در غزوه تبوک» از علی‌محمد ولوی و هدیه تقوی و مقاﻟﮥ «تأثیر وضعیت اقتصادی اصحاب شاخص، بر میزان همراهی آنان در غزوات» از علی‌محمد ولوی و خدیجه سهراب‌زاده و مقاله «سنخ‌شناسی و تبیین رفتاری مسلمانان در همراهی با پیامبر در غزوه خندق» از شهلا بختیاری و هدیه تقوی. وفور منبع و مطالعه‌ها در این حوزه، خود بیان‌کنندﮤ اهمیت آن است.

در این پژوهش تلاش برآن است تا با استفاده از نظرﻳﮥ رابرت کینگ مرتن و اراﺋﮥ تحلیل آماری از قبایل و طوایف بررسی‌شده، به میزان همراهی‌کردن یا همراهی‌نکردن آنان با پیامبر اسلام(ص) و ارتباط آن با نسب آنها و منتسب‌بودن به نسب قحطانی یا عدنانی توجه شود و دربارﮤ عوامل مؤثر بر آن کنکاش شود. بدیهی است این امر با بهره‌گیری از روش معمول در مطالعه‌های تاریخی، یعنی روش گردآوری اطلاعات با کمک منابع کتابخانه‌ای و روش پژوهش توصیفی‌تحلیلی، به آزمون فرضیه‌ها مقدور شده است.

گونه‌های رفتاری قبایل

گفتنی است تقسیم‌بندی قبایل و طوایف بررسی‌شده در پژوهش پیش رو بر تقسیم‌بندی قبایل به سه دسته یمنی، ربیعه و مضری مبتنی است که خاستگاه و محل سکونت قبایل یمنی در جنوب عربستان است و باعنوان قحطانی شناخته می‌شوند. خاستگاه و محل سکونت قبایل ربیعه در شرق و شمال‌شرق است و قبایل مضری یا عدنانی در مرکز و غرب شبه‌جزیرﮤ عربستان ساکن‌اند. قبایل یمنی (ریاحی، 1381: 167) به‌طور کلی عبارت‌اند از: حمیر، حضرموت، فهر، کنده، صدف، تجیب، کلب، ‌غسان، ‌همدان، ‌خولان، ‌اشعر، خثعم، بجیله، ازد و مذحج. مذحج طوایف سعدالعثیره، زبید، جعفی، مراد، ‌نخع، صداء، رهاء، جنب و غنس را شامل می‌شود و ازد قبایلی همچون غامد، غافق، بارق، دوس، خزاعه، اوس، خزرج و طی را دربرمی‌گیرد (کحاله، 1414: 1/16؛ وهب‌بن‌منبه، بی‌تا: 293).

از قبایل یمنی آنهایی که در دورﮤ زمانی موضوع بحث در حجاز سکونت داشته‌اند، بررسی شده‌اند و قبایلی همچون دوس، بجیله، خثعم، اشعر، طی و دیگر قبایل هرچند در حوادث این دورﮤ زمانی نقش داشته‌، بررسی نشده‌اند؛ زیرا در محدودﮤ مکانی موضوع این بحث نبوده‌اند (منتظرالقائم، 1380: 90تا94).

قبایل ربیعه بنی‌بکر و بنی‌حنیفه را شامل می‌شد که یکی از پیامبر دروغین به نام مسیلمه کذاب از میان بنی‌حنیفه برخاست. بنی‌بکر نیز در اداﻣﮥ دشمنی‌ورزیدن با پیامبر(ص) و اتحاد با قریش و اقدام علیه خزاعه که هم‌پیمان پیامبر(ص) بود، زﻣﻴﻨﮥ فتح مکه را برای مسلمانان فراهم کرد. قبایل مضری نیز عبارت‌اند از: بنی‌عامربن‌صعصعه که بیشتر در مرکز عربستان سکونت داشتند، بنی‌تمیم که بین قلمرو بنی‌عامر و حجاز ساکن بودند و طوایف بنی‌سعد، بنی‌حنظله، بنی‌منقر و بنی‌مجاشع (قاسم‌بن‌سلام، 1410: 237). هوازن، ثقیف، کنانه و قریش نیز هریک طوایف متعددی داشتند که به اقتضای موضوع پژوهش، آنها نیز بررسی شده‌اند..

