سیاست مذهبی صفویان و پیامد آن بر توسعة موقوفات حرم امام رضا(ع)

مقدمه

شاه اسماعیل با تأسیس دولت صفوی، مذهب شیعه را مذهب رسمی ایران اعلام کرد. بااین‌حال، تغییر مذهب و نهادینه‌کردن باورهای شیعی کاری بنیادی و بسیار مهم بود که با پی‌ریزی سیاست مذهبی، برنامه‌ریزی و استفاده از ابزارهای متعدد به‌تدریج و طی دورﮤ دویست‌وپنجاه‌ساﻟﮥ صفوی انجام شد. در کنار سرکوب مخالفت‌های اولیه اصلی‌ترین کار، تدوین نظرﻳﮥ شیعه توسط علما بود که برای این منظور علاوه‌بر علمای شیعه داخل ایران، از علمای ﺷﻴﻌﮥ سایر سرزمین‌های اسلامی، به‌خصوص جبل‌عامل، دعوت شد. گرامی‌داشتن این گروه اجتماعی با سپردن مناصب عالی حکومتی مانند صدر، شیخ‌الاسلام و قاضی اتفاق افتاد که به اقتدار عملکرد ایشان نیز انجامید. گرامی‌داشتن سادات روش دیگری بود که صفویان به آن توجه ویژه‌ای نشان دادند. به آستانه‌های مقدس شیعه در ایران به‌خصوص در شهرهای مشهد، قم، ری، قزوین و شیراز، در جایگاه مراکزی برای آموزش و تبلیغ فرهنگ شیعی، توجه شد و گسترش اداری- خدماتی آنها در قالب هدفی دنبال شد. ایجاد موقوفات توسط شاه، درباریان، اعضای ساختار دیوانی صفوی و سایر طبقات اجتماعی ابزار عملی سیاست گسترش آستانه‌های مقدس بود که دربارﮤ آستان قدس رضوی، در حکم تنها مرقد از امامان شیعه در ایران، در اولویت اجرا شد.

اهمیت موضوع وقتی روشن می‌شود که کارکرد موقوفات را در راستای نهادینه‌کردن شعارها و ساختارهای شیعی بررسی کنیم و معلوم کنیم که چگونه موقوفات زمینه‌های اجرایی‌شدن سیاست مذهبی صفویان را در آستان مقدس‌ حضرت رضا(ع) فراهم کردند. ازآنجاکه تاکنون کارکرد موقوفات آستان قدس از این منظر در کانون عنایت پژوهشگران واقع نشده است، ضرورت انجام آن آشکار می‌شود.

بررسی آمار موقوفات حرم امام‌رضا(ع) ایجاد و رشد چشمگیر آن را نشان می‌دهد و موفقیت صفویان را در توسعة وقف بر آستانه‌های مقدس بیان می‌کند؛ ولی اینکه آیا صفویان با اجرای سیاست توسعة موقوفات به اهداف دیگر خود در آستان قدس رضوی دست پیدا کردند، جای بررسی دارد.

پرسش‌هایی که در این مقاله درصدد ارائة پاسخ به آنها هستیم عبارت‌اند از: نقش موقوفات آستان قدس‌ در سیاست مذهبی صفویان چه بود؟ آیا با ایجاد و توﺳﻌﮥ موقوفات حضرت رضا هدف صفویان تأمین شد؟ نتیجة اقدامات دولت صفوی در توسعة‌ آستان مقدس رضوی چه بود؟

نتیجة این بررسی افزایش موقوفات آستان قدس را نشان می‌دهد و معلوم می‌کند که موقوفات در راستای اهداف صفویان گام برداشتند و ایجاد و توﺳﻌﮥ امکانات رفاهی و فرهنگی در حرم حضرت رضا(ع)، فرهنگ شیعه را نهادینه کرد؛ همچنین مهم‌ترین هدف صفویان در پویایی و پایایی این بنیاد شیعی با ایجاد موقوفات تأمین شد.

ﭘﻴﺸﻴﻨﮥ پژوهش

سیاست مذهبی صفویان به‌صورت کلی و ابزارهای اجرایی آن، ازجمله وقف، به صورت ویژه و به شکل‌های مختلف در کانون توجه پژوهشگران این دورﮤ تاریخی قرار گرفته است؛ اما بررسی موقوفات بقاع متبرکه و کارکردهای آن در ارتباط با سیاست مذهبی صفویان، باوجود اهمیت ویژه‌ای که در این مقام داشته‌اند، کمتر محور اصلی این پژوهش‌ها واقع شده‌اند و موقوفات آستانة حضرت‌رضا(ع) نیز به‌نوﺑﮥ خود از این قاعده مستثنی نبوده‌اند.

پژوهشگران متأخر جنبه‌های مختلف موقوفات آستان ‌قدس را بررسی کرده‌اند. بهروان به کارکردهای موقوفات، ازجمله موقوفات آستان قدس، توجه کرده است و آن را در دو دورﮤ پیش و پس از انقلاب اسلامی بررسی کرده است و نتیجه‌گیری خود را بر آمار این دو دوره استوار کرده است؛ بنابراین آمار موقوفات عصر صفوی نیز به‌صورت کلی در این مجموعه دیده می‌شود و باتوجه به موضوع مقاﻟﮥ حاضر، استناد به گزارش وی ممکن نیست. حسن‌آبادی نیز مصارف موقوفات آستان قدس را در دورﮤ صفوی بررسی کرده است و آن را در سه دورﮤ 931تا1000ق (1524تا1591م)، 1000تا1100ق (1591تا1688م) و 1100تا1148ق (1688تا1735م)  در سه جدول ارائه کرده است؛ سپس نوع مصارف موقوفات هر دوره و تغییرات آن را مدنظر قرار ‌داده است و در تحلیلی کلی، مصارف موقوفات را در این سه دوره مقایسه کرده است. وی همچنین ارتباط نوع موقوفات را با ماههای قمری و موضع جغرافیایی بررسی کرده است و ارزش‌ مالی بعضی از موقوفات را در تأمین نیات واقفان برآورد‌ کرده است. مقالة وی تنها مقاله‌ای است که کارکردهای موقوفات آستانه را در دورﮤ صفویه نمایانده است؛ اما توسعة موقوفات آستان قدس در راستای سیاست مذهبی صفویان دغدغة آن نیست؛ ضمن اینکه او فقط پنجاه‌وسه موقوفه را بررسی کرده است.

