تحلیل فضایی و سطح‌بندی شهرستان‌های استان البرز بر‌اساس شاخص‌های خدمات فرهنگی

طرح مسئله

از پایان جنگ جهانی دوم تاکنون توسعه از‌جمله مباحث مهم در سراسر جهان بوده است. مفهوم توسعه در دهۀ 50 و 60 مترادف با رشد اقتصادی بود؛ امّا دستیابی به رشد اقتصادی همسو با اهداف سازمان ملل در برخی کشورهای جهان سوم و تغییر‌نکردن کیفیت زندگی مردم آن‌ها، نظریه‌پردازان را متوجه نارسایی مفهوم رشد برای نمایش وضعیت جوامع کرد (پناهی، 1394: 2). به‌این‌ترتیب، توسعه از دهۀ 70 مفهومی پویا پیدا کرد؛ چنان‌که علاوه بر افزایش تولید و بازدهی معادل ارتقاء سطح کمّی و کیفی زندگی شامل رفع فقر و محرومیت، ارتقاء سطح خدمات بهداشتی - درمانی، برطرف‌کردن مشکلات بیکاری و تورم، تأمین نیازهای اقتصادی - اجتماعی، برخورداری از آموزش و فرهنگ و مشارکت فعال در عرصه‌های گوناگون نیز می‌شود (تودارو، 1378: 23).

در سه دهۀ گذشته لزوم توجه افراد به ابعاد فرهنگی زندگی جمعی، نهادهای ملی و بین‌المللی را متوجه جنبة فرهنگی توسعه کرده است (ربانی و همکاران، 1388: 136). مفهوم توسعۀ فرهنگی برای نخستین بار در قرن بیستم در نتیجۀ اقدامات یونسکو در دهۀ هفتاد پدید آمد. پس از کنفرانس یونسکو در شهر ونیز مفهوم برنامه‌ریزی فرهنگی برای توسعۀ فرهنگی مطرح شد و بی‌توجهی به‌مؤلفه‌های فرهنگی را شکست توسعه و فرایند توسعه را تحول فرهنگی به شمار آوردند (زیاری، 1379: 91). توسعۀ فرهنگی زیربنای توسعۀ حقیقی و پایدار است که نیازمند کوشش برای ارتقاء سطح فرهنگ است (حکمت نیا و همکاران، 1394: 21). از آثار فرهنگ بر توسعة فراهم‌کردن امکانات و محصولات فرهنگی در جامعه است که در ارتقاء رفاه آن تأثیرگذار هستند (تقوایی و رحمتی، 1385: 117). برنامه‌ریزی برای ایجاد و توسعۀ فضاهای فرهنگی ضروری است. فضاهای فرهنگی مکان‌هایی امن برای برقراری تعاملات اجتماعی هستند و از مشارکت و شکل‌گیری تجربه‌های جمعی میان افراد حمایت می‌کنند. ویژگی‌ها و قابلیت‌های این فضاها، احیاء و رونق جریان زندگی شهری و کاهش ناهنجاری‌ها و آسیب‌های اجتماعی را در جامعه سبب می‌شوند (کملاخ، 1387).

عدالت اجتماعی و فضایی از رویکردهای مهم گذشته به مفهوم توسعه است (تقوایی و صالحی، 1392: 20) که به توزیع عادلانۀ منابع و امکانات در فضای جغرافیایی و دسترسی برابر افراد به آن می‌پردازد (شریفی، 1385: 6). توزیع نامتوازن منابع میان مناطق علاوه‌ بر فشار بر آن‌ها در مراکز توسعه‌یافته و افزایش جمعیت مراکز یاد‌شده، بهره‌برداری بهینه از توان بالقوۀ مناطق کم‌توسعه را کاهش می‌دهد؛ گریز نیروی انسانی آن‌ها را سبب می‌شود و توسعۀ پایدار را نا ممکن می‌کند (زنگی‌آبادی، 1378: 33). به این‌ترتیب برنامه‌ریزی جامع توسعه‌پذیری با هدف ارایۀ الگویی مناسب برای توزیع متعادل خدمات، جمعیت و سکونتگاه‌ها ضرورت می‌یابد (محمدی و ایزدی، 1392: 90) که در گام اول نیازمند بررسی و شناسایی منابع و محدودیت‌ها و تعیین درجۀ توسعه‌یافتگی مناطق مبنی بر مجموعه‌ای از شاخص‌های توسعه در ابعاد مختلف است (تقوایی و نوروزی، 1386: 60-61).