به‎طور کلی مقارن ظهور اسلام، قبایل اصلی جزیرةالعرب هفتاد قبیله بود که از این تعداد، یک‌سوم آنها در حجاز ساکن بودند (احمداصم، 1389: 188) و مهم‎ترین آنها قریش (ابن‌منظور، بی‌تا: 334)، ثقیب (کحاله، 1414: 148)، هوازن، هزیل (الاحیوی، 1408: 190)، جذام، بلی، غطفان، بنی‌کلاب‌بن‌ربیعه، ‌اوس، خزرج، بنی‌عذره (ابن‌حزم، 1403: 450؛ صالح‌احمد، 1375: 157)، سلیم، خزاعه، جهینه و بنی‌سعد بودند.

در این بخش همراهی‌کردن یا همراهی‌نکردن قبایل و طوایف در پنج سنخ و شاخص‌های رفتاری هریک از آنها بررسی می‌شود.

در سنخ همراه کامل، قبایل و طوایفی قرار گرفته‌اند که با شروع بعثت پیامبر(ص) و اطلاع‌یافتن از مبانی دین توحیدی، در پذیرش و روی‌آوردن به یکتاپرستی تردید نکردند. آنها با اسلام‌آوردن خود، ضمن بیعت‌کردن با پیامبر(ص)، برای نثار جان و مال خود در راه اسلام آماده شدند و این‌گونه زمینه‌ساز شکل‌گیری حکومت اسلامی و شکوفایی امر دعوت شدند. در تبیین رفتار این قبایل و طوایف، باید به نوع نگرش آنها به دین و میزان اعتقاد و باور آنها به خداوند و محقق‌شمردن وعده‌های الهی توجه کرد. دو قبیله اوس و خزرج (مقدسی، بی‌تا: 4/120؛ کحاله، 1414: 1/51) به‌همراه طوایف آنها در این سنخ قرار می‌گیرند. طوایف اوس عبارت‌اند از: بنی‌عمر و بنی‌مالک‌بن‌اوس، بنی‌عوف‌بن‌مالک، بنی‌جحجبی، بنی‌عبدالاشهل، بنی‌ظفر، بنی‌زیدبن‌مالک و بنی‌بیاضه. طوایف خزرج نیز بنی‌جشم، بنی‌حارثةبن‌خزرج، بنی‌ساعده، ‌بنی‌مالک‌بن‌نجار، بنی‌عدی‌بن‌نجار، بنی‌مازن‌بن‌نجار، بنی‌دیناربن‌نجار، بنی‌سالم‌بن‌عوف، بنی‌غنم‌بن‌عوف، بنی‌عدی‌بن‌عوف، بنی‌زریق‌بن‌عامر، بنی‌بیاضه‌بن‌عامر، بنی‌سلمه و بنی‌حارث (دمیاطی، 1429: 1/12). بنی‌هاشم از قبیله قریش که خاندان پیامبر(ص) محسوب می‌شدند و از آغاز بعثت حتی در زمان نپذیرفتن اسلام، از حمایت و همراهی ایشان دست نکشیدند و همراهی خود را در تمام مراحل بعثت نشان دادند، نیز در زمرﮤ این قبایل بودند.

در سنخ همراه حداکثری، قبایل و طوایفی قرار می‌گیرند که باوجود پذیرش اسلام، در برخی مواقعِ سخت و دشوار در برابر وعده‎های خداوند و پیامبر(ص) دچار تردید شدند و از همراهی با پیامبر(ص) و مسلمانان خودداری ورزیدند. آنها در لحظه‌های بحرانی و سرنوشت‌ساز بهانه‌جویی کردند و باتوجه به موقعیت و سختی‌ها، محقق‌شدن وعده‌های الهی را امری غیرممکن دانستند و به آن تردید کردند. آنها به بهاﻧﮥ سرما و گرسنگی و بیم از ﺣﻤﻠﮥ کفار به قلاع و محل سکونتشان، خواهان ترک صحنه نبرد شدند و بی‌اذن پیامبر(ص) عزم عقب‌نشینی کردند. بنی‌حارثه‌بن‌حارث ازجمله این قبایل بودند که در غزوﮤ احد و خندق دچار تردید و سستی شدند. خداوند در آﻳﮥ 122 سورﮤ آل‌عمران و آیات 13تا20 سورﮤ احزاب به آنها اشاره می‌کند (ثعلبی نیشابوری، 1422: 3/139؛ ابن‌عطیه اندلسی، 1422: 4/373).