صفت‌گل که اوقاف را در جایگاه ساختار اقتصادی دینی در دورﮤ صفوی بررسی کرده است، به موقوفات آستانه براساس طومار علی‌شاهی اشاره‌ای کرده است. احمدی هم در پژوهش‌های خود، انواع موقوفات عصر صفوی و کارکردهای آن را در سه شهر اصفهان، کرمان و مشهد بررسی کرده است و به بعضی از کارکردهای موقوفات آستان قدس در زﻣﻴﻨﮥ آموزش، مراسم مذهبی، ایجاد تسهیلات برای زیارت و زائران شامل امکانات سفر، دارالشفاء، اطعام، روشنایی و خدﻣﮥ حرم توجه کرده است. عطاردی نیز موقوفات آستان قدس را معرفی کرده است و با ارائة جدولی، به طبقة اجتماعی واقفان آستانه نظر کر‌ده است. رحیمی‌فر با بررسی 22 وقف‌نامه از موقوفات آستان قدس و چند موقوفة دیگر در مشهد و همچنین وقف‌نامه‌های بقعة ‌شیخ‌صفی‌الدین، پایگاه اجتماعی واقفان دورة صفویه را واکاوی کرده است‌ و باتوجه به سیاست صفویان در تثبیت مذهب شیعه، نتیجه گرفته است که عمدة واقفان آستان قدس رجال سیاسی بوده‌اند و پس از آنان، رتبة دوم وقف بر حرم امام‌رضا(ع) به صاحب‌منصبان آستان قدس اختصاص داشته است.

مقالة حاضر برآن است که با استناد به منابع و با استفاده از پژوهش‌های ذکرشده، کارکردهای موقوفات آستان قدس رضوی را در دورة صفویه و در راستای سیاست مذهبی صفویان بررسی کند. وجه‌تمایز این مقاله با مقاله‌های دیگر این است که تعداد بیشتری از موقوفات آستان قدس، شامل 73 وقف را با استناد به منابع شناسایی کرده است و به‌منظور شناخت پیامد سیاست‌ِ مذهبی صفویان بر توسعة موقوفات آستان قدس و نیز کارکرد موقوفات آستانه در راستای سیاست مذهبی صفویان آنها را بررسی کرده است. تعداد وقف‌نامه‌های بازنویسی‌شده در منابع خطی و چاپ سنگی متفاوت است؛ همچنین در پژوهش‌های متأخر، باتوجه به اینکه پژوهشگر از کدام منبع استفاده کرده است، آمارهای متفاوتی از موقوفات آستان قدس ‌ارائه کرده‌اند. احمدی تعداد موقوفات آستان قدس را 43 موقوفه ذکر کرده است و سال 1135ق/1722م را سال پایانی عصر صفوی در نظر گرفته است (احمدی، 1390: 142و143). وی در جایی دیگر (احمدی، ‌1384: 48و54)، آمار موقوفات آستان قدس را 47 موقوفه ذکر کرده است و سال پایانی عصر صفوی را 1139ق/1726م در نظر گرفته است. حسن‌آبادی و نظرکرده تعداد این موقوفات را 53 موقوفه ذکر کرده‌اند (حسن‌آبادی، 1391: 36و37؛ نظرکرده، 1391: 99تا123). این دو پژوهشگر سال پایانی عصر صفوی را 1147ق/1734م در نظر گرفته‌اند و از بعضی منابع وقف‌نامه‌ها استفاده کرده‌اند. در مقالة حاضر، با درنظرگرفتن سال 1148ق/1735م برای پایان عصر صفوی، براساس اطلاعات تمام منابع موجود و مقایسة آنها با یکدیگر و همچنین رجوع به پژوهش‌ها و مقاله‌هایی که پیش از این به آن اشاره کردیم، آمار 73 موقوفه به دست آمده است و بدیهی است با احتمال یافتن اطلاعات جدید، این آمار هم قطعی‌ترین آمار نباشد؛ به‌هرحال، همة آمارهای ارائه‌شده توسط پژوهشگران از افزایش تعداد موقوفات در عصر صفوی حکایت دارد.

منابع وقف‌نامه‌‌های آستان قدس در دوره‌های مختلف بازنویسی شده‌اند و به‌صورت نسخه‌های خطی و چاپ سنگی در دسترس پژوهشگران قرار دارند³. چهار فهرست به‌صورت ﻧﺴﺨﮥ خطی موجود است که عبارتند از:

1. صورت‌ِ موقوفات ارض اقدس که محمدشفیع اعتمادالتولیه، دربان حرم، به امر عبدالوهاب‌خان‌آصف‌الدوله، متولی آستان قدس (1301تا1303ق/1883تا1885م)، تهیه کرده است. اصل این نسخه به کتابخانة ملی ملک متعلق است. این مجموعه درواقع خلاصه‌ای است از موقوفات مدرسه‌ها، مسجدها و تکیه‌ها از دورة صفویه تا قاجاریه و اینکه چگونه و در چه زمینه‌هایی باید هزینه شوند. ناگفته نماند که بعضی از مدرسه‌ها، مسجدها و تکیه‌های ثبت‌شده در این فهرست، به آستان قدس تعلق ندارند. در ارجاع‌ها با نام اعتمادالتولیه به آن استناد شده است.