دستیابی به میزان چشمگیر رشد اقتصادی، عامل اصلی توجه بیشتر دولت‌ها و مقامات ملی - محلی به برخی مناطق کشور نسبت به سایر نقاط آن است. این مناطق به‌دلیل عوامل طبیعی یا تاریخی همواره از مناطق برنامه‌ریزی – سیاست‌گذاری و مرکز توجه بوده‌اند و اقتدار سیاسی - اقتصادی خود را حفظ کرده‌اند. از سوی دیگر، پیروی از الگوی توسعۀ مرکز - پیرامون در مجموعة برنامه‌ریزی توسعه در سطح کشور، با افزایش سرمایه‌گذاری‌ها در مراکز هدف، عقب‌ماندگی دیگر مناطق و توزیع نامتعادل جمعیت و منابع را در سطح مناطق موجب شده است. این وضعیت در استان البرز نیز محسوس است؛ چنان‌که شاهد تمرکز جمعیت، امکانات، و سرمایه‌گذاری‌های بیشتری در مرکز استان، شهرستان کرج، هستیم. باتوجه‌ به اهمیت مقولۀ فرهنگ، یکی از ابعاد مهم توسعه، پژوهش حاضر به تحلیل وضعیت برخورداری شهرستان‌های استان البرز از امکانات فرهنگی و تعیین رتبۀ آن‌ها می‌پردازد.

مفاهیم و ادبیات نظری پژوهش

توسعه

واژۀ توسعه برای نخستین بار در سال 1752 میلادی در زبان فرانسه و انگلیسی به معنی رسیدن به اهداف مشخص بر اساس طرح و برنامه به کار رفت. سپس به فرایند تکاملی خلقت در رشتة زیست‌شناسی و تبدیل دانه به گل اطلاق شد (Hass, 1992: 15). در تعریفی کلی، توسعه را می‌توان تکامل سطح زندگی و رسیدن به شرایط آرمانی درزمینة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دانست که تحقق مفاهیم آزادی، عدالت، پویایی اجتماعی، توسعۀ انسانی و رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را همراه دارد (محمودی نژاد و صادقی، 1388: 57). هدف اصلی توسعه، حذف نابرابری‌هاست. بنابراین بهترین مفهوم توسعه، رشد همراه با عدالت اجتماعی است (Hadder,2000,3). نظریه‌های توسعه را می‌توان به چهار دستة اصلی تقسیم کرد (ساعی، 1386: 2) که عبارتند از:

1-     نظریه‌هایی که اولویت را به عامل فرهنگ می‌دهند (وبر، تونیس، کنت و...)؛

2-     نظریه‌هایی که بر عامل اقتصادی تأکید بیشتری دارند (مارکس، روستو، لوییز، نورکس، هیرشمن و...)؛

3-     نظریه‌هایی که برای عوامل سیاسی اولویت قائل هستند (نظریات رادیکال وابستگی، فرانک، و...)؛

4-     نظریه‌هایی که بر جدا‌شدن و تخصصی‌شدن ساختارهای نظام اجتماعی متمرکز هستند (وبر، دورکهایم اسپنسر، پارسونز).

در چند دهۀ گذشته توسعۀ منطقه‌ای رویکردی برای برقراری عدالت اقتصادی - اجتماعی، توزیع بهینۀ منابع و امکانات و رفاه و ثروت، تخصیص مجدد منابع، رشد متوازن‌تر نواحی و کاهش نابرابری ناحیه‌ای بوده است. در این زمینه نظریات متعددی مطرح هستند که از آن جمله نظریات نئوکلاسیک و توسعۀ ناحیه‌ای، نئوکینزی، قطب رشد، و مرکز - پیرامون جان فریدمن هستند (محمدی و ایزدی، 1392: 92). درکشورهای مختلف جهان فرایند توسعۀ مناطق متأثر از این نظریات بوده است. از جمله نظریۀ قطب رشد فرانسوا پرو شکل‌گیری تعداد معدودی مراکز قدرتمند را در مقابل تعداد زیادی نقاط عقب‌مانده در ایران سبب شده است؛ البته مشکل اصلی ضعف نظریة قطب رشد نیست، بلکه ضعف در سیستم مدیریت و برنامه‌ریزی – سیاست‌گذاری کشور در سطح مناطق است.