بنی‌اسلم (عبدالهادی الشیبان، 1389: 13) نیز در این سنخ قرار می‌گیرد؛ زیرا برای اسلام‌آوردن خود بر پیامبر(ص) منت گذاشتند (فیض کاشانی، 1415: 5/40) و در برخی مواقع همچون سفر عمره پیامبر(ص)، از همراهی با ایشان خودداری کردند؛ هرچند عده‌ای از آنها به رهبری ناجیةبن‌جندب که مسئول حرکت‌دادن قربانی‌ها بود، در این سفر پیامبر(ص) را همراه کردند. در غزوﮤ تبوک نیز برخی از بنی‌اسلم از شرکت در سپاه خودداری کردند (طبرسی، 1360: 22/198؛ قمی مشهدی، 1368: 5/525) خداوند در سوره توبه آیات 90و101و120 به آنها اشاره می‌کند. قبیله مزینه نیز در این سنخ بود.

در سنخ نیمه‌همراه قبایلی قرار می‌گیرند که اسلام نیاوردند؛ ولی در جریان غزوه‌ها و سریه‌هایی که رخ داد از کمک‌رسانی و اطلاع‌رسانی به پیامبر(ص) خودداری نکردند و به رسم پایبندی به عهد و پیمان قدیم که میان آنها و عبدالمطلب، جد پیامبر(ص)، بسته شده بود (ابن‌حبیب، بی‌تا: 89) از قریش و تحرکات آنها علیه مسلمانان، به پیامبر(ص) خبررسانی می‌کردند (واقدی، بی‌تا: 341؛ التحافی، 1421: 6). ﻗﺒﻴﻠﮥ خزاعه (ابن‌زریق، 1429: 4/121) تا پس از صلح حدیبیه اسلام نیاوردند؛ ولی همیشه از حامیان و طرفداران پیامبر(ص) بودند.

از دیگر قبایلی که در این سنخ قرار می‌گیرند آنهایی بودند که اسلام نیاوردند؛ ولی به‌علت هم‌جواری با مدینه و حکومت نوپای اسلامی ترجیح دادند قرارداد صلحی، مبنی‌بر شرکت‌نکردن در مبارزه با مسلمانان در اتحاد با مشرکان، با پیامبر(ص) ببندند. برخی از قبایل نیز در جریان منازعه‌های میان پیامبر(ص) و قریش، در حکم سردمدار مشرکان، منتظر غلبه یکی بر دیگری ماندند تا برحسب پیروزی نهایی یکی از طرفین به آنها ملحق شوند. قبایلی همچون بنی‌ضمره (مقریزی ، 1420: 1/20؛ حمیدالله، 1377: 321)، بنی‌مدلج (بلاغی، بی‌تا: 2/62؛ بحرانی، 1416: 2/144) و طوایف آن بنوعمرو، بنوتیم، بنوحارث، بنووقاص و بنی‌جذیمه (کحاله، 1414: 176؛ بلاذری، 1417: 136؛ جمیلی، 2003: 124) در این سنخ هستند و باید توجه کرد سه فرزند بنی‌جذیمه، یعنی بنی‌عامر، مالک و اقرم، هریک از تیره‌ای به شمار می‌آیند؛ همچنین جهینه، بنی‌زرعه، بنی‌ربعه و بنی‌بکر از تیره‌های کنانه نیز در این سنخ می‌گنجند. بنی‌اشجع نیز ازجمله قبایلی بودند که در غزوﮤ خندق مشرکان را همراهی کردند و پس از غزوﮤ بنی‌قریظه، به رهبری مسعودبن‌رخیله به مدینه آمدند و با پیامبر(ص) پیمان صلح بستند. آنها برای اسلام‌آوردن خود به پیامبر(ص) منت گذاشتند و در برابر اسلام‌آوردن بنی‌غفار و بنی‌اسلم واکنش نشان دادند و به این علت مسلمانان را مسخره و سرزنش کردند. آﻳﮥ 99 سورﮤ توبه دراین‌باره است. از تیره‌های آنها باید به بصار، دهان، علیم و بنوختیان‌بن‌سبیع اشاره کرد.

در سنخ همراه حداقلی، قبایلی قرار می‌گیرند که اسلام نیاورند و در مواقعی که بر کفر باقی ماندند، از شرکت در نبرد علیه مسلمانان خودداری کردند؛ مانند بنی‌زهره (جمیلی، 2003: 31؛ مقریزی، 1420: 91) از طوایف قریش که در غزوﮤ بدر با بازگشتن از صحنه نبرد هم خود را نجات دادند و هم از ماندن در جرﮔﮥ شرکت‌کنندگان نبرد علیه پیامبر(ص) دوری کردند (واقدی، 1409: 42؛ ابوالفداء، بی‌تا: 189).