2. کتاﺑﭽﮥ موقوفات آستان قدس منجم‌باشی، شامل متن پنجاه‌وسه وقف‌نامه از صفویه تا قاجار که عبدالمومن‌ابن‌ابوالقاسم الحسینی، منجم‌باشی آستان قدس، در سال 1268ق/1851م تهیه کرده است و در ارجاع‌ها با نام منجم‌باشی به آن استناد شده است.

3. فهرست و خلاﺻﮥ وقف‌نامه‌جات آستان قدس، همان‌طورکه از عنوان آن پیداست، خلاصه‌ای از 67 وقف‌نامة آستان قدس از دورﮤ صفویه تا قاجاریه است. در ارجاع‌ها برای بازشناسی باعنوان ملک استناد می‌شود. این نسخه نیز به کتابخانه و موزﮤ ملی ملک متعلق است.

4. صورت و سواد وقف‌نامة تمام املاک موقوفة آستان قدس رضوی که در سال⁴ 1273ق/1856م، در دورﮤ ناصرالدین‌شاه، از روی طومار و دفاتر دیوانی تهیه شده است‌ و شامل متن کامل 91 وقف‌نامه است. این نسخه به دانشگاه تهران متعلق است و در این مقاله با عنوان دانشگاه استناد می‌شود.

در میان اسناد نیز خلاﺻﮥ دو وقف‌نامه در سال² 1097ق/1685م، وجود دارد. علاوه‌براین، گفتنی است که اسناد متعددی در ارتباط با حق‌التّولیه و مصارف موقوفات در مجموﻋﮥ اسناد آستان قدس وجود دارد. نسخه‌های چاپ سنگی منبع دیگری برای وقف‌نامه‌ها هستند که عبارت‌اند از: 1. مؤلف فردوس‌التواریخ بعضی از موقوفات حرم امام‌رضا(ع) را به‌صورت بسیار خلاصه آورده است (بسطامی، 1315: 415تا430)؛  2. آثارالرضویه شامل خلاﺻﮥ 167 وقف‌نامه است.

کامل‌ترین اطلاعات دربارة موقوفات آستان قدس مجموعة 7 جلدی است که عبدالحمید مولوی براساس منابع ذکرشده و کل اسناد مالی و دفاتر ثبتی ادارﮤ کل موقوفات آستا ‌قدس، در سال 1353ش تهیه و تایپ کرده است. موقوفات ثبت‌شده توسط وی آنهایی هستند که در زمان ﺗﻬﻴﮥ این مجموﻋﮥ 7 جلدی وجودشان قطعی بود و به‌طور عمده، از آنها درآمدهایی عاید آستان قدس می‌شد. علاوه‌براین، بعضی از تاریخ‌های نوشته‌شده دربارﮤ آستان قدس اطلاعات مفیدی دربارة موقوفات آستان قدس دارند. کتاب شمس‌الشموس موقوفات آستانه را از دورﮤ قاجار تا سال 1346ش، در شهرها و نواحی خراسان و استان‌های ایران معرفی کرده است؛ سپس موقوفات روشنایی آستانه، موقوفات برای خادمان، حفاظ، زوار، مستحقان، موقوفات مخصوص روضه‌خوانی‌، اعیاد مذهبی، طلاب و بعضی نمونه‌های دیگر را برشمرده است. عطاردی در کتاب تاریخ آستان قدس، بخش هفتم اثر خود را به معرفی کلی موقوفات آستان قدس، به‌طور عمده در دورة ‌قاجار و پهلوی، اختصاص داده است. وی همچنین در معرفی فهرست‌گونة موقوفات آستان قدس، مقاله‌ای به‌صورت الفبایی نوشته است⁵.

سیاست مذهبی صفویان و افزایش موقوفات

همان‌طورکه اشاره شد، صفویان برای گسترش فرهنگ شیعی، موقوفات مذهبی آستانه‌های مقدس شیعه را در ایران ترویج دادند و این آستانه‌ها را توسعه دادند (صفت‌گل، 1381: 320تا327؛ آقاجری، 1389: 592و593). مورخان و پژوهشگران متأخر به جنبه‌های مختلف سیاست توسعة موقوفات در عصرصفوی توجه کرده‌اند. صفت‌گل عقیده دارد که شاهان صفوی با افزایش موقوفات، علاوه‌بر تأمین معاش اعضای ساختار دینی و سادات، اهداف سیاسی دیگری را در داخل و خارج مدنظر قرار دادند که یکی از آنها سیاست زمینداری دولت صفوی و تبدیل اراضی به اراضی خاصه بود که از زمان شاه‌عباس‌یکم و گویا به‌منظور تأمین درآمد برای سپاه و سایر نیازهای دولت آغاز شد و در دورة شاه‌عباس‌دوم نیز ادامه یافت (صفت‌گل، 1381: 318و319و324).

جنبه‌های دیگر این سیاست، جلوه‌دادن خود شاه در حکم پادشاهی مؤمن و واقف و بانی امور خیریه، مشروعیت‌بخشیدن به مال سلطان صفوی، نظارت بر درآمد اموال خود ازطریق حق تولیت و درنهایت جلب قلوب و توجه شیعیان و سادات خارج از مرزهای ایران، همچون مکه و مدینه و عتبات، بود. شاه‌عباس‌اول با وقف بخشی از موقوفات خود برای کسانی که در راه اعتقادات شیعه جهاد می‌کردند، هدف سیاسی دیگر خود را پیگیری می‌کرد. مک چیسنی سیاست شاه‌عباس‌اول را در ایجاد موقوفات شامل دو جنبه دانسته است: توﺳﻌﮥ وقفیات مذهبی ﺷﻴﻌﮥ دوازده امامی و مشروعیت سیاسی صفویه (مک چیسنی، 1386: 102).