فرهنگ

فرهنگ یعنی علم و هرآنچه در ردۀ شایستگی‌های اخلاقی و هنری جای دارد (آشوری، 17:1381). ریشۀ واژۀ فرهنگ به‌معنی امروزی آن مربوط به دوران روشنگری است. در فرهنگ واژگان فرهنگستان فرانسه (1716) واژۀ فرهنگ پیشوند واژه‌ای دیگر بود (مانند فرهنگ هنرها، فرهنگ ادبیات و غیره). با حذف این واژه‌ها در قرن 19، واژۀ فرهنگ به‌صورت مستقل و برای توصیف وضعیت تربیت و آموزش ذهن به کار رفت و به ایدۀ پیشرفت، تکامل، آموزش و خرد پرداخت (Galley, 2001: 9).تیلور (1871) فرهنگ را مفهومی کلی شامل دانش، هنر، اخلاق، قانون، رسوم، و توانمندی‌هایی می‌داند که انسان کسب کرده است (شریف‌زاده و کاظمی، 1377: 11). دوپوئی (1374) معتقد است "فرهنگ به انسان توانایی تعمّق را دربارۀ خویش می‌دهد و ما را موجوداتی انسانی، عقلایی، و از نظر اخلاقی متعهد می‌کند. با فرهنگ، ارزش‌ها را از یکدیگر تفکیک می‌کنیم و به گزینش می‌پردازیم. انسان افکار خود را با فرهنگ بیان می‌کند و نسبت به خویشتن خویش آگاهی به دست می‌آورد؛ اعمال خود را در تردید قرار می‌دهد؛ دستاوردهای خود را ارزیابی می‌کند و برای یافتن نمادها و ویژگی‌های جدید و آفرینش آثار منتج به تعالی خود کوشش می‌کند" (دوپوئی، 1374: 79). از نظر علاّمه جعفری تعاریف فرهنگ در دایره‌المعارف‌های جهان، عناصر بایستگی و شایستگی، کمال، ترقی مادی و معنوی، کرامت و حیثیت و شرف ذاتی انسان، حیات شایسته، آزادی مسئولانه، و عدالت در اجرای حقوق و قوانین دارند (جعفری، 1373: 77). فرهنگ نظامی معنایی حاوی اجزاء مادی و معنوی نسبتاً مشترک میان اعضای گروه است که با یادگیری به دست آمده است؛ با تأمین نیازهای مادی و معنوی انسان بر ارتقاء کیفیت زندگی او تأثیرگذار است و پیشرفت مادی و معنوی، کرامت و شرافت، آزادی متعهدانه و عدالت را سبب می‌شود (پناهی، 1394: 7).

توسعۀ فرهنگ

مفاهیم توسعۀ فرهنگ و توسعۀ فرهنگی غالباً مترادف به کار می روند؛ اما با هم تفاوت دارند. مفهوم توسعۀ فرهنگ ابعاد کمّی و کیفی دارد. جنبة کمی آن دو نوع سیاست‌گذاری را شامل می‌شود که یکی در راستای توزیع عادلانۀ امکانات فرهنگی و دیگری برای گسترش مشارکت مردم درزمینۀ تولید محصولات فرهنگی است. هدف از سیاست نوع اول جلوگیری از نخبه‌گرایی و توزیع کالاهای فرهنگی میان اقشار مختلف است که با مفهوم دموکراتیزه‌کردن فرهنگ شناخته می‌شود (پهلوان، 1378: 129-138)و با اندازه‌گیری میزان برخورداری از امکانات و فضاهای فرهنگی همراه است. سیاست نوع دوم مبتنی بر افزایش مشارکت مردم در تولید محصولات فرهنگی است؛ به‌طوری‌که تولید آن از کنترل دولت خارج و به بخش خصوصی واگذار شود. بعد کیفی توسعۀ فرهنگ به بررسی رابطة میان تولید و توزیع محصولات فرهنگی با رشد و کیفیت زندگی مادی و معنوی انسان و به موضوعاتی مانند کیفیت تولیدات فرهنگی و هماهنگی آن با ارزش‌های فرهنگی جامعه و ... می‌پردازد (پناهی، 1394: 8-9)

مفهوم توسعۀ فرهنگی نیز دو تعریف مستقل دارد. در تعریف اول، واژۀ فرهنگی در ترکیب توسعۀ فرهنگی، مضاف‌الیه توسعه است که مقصود از آن توسعۀ ابعاد کمّی و کیفی فرهنگ در جامعه است و امکان دسترسی مردم به امکانات و محصولات فرهنگی و میزان مشارکت آنها در تولید فرهنگ بررسی شد. در تعریف دیگر، واژۀ فرهنگی صفت توسعه است که مفهوم آن ماهیت فرهنگی توسعه است و به بررسی اساس فرهنگی ابعاد مختلف توسعه (اقتصادی...) و پیامدهای فرهنگی آن در جامعه می‌پردازد (پناهی، 1394: 9-10).