در این سنخ همچنین طوایفی قرار می‌گیرند که تا چند سال پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه اسلام نیاوردند و پس از آن نیز که در ظاهر اسلام را پذیرفتند از کارشکنی و لطمه‌زدن به حکومت نوپای اسلامی و شخص پیامبر(ص) خودداری نکردند. این گروه باعنوان «منافقان»، در تاریخ صدر اسلام سازندﮤ جریان نفاق بودند. این طوایف به‌طور کلی رویکرد منافقانه‌ای در پیش گرفتند که از آنها باعنوان «اوس منات» یاد می‌شود که عبارت‌اند از: بنی‌واقف، بنی‌خطمه، ‌بنی‌وائل، بنی‌امیةبن‌زید و بنی‌عمروبن‌عوف. آﻳﮥ 57 سورﮤ مائده و آﻳﮥ 118 سورﮤ آل‌عمران دربارﮤ آنهاست. گفتنی است ﻗﺒﻴﻠﮥ بنی‌غفار نیز که تا پس از غزوﮤ خندق اسلام نیاوردند، به‌علت آنکه در برخی مواقع حساس دچار نفاق و دورویی شدند و از فرمان‌های پیامبر(ص) سرپیچی کردند، در این زمره قرار می‌گیرند؛ برای مثال آنها از شرکت‌کردن در سفر عمرﮤ پیامبر(ص) خودداری کردند و در تبوک نیز هشتاد تن از آنها از همراهی‌کردن در نبرد روی برگرداندند. از تیره‌های بنی‌غفار باید به بنوجروه، بنوحراق، بنوحرام، بنوجماس، بنومعیص، بنونار و بنواحیمس اشاره کرد.

در سنخ غیرهمراه، قبایل و طوایفی قرار می‌گیرند که از آغاز بعثت پیامبر اسلام(ص) از هیچ‌گونه اقدامی علیه ایشان و یاران مسلمانشان خودداری نکردند و در دو دورﮤ دعوت مکی و مدنی پرچمدار مخالفت و عناد و سرکشی بودند. در دعوت مکی و با شروع دعوت به‌طور خاص به رفتارهایی همچون تمسخر (واحدی نیشابوری، 1414: 399 ؛ سهیلی، بی‌تا: 7)، تهدید، تطمیع (ابن‌کثیر، 1410: 63)، تهمت، مذاکره برای منصرف‌کردن پیامبر(ص) از رسالتش (ابن‌اسحاق، 1398ق: 148؛ ابن‌هشام، 1985: 265)، شکنجه یاران ایشان، محاصرﮤ اقتصادی و اجتماعی و درنهایت قتل ایشان اقدام کردند. در دوران دعوت مدنی و با شکل‌گیری حکومت اسلامی و تهدیدشدن حیات اقتصادی و تجاری‌شان، بروز درگیری و برخوردهایی با پیامبر(ص) و مسلمانان را باعث شدند. قریش سردمدار مخالفت و کینه‌توزی و سرکشی با رسالت پیامبر(ص) بود؛ زیرا مبانی اسلام تمام داشته‌های آنها را در بُعد سیاسی، اقتصادی، مذهبی و اجتماعی زیر سؤال برد و موجودیت آنها را در جایگاه مهم‌ترین قبیله در شبه‌جزیره تهدید کرد. طوایف قریش که در این سنخ قرار می‌گیرند عبارتند از:

بنی‌الحارث‌بن‌فهر، بنی‌محارب‌بن‌فهر، بنی‌لوی‌بن‌غالب، بنی‌عدی‌بن‌کعب، بنی‌سهم‌بن‌عمروبن‌هصیص، بنی‌جمح‌بن‌عمروبن‌هصیص، بنی‌تیم‌بن‌مره، بنی‌مخروم‌بن‌یقظه‌بن‌مره، بنی‌اسدبن‌عبدالعزی‌بن‌قصی، بنی‌عبدالدار، بنی‌امیه و بنی‌مغیره (ابن‌عبدربه، 1406: 319؛ مسعودی، 1409: 269).