دیگران به جنبه‌های موفقیت سیاست مذهبی صفویان در زمینة افزایش موقوفات توجه کرده‌اند. احمدی نقش وقف را در توﺳﻌﮥ تشیع و برگزاری مراسم مذهبی بیان می‌کند و می‌نویسد که به‌احتمال، رجال سیاسی و درباری صفوی در ایجاد موقوفات با هدف شاهان صفوی برای رواج مذهب شیعه هماهنگ بوده‌اند. وی همچنین رشد اقتصادی و افزایش درآمد دولت را از علت‌های افزایش موقوفات در عصر شاه‌عباس‌اول می‌داند (احمدی، 1384: 43و46، 49؛ احمدی، 1390: 139تا153).

افزایش موقوفات آستان قدس در عصر صفوی

 وجود قرآن‌ها و اشیاء وقف‌شده بر مرقد‌ حضرت رضا(ع)، از ابتدا تا دورﮤ صفوی، این گمان را تقویت می‌کند که املاک و مستغلات نیز باید بر آن وقف ‌شده باشد؛ بااین‌حال، فقط گزارش دو موقوفه در دسترساست. نخستین‌بار بیهقی ضمن اشاره به ساختن مناره‌‌ای برای حرم امام‌رضا(ع) توسط سوری معتز، نوشته است که وی مزرعه‌ای را برای آن وقف کرد (بیهقی، 1384: 2/639)؛ دومین موقوفه را سلطان‌محمدغازان‌خان ایلخانی ایجاد کرد که شامل سه روستای فرهادگرد، فرهادان و مخالف‌سرای بود و ازاین‌میان، فقط موقوﻓﮥ ‌فرهادگرد⁶ برقرار است (مولوی، 1353: 5/401و7/16و17؛ عطاردی،1371: 2/562). بنابراین باید گفت دورﮤ صفوی دورﮤ شروع وقف بر حرم امام‎رضا(ع) و آغاز شکوهمندی آن بود.

از دورﮤ شاه‌اسماعیل‌اول گزارشی دربارﮤ وقف به حرم امام‌رضا(ع) وجود ندارد؛ اما می‌شود ادعا کرد که اندیشة وقف بر آن از دورﮤ این پادشاه شکل گرفت؛ چراکه اولین موقوﻓﮥ حرم را در نخستین سال سلطنت شاه‌طهماسب‌اول عتیق‌علی منشی، دبیر انشاء شاه‌اسماعیل‌اول، ایجاد کرد (اسناد آستان قدس رضوی، سندشمارة 38748؛ قمی، 1352: 46؛ خانی‌زاده، 1391: 150تا197). در دورﮤ شاه‌طهماسب‌اول، با تثبیت دولت صفوی و تقویت بنیه مذهبی تشیع، وقف املاک و اراضی به حرم آغاز شد و به هشت موقوفه رسید. سندی وجود ندارد مبنی‌بر اینکه شاه‌طهماسب‌اول موقوفه‌ای به حرم امام‌رضا(ع) اختصاص داد؛ اما او اقدامات مؤثری در گسترش حرم و ادارﮤ امور آستان قدس انجام داد. اقداماتی مانند اختصاص بودجه‌های دولتی، کنترل درآمدهای آستان قدس و شیوﮤ هزینه‌کرد آن، ایجاد سازمان اداری آستان قدس و گسترش آن و کنترل مستقیم امور اداری آن در جایگاه شاه و تولیت و نیز با انجام سفرهای زیارتی و نذرهایی برای حرم امام‌رضا(ع) و تعمیر و گسترش حرم و سایر مکان‌های مرتبط با آن، سیاست صفویان را در این زمینه ثبات بخشید. اقدامات شاه در توﺳﻌﮥ شهر مشهد تکمیل‌کنندﮤ هدف او در رسیدن به مقصد بود؛ به‌گونه‌ای‌که در پایان دورﮤ شاه‌طهماسب‌اول، مشهد بر هرات که تا این زمان مرکز خراسان بود، پیشی گرفت (عبدی‌بیگ شیرازی، 1369: 75؛ مستوفی، 1375: 81؛  قمی 1383: 1/430، ؛ اعتمادالسلطنه، 1363: 2/311).

پس از درگذشت شاه‌طهماسب‌اول، شاه‌اسماعیل‌دوم علاقه‌ای به پیروی از سیاست مذهبی شاه‌طهماسب‌اول نشان نداد؛ اما سلطان‌محمدخدابنده با زیارت حرم امام‌رضا(ع) و تکریم سادات و خدام حرم، پیروی خود را از سیاست مذهبی صفوی نشان داد (قمی، 1383: 2/750).

شاه‌عباس‌اول در ادامة سیاست شاه‌طهماسب‌اول، برای نهادینه‌کردن اهمیت مرقد حضرت و شهر مشهد تلاش گسترده‌ای انجام داد. وی علاوه‌بر سفرهای زیارتی به مشهد که در هفت نوبت انجام داد و مهم‌ترین آنها سفر وی با پای پیاده از اصفهان تا مشهد در سال 1010ق/1601م بود، موقوفاتی برای حرم ایجاد کرد و به انجام تعمیرات و توسعه در ساختمان حرم مبادرت کرد (جلال‌الدین‌منجم، 1366: 218؛ اعتمادالسلطنه، 1363، 2/583تا622؛ امام، 1384: 500تا502). به‌نظر می‌رسد در سفرهای شاه‌عباس‌اول در سال‌های 1010و1011ق/1601و1602م، وی از نزدیک به امور اداری‌مالی آستان قدس رسیدگی کرد⁷؛ همچنین شاه خود سه موقوفه برای حرم ایجاد کرد.