یونسکو در گزارش جهانی فرهنگ در سال 1998 و 2002 میلادی شاخص‌های فرهنگی کشورهای مختلف جهان را با داده‌های مربوط به آنها عرضه کرده است. در این گزارش 125 شاخص فرهنگی معرفی شده است که گروه‌های اصلی آن عبارتند از:

1.فعالیت های فرهنگی شامل روزنامه، کتاب، کتابخانه، موسیقی، بایگانی، موزه‌ها، رادیو، تلویزیون، سینما، هنرهای نمایشی، تعطیلات عمومی، محوطه‌های میراث جهانی، تجارت کالاهای فرهنگی، جهانگردی بین‌المللی، ارتباطات و فناوری جدید؛

2.گرایش‌های فرهنگی شامل کتاب، روزنامه و اوراق چاپی، رادیو و تلویزیون، سینما، ارتباطات و سفر، مبادلات فرهنگی، پذیرش کنوانسیون‌های فرهنگی، کنوانسیون‌های حقوق بشر، ترجمه و انتشار کتاب به زبان‌های خارجی، ترجمه از زبان اصلی و کنوانسیون‌های میراث فرهنگی (فاضل‌نیا و همکاران، 1389: 159).

پیشینۀ پژوهش

تاکنون پژوهش‌های بسیاری دربارة توسعۀ ابعاد مختلف فرهنگ و تعیین میزان برخورداری مناطق از امکانات فرهنگی انجام شده است که در زیر به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

زیاری (1379) در پژوهشی با عنوان "سنجش درجۀ توسعه‌یافتگی فرهنگی استان‌های ایران" با روش تاکسونومی عددی به سطح‌بندی و مقایسۀ درجۀ توسعه‌یافتگی استان‌های کشور مبتنی بر آمار مربوط به 22 شاخص فرهنگی در سال 1375 پرداخته است و نشان می دهد که نبود فرصت‌های برابر در بهره‌مندی از منابع، وجود نظام برنامه‌ریزی مرکزگرا، و بهره‌گیری از الگوی توسعۀ مرکز - پیرامون از جمله عوامل مهم در توزیع نامتعادل امکانات فرهنگی در کشور است و شهر تهران، مهم‌ترین قطب رشد کشور، با کسب بیشترین امتیاز، توسعه‌یافته‌تر از سایر مناطق است. تقوایی و رحمتی (1385) در پژوهش خود با عنوان "تحلیل شاخص‌های توسعۀ فرهنگی استان‌های کشور" به تحلیل میزان برخورداری استان‌های ایران از شاخص‌های فرهنگی پرداختند و نشان دادند استان تهران همچون دورۀ قبل سهم بیشتری از منابع فرهنگی را در اختیار دارد. مشکینی و قاسمی (1391) در پژوهش خود با عنوان "سطح‌بندی شهرستان‌های استان زنجان براساس شاخص های توسعۀ فرهنگی با الگوی Topsis، به بررسی وضعیت برخورداری شهرستان‌های استان زنجان از 10 شاخص فرهنگی پرداخته‌اند و نشان داده‌اند توزیع شاخص‌های فرهنگی میان شهرستان‌های استان متوازن نیست. شهرستان‌های زنجان و ماهنشان، بیشترین و شهرستان‌های خدابنده و ایجرود، کمترین رتبه را در توسعة فرهنگی در استان کسب کرده‌اند. توزیع امکانات فرهنگی در سطح استان متأثر از الگوی توسعۀ مرکز - پیرامون و جمعیت مناطق است. حکمت نیا و همکاران (1394) در پژوهش خود با عنوان "تحلیل فضایی توسعه‌یافتگی فرهنگی شهرستان های استان یزد" به بررسی وضعیت برخورداری 11 شهرستان استان یزد از 21 شاخص فرهنگی پرداخته‌اند. در این راستا از روش دلفی برای وزن‌دهی به شاخص‌ها و از روش ORESTE برای تحلیل داده‌ها استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد توزیع امکانات فرهنگی در سطح استان از متغیرهایی مانند میزان جمعیت، تراکم اداری - سیاسی، وسعت مناطق، و الگوی توسعۀ مرکز - پیرامون تبعیت نمی‌کند. شهرستان‌های مهریز، اردکان، و ابرکوه در رتبه‌های یکم تا سوم و شهرستان یزد که مرکز استان است، با بیشترین میزان جمعیت و تراکم اداری - سیاسی در کمترین سطح توسعۀ فرهنگی در استان قرار دارد. سرایی و همکاران (1394) در پژوهش خود با عنوان "سطح بندی توسعه‌یافتگی شهرستان‌های استان کهگیلویه و بویر احمد با تأکید بر مولفه‌های فرهنگی" به بررسی وضعیت برخورداری 7 شهرستان استان از 24 شاخص فرهنگی پرداخته‌اند. برای تعیین وزن شاخص‌ها از روش دلفی و برای سطح‌بندی مناطق از روش Electer استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهند که توزیع شاخص‌های فرهنگی میان شهرستان‌های استان، متوازن نیست. شهرستان‌های بهمئی، بویر احمد، و کهگیلویه به‌سبب برخورداری بیشتر از شاخص‌های مهم‌تر، در مرتبۀ یکم تا سوم، و شهرستان گچساران در مرتبۀ هفتم قرار گرفته‌اند. همچنین توزیع امکانات فرهنگی در این استان از الگوی مرکز - پیرامون تبعیت نمی‌کند؛ چنان‌که شهرستان کهگیلویه که مرکز استان است، با بیشترین میزان جمعیت در رتبۀ سوم، و شهرستان بهمئی با کسب رتبۀ پنجم از نظر جمعیت در بیشترین سطح توسعه قرار دارد.