قبایل دیگری همچون بنی‌ثقیف، بنی‌عامربن‌صعصعه (الهروی، بی‌تا: 477؛ کحاله، 1414: 708) و طوایف آن همچون بنی‌عمیربن‌عامر، بنی‌قشیربن‌کلاب، بنی‌رواس‌بن‌کلاب، بنی‌عقیل‌بن‌کعب، بنی‌جعده‌بن‌کعب، بنی‌بکاء (ثعالبی، 1406: 2/316؛ زرقانی، 1417: 129)، بنی‌مصطلق (ابوعبید، ‌بی‌تا: 291؛ جمیلی، 2003: 107) که تیره‌ای از خزاعه بودند، ‌بنی‌بکربن‌عبدمناةبن‌کنانه، بنوجذام (مقریزی، 1420: 268؛ بلاذری، 1417: 484؛ واقدی، 1409: 555)، بنوالضیب، ‌بنوحرام، بنوحشم (ابن‌حزم، 1403: 477) بنوهذیل‌بن‌مدرکه، بنوعمیر، بنوسعدبن‌هذیل (الاحیوی، 1408: 190)، بنی‌لحیان، ‌بنی‌طابخه، بنی‌دابغه، بنی‌تمیم و طوایف آن همچون بنی‌سعد، بنی‌حنظله، بنی‌مجاشع، بنی‌منقرو، قبیله بلی، بنی‌سلیم (الهروی، بی‌تا: 253) و طوایف آن همچون بنوذکوان، بنورعل، بنوعصیه (وشنوی، 1374: 2/77؛ یوسفی‌غروی، 1383: 3/145) در این سنخ بودند؛ همچنین قبیله غطفان (کحاله، 1414: 3/888؛ دحلان، 1421: 3/37؛ واقدی، 1409: 2/479) و طوایف آن مانند عبس، ذیبان، بنی‌محارب، بنی‌ثعلبه، ‌بنوفزاره و نیز ﻗﺒﻴﻠﮥ بنوفره (ابن‌حزم، 1403: 252؛ مقریزی، 1420: 1/328) و ﻗﺒﻴﻠﮥ بنی‌سعد در این سنخ قرار می‌گیرند. در جریان غزوه‌ها و سریه‌هایی که در آنها پیامبر(ص) با مشرکان رویارو می‌شدند، این گروه از قبایل و طوایف شرکت می‌کردند و در صف مشرکان قرار می‌گرفتند. بسیاری از آنها پس از فتح مکه و در سال نهم قمری با اعزام هیئت‌هایی به مدینه اسلام آوردند که در بیشترِ مواقع نیز اسلام‌آوردن آنها از سر ناچاری و نه از روی یقین صورت گرفت.

در تفکیک سنخ‌ها، شاخص‌ها و مصداق‌های رفتاری هریک از سنخ‌ها در بُعد قول و فعل در حکم معیارِ قرارگرفتن آنها در این سنخ‌ها بررسی شد (ولوی، 1391: 118) که به‌طور خلاصه به این قرار است:

در جدول شماره 1، به فراوان‌سنجی هریک از سنخ‌ها توجه می‌شود و در هریک از گونه‌های برررسی‌شده، میزان آن معین می‌شود.

براساس داده‌های نمودار شماره1، 5/62درصد قبایل عدنانی در سنخ غیرهمراه، 22/22درصد از این قبایل در سنخ نیمه‌همراه، 5/12درصد در سنخ همراه حداقلی، 38/1درصد در سنخ همراه حداکثری و 38/1درصد در سنخ همراه کامل قرار دارند؛ بنابراین در میان قبایل عدنانی، چیرگی با قبایل غیرهمراه است.

جدول 1- فراوانی قبایل و طوایف در هریک از سنخ‌های بررسی‌شده

جدول 2- همبستگی میزان همراهی و نسب

نمودار 1- همبستگی میزان همراهی قبایل منسوب به عدنانیان

نمودار 2- همبستگی میزان همراهی قبایل منسوب به قحطانیان

براساس نتایج به‌دست‌آمده، 76/61درصد از قبایل قحطانی با دعوت پیامبر(ص) همراهی کامل کردند؛ اما 70/14درصد همراه حداقلی، 76/11درصد نیمه‌همراه، 88/5درصد همراه حداکثری و 88/5 نیز غیرهمراه بودند. در اداﻣﮥ بحث، میزان همراهی قبایل با پیامبر(ص) و ارتباط آن با تعلق آنها به نسبت عدنانی و قحطانی بررسی می‌شود.

جدول 3- همبستگی‌سنجی نسبت قبایل و میزان همراهی آنها با پیامبر(ص) در هریک از سنخ‌ها