سیاست ایجاد و توﺳﻌﮥ موقوفات برای حرم امام‌رضا(ع) و گسترش شهر مشهد در عصر جانشینان شاه‌عباس‌اول با ساختن بناهایی مانند مدارس ادامه پیدا کرد. در دورة شاه‌عباس‌دوم سه مدرسه در اطراف حرم ساخته شد و در دورة شاه‌سلیمان هفت مدرسه احداث شد و مدرسة دودر نیز بازسازی شد.علاوه‌براین، در دورة شاه‌سلیمان، در حرم و بناهای آن تعمیراتی صورت گرفت (اعتمادالسلطنه، 1362: 2/439).

با نگاهی به جدول‌های دوره‌ای موقوفات آستانه در این مقاله، موفقیت صفویان در ترویج وقف و توﺳﻌﮥ سازمان اداری‌خدماتی آن آشکار می‌شود. از دور‌ة شاه‌طهماسب‌اول 9 موقوفه، دورة شاه‌عباس‌اول 12 موقوفه، دورة شاه‌صفی 1 موقوفه، دورة شاه‌عباس‌دوم 4 موقوفه، دورة شاه‌‎سلیمان 28 موقوفه، دورة شاه‌سلطان‌حسین 20 موقوفه، دورة شاه‌طهماسب‌دوم 2 موقوفه و دورة شاه‌عباس‌سوم 2 موقوفه ثبت شده است. از دورة شاه‌اسماعیل‌دوم و سلطان‌محمد‌خدابنده گزارشی دربارة وقف به حرم امام‌رضا(ع) دیده نشد. بنابراین بیشترین موقوفات در زمان شاه‌سلیمان و شاه‌سلطان‌حسین ایجاد شده است.

توسعة موقوفات‌آستان قدس در راستای‌ سیاست مذهبی صفویان

براساس اطلاعات موجود، از اولین سال سلطنت شاه‌طهماسب تا پایان دورة صفوی، یعنی طی دویست‌واندی سال، 73 موقوفه برای حرم امام‌رضا(ع) ایجاد شد که رقم چشمگیری است. علاوه‌براین، ارزش و وسعت آن نیز درخور توجه است (حسن‌آبادی، 1391: 22تا25). اما موقوفه‌های ایجادشده و افزایش آنها اهداف سیاست مذهبی صفویان را چگونه تأمین می‌کردند؟

همان‌طورکه گفته شد، هدف سیاست مذهبی صفویان دربارﮤ بقاع متبرکه این بود که آنها را به مراکز اشاﻋﮥ فرهنگ شیعه تبدیل کنند. برای رسیدن به این هدف لازم بود ابتدا فضای این بقاع بازسازی شود و امکانات آنها توسعه یابد تا شکوهمندی درخورِ آنها ایجاد شود و برای جذب زائران بیشتر و اجرای برنامه‌های مذهبی‌فرهنگی مکان مناسبی شوند. جذب زائران همچنین به امکانات بین‌راهی و ایجاد تسهیلات بیشتر در محدودة آستانه‌های مدنظر نیاز داشت. همة این مسائل در صورتی انجام‌پذیر بود که پشتوانه‌های مالی کافی در اختیار قرار می‌گرفت و نیروی انسانی آن تأمین می‌شد. دربارﮤ آستان مقدس حضرت رضا(ع)، موقوفات به‌خوبی از عهدة این مهم برآمدند. شکل‌گیری و توﺳﻌﮥ ساختار اداری آستان قدس‌رضوی از پیامدهای سیاست مذهبی صفویان بود (حسن‌آبادی، 1382: 36تا39)..

بازخوانی وقف‌نامه‌های آستان قدس پیگیری خطوط اصلی سیاست مذهبی صفویان را توسط واقفان به‌خوبی بیان می‌کند. موقوفه عتیق‌علی منشی در حکم اولین موقوفة آستانه در عصر صفوی که تا دورﮤ معاصر بزرگ‌ترین موقوﻓﮥ آستان قدس نیز بود (جدول شماره1، ردیف: 1)⁸، سه خط اصلی سیاست مذهبی صفویان را دربارﮤ این آستانه پوشش داد. این خطوط عبارت بودند از: 1. شکوهمندی آستان مقدس حضرت رضا(ع)؛ 2. ایجاد امکانات رفاهی برای زائران و جذب بیشتر آنان؛ 3. تأمین معاش کارکنان آستان قدس. عتیق‌علی منشی شاه‌اسماعیل‌اول بود و از همان اوایل به‌قدرت‌رسیدن شاه، با او همراه شد (خانی‌زاده، 1391: 150تا197). همچنین به روایت قمی، وی متولی آستان قدس بوده است (قمی، 1352: 46). وی در وقف‌ناﻣﮥ خود تأکید کرده است که املاک وقف‌شده را از اطیب اموال و اخلص املاک خود، در زمانی که ملازمت آستانه را به عهده داشته است، خریداری کرده است.