روش پژوهش

رویکرد پژوهش حاضر، توصیفی - تحلیلی و کمّی است. برای تحلیل وضعیت توسعۀ شهرستان‌های البرز از جنبة کمّی توسعۀ فرهنگ ابتدا اطلاعات مربوط به جمعیت شهرستان‌ها و شاخص‌های فرهنگی پژوهش که با روش اسنادی، انتخاب شده‌اند به‌ترتیب از سالنامۀ آماری استانداری البرز (1392-1391) و منابع آماری (سال 1393) سه زمینة فرهنگ، سینما، و مطبوعات ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی استان جمع‌آوری شد؛ سپس برای تحلیل روابط میان شاخص‌ها تعداد 10 عدد پرسش‌نامه در اختیار 10 نفر از کارشناسان اداره قرار داده شدند. ویژگی کارشناسان در جدول (1) آمده است.

جدول- 1: ویژگی کارشناسان (منبع: نگارندگان، 1394)

پس از بررسی پرسش‌نامه‌های داده شده به کارشناسان ادارة روابط بین شاخص‌ها با روش دیماتل[1] تحلیل شد و برای وزن‌دهی در الگوی ^[2]ANP در نرم‌افزارSuperDecision لحاظ شد؛ سپس تحلیل و طبقه‌بندی شهرستان‌ها از نظر میزان برخورداری از شاخص‌های فرهنگی به ترتیب با روش تاپسیس[3] در برنامة excel و روش تحلیل خوشه در نرم‌افزار spss انجام و با GIS ARC گویا شد. در ادامه، مراحل اجرای دیماتل و تاپسیس آمده است.

مراحل اجرای روش دیماتل عبارتند از:

1- تشکیل ماتریس روابط مستقیم (ماتریس حاصل از نظر خبرگان)- برای تشکیل این ماتریس، هریک از تحلیل‌کنندگان براساس میزان ارتباط و همبستگی احتمالی میان دو متغیر، مقادیری از 1تا10 یا از صفر تا 4 برای این رابطه در نظر می‌گیرند؛ سپس از نظر تحلیل‌کنندگان، میانگین حسابی گرفته می‌شود.

2- نرمال‌کردن ماتریس روابط مستقیم - براساس رابطۀ 1، هر درایۀ ماتریس روابط مستقیم، بر بیشترین مجموع سطرها و ستون‌های ماتریس تقسیم می‌شود.

3- تشکیل ماتریس واحد (I)- قطر این ماتریس برابر با یک و همة درایه‌های آن برابر با صفر است.

4- تشکیل ماتریس ارتباط کامل (T) مبنی بر رابطۀ ^-1(I-M)- (M) ماتریس نرمال شده و (I) ماتریس واحد است. ماتریس معکوس تشکیل می‌شود. ماتریس Tحاصل‌ضرب ماتریس M و معکوس است.

5-   تشکیل ماتریس روابط معنی‌دار - این ماتریس براساس ماتریس T تشکیل می‌شود. اگر هر درایۀ ماتریس T از ارزش آستانۀ حاصل از میانگین ماتریس، کوچک‌تر باشد، رابطۀ بین دو متغیر بی‌معنی و اگر از ارزش آستانه، بیشتر باشد، رابطۀ بین متغیرها معنادار است.

6- تشکیل ماتریس نهایی - ماتریس نهایی روش دیماتل، ماتریس شدت تعاملات است که در آن (D) مجموع هر سطر ماتریس روابط معنی‌دار و(R) مجموع هر ستون آن است. (R+D) و (R-D) نشان‌دهندة شدت تعامل و تاثیرپذیری شاخص‌ها است.