در وقف‌نامة او به سال 931ق/1524م، جذب زائران و تأمین رفاه آنان اصل اول است. او تأمین غذای فقرا و مساکین و همچنین تأمین نیاز غرباء و زائرانی را که به زیارت حرم می‌آمدند و برمی‌گشتند، در جایگاه جامعه‌ای که حرم حضرت رضا(ع) را مقصد رفع نیاز روحانی خود قرار می‌دادند، مدنظر قرار داده است. درمان بیماران ﻧﻜﺘﮥ مهم دیگر و اصل دوم است که در کانون توجه او قرار گرفته است. بدیهی است که زائران حضرت نیازهای درمانی هم داشته باشند؛ پس عتیقی با وقف بخشی از درآمد موقوﻓﮥ خود برای درمان بیماران، به این نیاز مهم آنان نیز توجه کرده است. به‌این‌ترتیب زائری که رنج سفر را پذیرا می‌شد، درصورت نیاز در این مکان پذیرایی می‌شد و بیماری جسمی او نیز درمان می‌شد. او با اختصاص بخشی از موقوﻓﮥ خود به تأمین روشنایی حرم، علاوه‌بر شکوهمندی این حرم شیعه، ایجاد امکان رفاهی برای زائران را در نظر گرفته است. سومین اصل مهم وقف‌ناﻣﮥ عتیقی تأمین درآمد کارکنان حرم است که ازاین‌میان از خدام و حفاظ به‌صراحت نام برده است و دیگران را با عبارت «مرتزقه عتبه علیه» مشخص کرده است. به‌این‌ترتیب، برای تأمین معاش کارکنان حرم، منبعی مشخص از محل وقف تعیین می‌شد. بنابراین موقوﻓﮥ عتیقی اصول مهم سیاست مذهبی صفویان را در توﺳﻌﮥ بقاع متبرکه، جذب زائران و تأمین منبع درآمد کارکنان حرم در کانون توجه قرار داده است. در دومین موقوفه، خواجه‌علاءالدین‌حاجی (خوافی) در سال 933ق/1526م، با وقف بر روشنایی و تأمین فرش حرم، ایجاد امکانات رفاهی و شکوهمندی حرم را مدنظر قرار داد و با وقف بر حفاظ حرم، تأمین درآمد کارکنان آن را در کانون توجه قرار داد (جدول شماره1، ردیف2).

در چهار وقف‌نامه از هفت وقف‌ناﻣﮥ دیگر در عصر‌ شاه‌طهماسب‌اول، وقف بر زائران حضرت و نیازمندان اصل قرار گرفته است (جدول شماره1، ردیف‌های1، 4، 5، 6) و سه وقف‌نامه هم به تأمین نیازهای آستانه، شکوهمندی آن را مدنظر قرار داده‌اند (جدول شماره1، ردیف‌های2، 6، 8). سیدلطیف شاه‌حسینی نیز که در سال 940ق/1533م، موقوفه خود را بر زوّار مشهد وقف کرده است شرط استفاده از موقوفه خود را توسط زوار، دعا برای ازدیاد عمر و دوام دولت پادشاه اسلام، یعنی شاه‌طهماسب‌اول قرار داده است. همة این موقوفات در راستای سیاست گسترش این حرم شیعی و جلب زائرانِ بیشتر گام برداشته‌اند. شاهزاده سلطانم، خواهرِ شاه‌طهماسب‌اول، علاوه‌بر وقف جواهرات و ظروف قیمتی، 23  کتاب مذهبی وقف حرم امام‌رضا(ع) کرد؛ همچنین کاروانسرایی ساخت و آن را وقف آستان قدس کرد (جدول شماره1، ردیف4).

در دورة شاه‌عباس‌اول، رجال سیاسی این دوره مانند الله‌وردی‌خان سردار سپاه و حاکمِ فارس، مهدی‌قلی‌بیگ میرآخورباشی و گنج‌علی‌خان حاکمِ کرمان موقوفات بزرگی ایجاد کردند. خود شاه نیز علاوه‌بر اقدامات عمرانی، در حرم و مشهد سه موقوفه تأسیس کرد. همچنین به شکوهمندی و گسترش حرم با وقف بر روشنایی و فرش حرم، شربت‌خانه، مطبخ، دارالشفاء و لایروبی نهر خیابان که آب حرم از آن تأمین می‌شد، توجه شد و تعمیرات ضروری حرم مدنظر واقفان قرار گرفت (جدول شماره2، ردیف13). در این دوره نیز وقف بر زائران و مستحقان اولویت  داشت (جدول شماره2، ردیف‌های10، 11، 14، 21). خودِ شاه‌عباس‌اول با ایجاد سه موقوفه، شکوهمندی و توﺳﻌﮥ حرم را به‌همراه جذب زائران به‌وﺳﻴﻠﮥ تأمین نیاز آنها و نیازمندان مدنظر قرارداده بود. او امکانات رفاهی ایجاد کرد و آب حرم را تامین کرد و برای مطبخ و دارالشفاء وقف‌هایی کرد و در جوار حرم قبرستان ایجاد کرد (جدول شماره2، ردیف‌های13، 18، 19). تأمین معاش کارکنان حرم با موقوفاتی برای خدام، فراش، حفاظ، وظیفه‌بگیران و بخش‌های آستان قدس شامل دارالشفاء، شماعی‌خانه، مهمانسرا و شربت‌خانه پشتیابی شد (جدول شماره2، ردیف‌های12، 13، 15، 18، 19، 21).

جدول 1- موقوفات آستان قدس در دورﮤ شاه‌طهماسب‌اول

جدول 2- موقوفات در دورﮤ شاه‌عباس‌اول

از دورة شاه‌صفی موقوفه‌ای موجود است که وقف بر فقرا و مساکین است.

اما در دورة شاه‌عباس‌دوم وقف بر شکوهمندسازی حرم با وقف بر روشنایی، سوخت، دارالشفا و ضروریات حرم ادامه ‌یافت و زائران نیز همچنان در کانون توجه واقفان بودند.

جدول 3- موقوفات در دورﮤ شاه‌صفی

جدول 4- موقوفات در دوره شاه‌عباس‌دوم

دورة شاه‌سلیمان و شاه‌سلطان‌حسین دو دوره‌ای‌ بودند که بیشترین تعداد موقوفات برای حرم امام‌رضا(ع) در این زمان ایجاد شد؛ البته به‌لحاظ ارزش، در مقایسه با موقوفات دورﮤ شاه‌طهماسب‌اول و شاه‌عباس‌اول، در ردﮤ پایین‌تری قرار داشتند (حسن‌آبادی، 1391: 23و24). به‌هرحال یکی از موقوفات بزرگ آستان قدس، یعنی موقوﻓﮥ عباس‌قلی‌خان شاملو بیگلربیگی خراسان، در سال اول سلطنت شاه‌سلیمان ایجاد شد؛ اگرچه وسعت موقوفة او به‌لحاظ محدودﮤ جغرافیایی و مصارف نشان می‌دهد که تدارک لوازم موقوفه در زمان شاه‌عباس‌دوم صورت گرفته است. موقوفة وی شکوهمندسازی حرم را با وقف بر روشنایی و خوشبوکردن حرم، رسیدگی به فقرا و مستحقان، ضروریات آستان قدس رضوی، تهیه کشته (میوه‌های خشک‌شده)، تأمین بخور (بخور معطر فضای حرم با عود و کندر) و ذغال در نظر داشته است و به تأمین معاش کارکنانِ آن با وقف بر حفاظ، خادمان، مشعلداران، فراشان و جاروب‌کشان توجه کرده است.¹⁷ شاه‌وردی‌خان دیگر واقف عمدﮤ این دوره بوده است که به شکوهمندیِ حرم، زائران و تأمین معاش کارکنان آستانه توجه کرده است. در دیگر موقوفات این دوره، شکوهمندسازی و توﺳﻌﮥ حرم با وقف بر روشنایی، سقاخانه، شربت‌خانه، مطبخ و جاروب‌کشی ادامه یافت (جدول شماره5، ردیف‌های28تا50).

ناگفته نماند که وقف بر بخش‌های نام‌برده، به‌نوعی به تأمین معاش کارکنان این قسمت‌ها نیز منجر شده است. علاوه‌بر‌این، برای تأمین معاش گروهی از کارکنان به‌صورت مستقل موقوفاتی در نظر گرفته شد که این گروه عبارت بودند از: مؤذنان، فراشان، حفاظ و ساعت‌ساز حرم. در این دوره، مانند دوره‌های پیش، وقف بر زائران ادامه یافت؛ اما نکتة تأمل‌برانگیز وقف بر زائران سید است که برای اولین‌بار در این دوره صورت گرفت (جدول شماره5، ردیف28). وقف برای مدرس و مدرﺳﮥ مربوط به دورﮤ شاه‌سلیمان (جدول شماره5، ردیف28) است.¹⁸ افزایش تأسیس مدارس دینی و ایجاد وقف برای آنها در دورﮤ شاه‌عباس‌دوم، شاه‌سلیمان و شاه‌سلطان‌حسین علاوه‌بر اینکه در اصفهان چشمگیر است، در مشهد نیز درخور توجه است؛ هرچند عمدﮤ این مدارس و موقوفات آنها به آستان قدس تعلق ندارند (اعتمادالسلطنه، 1363، 2/539، 540تا545، 547و548؛ بسطامی، 1315: 104تا106).¹⁹

جدول 5- موقوفات در دورﮤ شاه‌سلیمان

در دورة ‌شاه‌سلطان‌حسین علاوه‌براینکه وقف بر جذب زائران، شکوهمندسازی حرم و تأمین معاش کارکنان ادامه‌یافت، برای نخستین‌بار موقوفاتی برای اجرای برنامه‌های مذهبی شیعه ایجاد شد. نمونه‌هایی که واقفان در وقف‌نامه‌های خود مشخص کرده‌اند، حکایت از این دارد که صفویان در اجرای سیاست مذهبی خود موفق شدند و اجرای مراسم شیعی در فضای مناسب ایجادشده در حرم، بودﺟﮥ ثابت و بیشتری را طلب می‌کرد. اولین واقف در این زمینه نیز خود شاه بود (جدول شماره6، ردیف59). وی در موقوفه‌اش تجهیزاتی را برای تعزیه‌داری و پختن حلوا و آش و طعام در مراسم عزاداری ایام شهادت حضرت علی(ع) و امام‌حسین(ع) در شب جمعه برای زائران و فقرا وقف کرده است. به پیروی از او، برای نخستین‌بار وقف برای مصالح شیعیان را محمد‌مهدی، خادم آستانه، ایجاد کرد (جدول شماره6، ردیف62).

وقف برای عزاداری عاشورا، اربعین و بیست‌و‌یکم ماه‌رمضان را ابوالحسن صاحب نسق آستانه (جدول شماره6، ردیف67) و به پیروی از او، در دورﮤ شاه‌طهماسب‌دوم وقف برای روضه‌خوانی را میرزامحمدمؤمن، وزیر شاه، انجام داد (جدول شماره7، ردیف70). نادرقلی نیز در زمان حکمرانی خراسان و نیابت سلطنت شاه‌عباس‌سوم بخشی از موقوفات خود را به تهیه لوازم شربت در ایام عاشورا اختصاص داد (جدول شماره7، ردیف73).

ذکر این نمونه‌ها در وقف‌نامه‌ها فضای مذهبی آن دوران را نشان می‌دهد و دلیلی است بر موفقیت صفویان در اشاﻋﮥ مذهب شیعه. وقف‌ناﻣﮥ آقابشارت در سال 1126ق/1714م آﻳﻨﮥ تمام‌نمای موفقیت صفویان در تبلیغ مذهب شیعه است. وقف بر سادات ذکور و اناث، از موفقیت صفویان در گرامی‌داشتن این گروه اجتماعی نشان دارد. در این وقف‌نامه، زائرانی که به عتبات عالیات و زیارت مرقد حضرت رضا(ع) می‌رفتند و برمی‌گشتند نیز در کانون توجه قرار گرفته‌اند. وقف‌ بر طلاب علوم دینی نیز ﺟﻨﺒﮥ دیگر این موقوفه است (جدول شماره6، ردیف63).