مراحل اجرای تاپسیس عبارتند از:

1-     تشکیل ماتریس داده‌ها مبتنی بر n آلترناتیو و k شاخص؛

2-     تشکیل ماتریس تصمیم‌گیری بی‌مقیاس، با رابطۀ 3؛

3-     تشکیل ماتریس تصمیم‌گیری نرمال‌شدۀ وزنی؛

4- تعیین پاسخ ایدئال مثبت (بیشترین عملکرد هر شاخص) و ایدئال منفی (کمترین عملکرد هر شاخص) مبتنی‌بر رابطۀ 4 و 5 که به‌ترتیب با علامت (A⁺) و(A^-) نمایش داده شده‌اند.

5- تعیین معیار فاصله‌ای برای گزینۀ ایدئال (Si⁺) و گزینۀ حداقل(Si^-) مبتنی بر رابطۀ 6 و 7- در این مرحله، فاصلۀ اقلیدسی هریک از گزینه‌ها از پاسخ‌های ایدئال مثبت و منفی مربوط به هر مؤلفه محاسبه می‌شود.

6- محاسبۀ نزدیکی نسبی تا پاسخ ایدئال - تعیین ضریبی که برابر است با فاصلۀ گزینۀ حداقل (Si^-) تقسیم بر مجموع فاصلۀ حداقل (Si^-) و فاصلۀ حداکثر (Si⁺) که آن را با (ci⁺) نشان می‌دهند و با رابطۀ 8 محاسبه می‌شود.

7- رتبه‌بندی گزینه‌ها براساس (ci⁺) که همواره بین صفر و یک نوسان دارد. یک، بیشترین رتبه و صفر، کمترین رتبه را نشان می‌دهند. درنهایت، رتبه‌بندی نهایی به دست می‌آید.

معرفی شاخص‌های پژوهش

شاخص‌های فرهنگی پژوهش در جدول (2) نشان داده شده‌اند.

جدول- 2: شاخص‌های بررسی‌شده

منبع: (زیاری، 1379: 97؛ مشکینی و قاسمی، 1391: 7؛ سرایی و همکاران، 1394: 19؛ حکمت‌نیا و همکاران، 1394: 111)

محدودة بررسی‌‌شده

استان البرز با وسعتی حدود 5142 کیلومتر مربع بین 35 درجه و31 دقیقه تا 36 درجه و 21 دقیقۀ عرض شمالی و50 درجه و 10 دقیقه تا 51 درجه و30 دقیقة طول شرقی قرار دارد و بر‌اساس تقسیمات سیاسی 1392 شش شهرستان به‌نام‌های کرج، ساوجبلاغ، نظرآباد، طالقان، اشتهارد، و فردیس دارد (شکل 1) که جمعیت آن‌ها در جدول (3) آورده شده است. استان البرز، پرجمعیت‌ترین و مهاجرپذیرترین استان کشور، به‌ترتیب در رتبۀ پنجم، و دوم پس از استان تهران قرار دارد. باوجود سکونت اقوام مختلف در سطح استان، سرمایه‌گذاری‌های فرهنگی، بازتابی از فرهنگ قومیت‌ها نیست. به‌این‌دلیل، به رابطة میان امکانات فرهنگی با مفهوم هویت فرهنگی توجه شده است.

جدول- 3: جمعیت شهرستان‌های استان البرز

منبع: سالنامۀ آماری استان البرز (1391-1390)

شکل- 1: نقشة محدودة بررسی‌شدة تقسیمات سیاسی استان البرز

بحث و نتایج

تحلیل روابط میان شاخص‌ها با روش دیماتل

برای تشکیل ماتریس تصمیم گیری از نظرات کارشناسان ادارة فرهنگ و ارشاد اسلامی استان به‌شکل مصاحبه و استفاده از پرسش‌نامه استفاده شد؛ به‌این‌ترتیب‌که از کارشناسان مربوطه خواسته شد دربارة میزان همبستگی احتمالی میان شاخص‌ها یا میزان تاثیر هریک از آن‌ها بر هم اعدادی از صفر تا چهار را اختصاص دهند (صفر، بدون تاثیر؛ 1، تاثیر خیلی کم؛ 2، تاثیر کم؛ 3، تاثیر زیاد و 4، تاثیر خیلی زیاد) و پس از مصاحبه‌های متوالی با آن‌ها از نظراتشان میانگین گرفته شد که بر‌اساس آن شاخص‌هایی که پذیرای هیچ‌گونه ارتباطی با یکدیگر نداشتند عدد صفر، و شاخص‌هایی که ارتباط کاملاً معناداری با هم داشتند عدد چهار را گرفتند (جدول 4).

جدول- 4: ماتریس تصمیم‌گیری (روابط مستقیم)

منبع: محاسبات نگارندگان، 1394

پس از نرمال‌کردن ماتریس تصمیم^[4] و تشکیل ماتریس واحد (I)، ماتریس ارتباط کامل مبتنی‌بر رابطۀ 2 بیان‌شده در مرحلۀ چهارم از معرفی روش دیماتل تشکیل شد^[5]، و برمبنای آن ماتریس روابط معنی‌دار تشکیل شد که بر‌اساس آن اگر هر درایۀ ماتریس از شدت آستانه یا میانگین ماتریس ارتباط کامل، کوچک‌تر باشد، آن درایه صفر می‌شود که نشان‌دهندة نبود ارتباط و همبستگی میان دو شاخص است. برعکس، درایه‌هایی که از شدت آستانه، بزرگ‌تر باشند، مقادیری می‌گیرند که نشان‌دهندة ارتباط و به‌نوعی وابستگی میان دو شاخص است (جدول 5). شدت آستانۀ به‌دست‌آمده از میانگین ماتریس ارتباطات کامل، برابر با 027/0 است. روابط میان شاخص‌ها بر‌اساس ماتریس روابط معنی‌دار، در الگوی ANP لحاظ شده است.

جدول- 5: ماتریس روابط معنی‌دار (منبع: محاسبات نگارندگان، 1394)

در ماتریس شدت تعاملات، D مجموع هر سطر ماتریس روابط معنی دار و R مجموع هر ستون آن است. (R+D) و (R-D) نشان‌دهندة شدت تعامل و تاثیرپذیری شاخص‌ها از یکدیگر است^[6] (جدول 6).

جدول- 6: ماتریس میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری متغیرها

منبع: محاسبات نگارندگان، 1394

تعیین وزن شاخص‌ها با روش ANP

وزن شاخص‌ها با الگوی ANP محاسبه شده است. براساس نظر کارشناسان، شاخص‌ها در 4 خوشۀ فرهنگی -هنری، فرهنگی - اجتماعی، فرهنگی - آموزشی، و فرهنگی - پژوهشی طبقه‌بندی شدند (جدول 7). در الگوی ANP، خوشه‌های دارای ارتباط درونی با هم مقایسه می‌شوند. بر‌اساس نظر کارشناسان و نتایج به‌دست‌آمده از روش دیماتل، خوشۀ فرهنگی - هنری با خوشۀ فرهنگی - اجتماعی، خوشۀ فرهنگی - اجتماعی با همة خوشه‌ها، خوشۀ فرهنگی - آموزشی با خوشۀ فرهنگی - اجتماعی، و خوشۀ فرهنگی - پژوهشی با خوشۀ فرهنگی - اجتماعی و فرهنگی - آموزشی ارتباط دارند. درنهایت، معیارها و زیرمعیارهای خوشه‌های دارای ارتباط، با هم مقایسۀ زوجی شدند و وزن نهایی شاخص‌ها به دست آمد^[7] (جدول 8). از میان شاخص‌ها نسبت سینماها بیشترین وزن را دارد و امتیاز بعضی از شاخص‌ها نیز صفر است. فلسفۀ طراحی الگوی ANP، توجه‌نکردن به روابط بیرونی معیارها در فرآیند AHP است. تحلیل روابط درونی و بیرونی معیارها باعث می‌شود شاخص‌های کم اهمیت یا بی‌اهمیت در فرآیند حل مسأله، بی‌ارزش شوند و به صفر میل کنند؛ به‌طوری‌که یا رابطه‌ای با دیگر شاخص‌ها ندارند (نسبت موزه) یا با شاخص‌های کم‌اهمیت در ارتباط هستند (مانند کانون مسجد که با شاخص‌های کم‌اهمیت مانند نمایشگاه خوشنویسی و عکس رابطه دارد) یا با شاخص‌هایی رابطه دارند که خود آن‌ها نیز رابطۀ ضعیفی با سایر شاخص‌ها دارند یا رابطه‌ای ندارند (شاخص موسسة قرآن تنها با خود و شاخص تعداد مسجد و کانون فرهنگی مسجد ارتباط دارد).