در فهرست منجم‌باشی، آقابشارت این‌گونه معرفی شده است: «مقرب الخاقان، آقایی، نظاما للرّفعه و العزّه و المناعه و المعالی آقابشارت غلام سرکار فیض آثار» (منجم‌باشی، ن.خ8557: 207). همچنین برای نخستین‌بار، وقف بر مدرسه‌ نموﻧﮥ دیگری است که در این دوره شاهد آن هستیم (جدول شماره6، ردیف60).

جدول 6- موقوفات دورﮤ شاه‌سلطان‌حسین

موقوفات و توﺳﻌﮥ فرهنگ شیعه

از کارکردهای موقوفات آستان قدس در توﺳﻌﮥ فرهنگی شیعه باید به موقوفات در راستای آموزش و وقف کتاب‌های مذهبی اشاره کرد. مکتب‌خانة اطفالِ ایتام به دستور ‌شاه‌طهماسب‎اول در صحن عتیق ایجاد شد؛ ولی وقف برای مکتب‌خانه را یک نمونه در عصر شاه‌سلطان‌حسین محمود بیگا، ناظربیوتات خاصه‌شریفه، انجام داده است (جدول شماره6، ردیف60؛ جهان‌پور، 1387: 37، 41، 45).³¹حمایت واقفان از آموزش و ترویج مذهب شیعه در وقف برای طلاب علوم دینی از اواخر دورﮤ شاه‌طهماسب‌اول شروع شد و تا پایان عصر ‌صفوی ادامه پیدا ‌کرد (جدول شماره2، ردیف‌های11، 14، 19؛ جدول شماره5، ردیف32؛ جدول شماره6، ردیف63).

فهرست‌های تهیه‌شده از کتاب‌ها در سال‌های 1010و1011ق/1601و1602م (محبوب، 1391: 120و121) نشان می‌دهد که تعداد 79 کتاب در موضوع تفسیر و سایر امور مذهبی در کتابخانه موجود بوده است. شاهزاده سلطانم که خواهر شاه‌طهماسب‌اول بود (محبوب، 1391: 106تا110) و همچنین شاه‌عباس‌اول و شاه‌سلیمان از واقفان کتاب‌های مذهبی و قرآن به کتابخانه بوده‌اند (خسروانی شریعتی، 1375: 98). اقدام شاه‌عباس‌اول در وقف کتاب‌های مذهبی کتابخانة سلطنتی به کتابخاﻧﮥ حرم‌حضرت رضا(ع)، در شکل‌گیری این کتابخانه نقش بسیار مهمی داشت. کتابخانه‌ مرکزی شد برای توجه بیشتر علما و جذب طلاب علوم دینی. با اجتماع این گروه مذهبی در مشهد، به‌تدریج ایجاد مدارس در اطراف حرم و موقوفات آن گسترش یافت (جدول شماره5، ردیف‌های32و48؛ پسندیده، 1385: 88تا286).

اشاﻋﮥ فرهنگ شیعه با برگزاری مراسم عزاداری و روضه‌خوانی در حرم ادامه یافت. نخستین سند دربارﮤ روضه‌خوان حرم به سال 1026ق/1617م مربوط است (سند شماره31969)؛ اما ایجاد موقوفات برای روضه‌خوانی و تعزیه در حرم، در دورة شاه‌سلطان‌حسین بود که خود شاه ایجاد کرد و پس از او ابوالحسن صاحب نسق آستانه، میرزامحمدمؤمن وزیر شاه‌طهماسب‌دوم، نادرقلی حاکم مشهد (نادرشاه) و آقابشارت وقف دراین‌باره را ادامه دادند (جدول شماره6، ردیف‌های59و67؛ جدول شماره7، ردیف‌های70و73). مراسم نخل‌بندی ازجمله مراسمی بوده است که به استناد اسناد از دورﮤ شاه‌عباس‌دوم، سال 1067ق/1656م، در حرم حضرت رضا برگزار می‌شده است (فاطمی‌مقدم، 1394: 3).

گرامی‌داشتن اعضای ساختار دینی و سادات یکی از ابزارهای اجرای سیاست مذهبی صفوی بود و توجه به این نکته که همة متولیان آستان قدس از ﻃﺒﻘﮥ سادات بودند (حسن‌آبادی، 1385: 78) و عمدة کارکنان آستان قدس را این گروه تشکیل می‌دادند،³² کارکرد این آستانه را در تأمین هدف صفویان در گرامی‌داشتن سادات و تأمین معاش آنان نشان می‌دهد. در چهار وقف‌نامة دورة صفوی، وقف بر سادات در نظر گرفته شده است (جدول شماره5، ردیف‌های28و49؛ جدول شماره6، ردیف‌های60و63)..

بررسی کلی وقف‌نامه‌ها و اطلاعات درج‌شده در جدول‌های این مقاله نشان می‌دهد که بیشترین وقف برای امور روشنایی حرم صورت گرفته‌ است (جدول شماره1، ردیف‌های1و2؛ جدول شماره2، ردیف12؛ جدول شماره4، ردیف‌های26و27؛ جدول شماره5، ردیف‌28؛ همچنین چندین موقوﻓﮥ دیگر). رتبة بعدی به وقف بر زائران حرم اختصاص دارد (جدول شماره1، ردیف‌های1، 4، 5، 6؛ جدول شماره2، ردیف‌های11، 14، 21؛ همچنین چندین موقوﻓﮥ دیگر). رسیدگی به نیازمندان نیز در چند وقف‌نامه‌ در کانون توجه واقفان آستان قدس قرار گرفته است (جدول شماره1، ردیف‌های1، 4، 5، 10؛ جدول شماره2، ردیف‌های10و14؛ جدول شماره3، ردیف22؛ جدول شماره5، ردیف‌28؛ جدول شماره6، ردیف52).

جدول 7- موقوفات در دورﮤ شاه‌طهماسب‌دوم و شاه‌عباس‌سوم