جدول- 7: خوشه‌های مربوط به شاخص‌های پژوهش

منبع: نظر کارشناسان سه معاونت یاد‌شده، در ادارة کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان البرز، 1394

جدول- 8: وزن نهایی شاخص‌های فرهنگی

منبع: محاسبات نگارندگان، 1394

تحلیل توسعه‌یافتگی فرهنگی شهرستان‌های استان البرز با روش تاپسیس

پس از تشکیل ماتریس اولیۀ مربوط به داده‌های خام متغیرهای پژوهش، برخی متغیرها، براساس تعداد 10000 نفر و برخی براساس جمعیت شهرستان به شاخص تبدیل شدند؛ یعنی در نگاه نخست ممکن است که منطقه‌ای به‌سبب برخورداری ضعیف یا نبود برخورداری از برخی امکانات فرهنگی، توسعه‌نیافته به نظر برسد؛ درحالی‌که براساس جمعیتی معین یا جمعیت خودش این تعداد از امکانات، مطلوب است (جدول 9). پس از این مرحله، ماتریس شاخص‌های فرهنگی با رابطۀ (3) نرمال می‌شود^[8].

جدول- 9: ماتریس شاخص‌های فرهنگی به‌تفکیک شهرستان‌های استان البرز به‌ازاء 10000 نفر جمعیت

منبع: محاسبات نگارندگان، 1394

ماتریس نرمال‌شدۀ شاخص‌ها در وزن مربوط به هر شاخص، ضرب و ماتریس نرمال‌شدۀ وزنی تشکیل می‌شود (جدول 10)؛ سپس با توجه‌به معیار ایدئال و حداقل از ماتریس نرمال‌شدۀ وزنی، ماتریس فواصل ایدئال مثبت و منفی شاخص‌های فرهنگی برمبنای رابطۀ (4) و (5) تشکیل می‌شود (جدول 11). در مرحلۀ بعد براساس رابطۀ (6) و (7)، فاصلۀ هر‌یک از گزینه‌ها از پاسخ‌های ایدئال مثبت و منفی مربوط به هر شاخص محاسبه شد و ضریب ci با رابطۀ (8) به دست آمد که بر‌اساس آن، شهرستان‌ها رتبه‌بندی می‌شوند (جدول 12).

جدول- 10: ماتریس استاندارد وزنی شاخص‌های فرهنگی (منبع: محاسبات نگارندگان، 1394)

جدول- 11: فواصل ایدئال مثبت و منفی شاخص‌های فرهنگی

منبع: محاسبات نگارندگان، 1394

جدول زیر نشان می‌دهد شهرستان های کرج، طالقان و فردیس به‌ترتیب با کسب رتبۀ 1، 2 و 3 در سطح برخوردار از شاخص‌های کمّی توسعۀ فرهنگ قرار گرفته‌اند و سهم بیشتری از امکانات و فضاهای فرهنگی استان را دارند. شهرستان اشتهارد نیز با کسب رتبۀ 4 در طبقۀ متوسط و شهرستان های ساوجبلاغ و نظرآباد با کسب رتبۀ 5 و 6 در طبقۀ محروم قرار گرفته‌اند (جدول 12، شکل 2).

جدول- 12: ضریبتاپسیسو رتبه‌بندی شهرستان‌های استان البرز از نظر متغیرهای فرهنگی

منبع: محاسبات نگارندگان، 1394

شکل- 2: تعیین میزان برخورداری شهرستان‌های استان البرز از جنبة وضعیت فرهنگی

نتیجه‌گیری

دستیابی به توسعۀ متوازن در سطح کلان و استفادۀ بهینه از منابع هر منطقۀ جغرافیایی، برنامه‌ریزی اصولی نیاز دارد که با شناخت جامع از امکانات و کمبودهای مناطق معنا می‌یابد. با توجه به مقولۀ فرهنگ، یکی از ابعاد توسعه، و اهمیت وجود امکانات و فضاهای فرهنگی در زمینة توسعۀ جوامع، این پژوهش به تحلیل وضعیت برخورداری شهرستان های استان البرز از 24 شاخص کمی توسعۀ فرهنگ پرداخته است. به این ترتیب پس از تحلیل روابط میان شاخص‌ها و تعیین درجۀ اهمیت آن‌ها درزمینة توسعۀ فرهنگی، وضعیت برخورداری شهرستان‌های استان از شاخص‌های فرهنگی تحلیل شد و طبقه‌بندی آن‌ها در سه گروه برخوردار، نیمه‌برخوردار و محروم انجام شد که برمبنای آن شهرستان‌های کرج، طالقان و فردیس به ترتیب با میزان تاپسیس 50/0، 47/0، و 45/0 در طبقۀ برخوردار، شهرستان اشتهارد با میزان تاپسیس 26/0 در طبقۀ نیمه‌برخوردار، و شهرستان‌های ساوجبلاغ و نظرآباد با کسب میزان تاپسیس 15/0، و 14/0 در طبقۀ محروم از شاخص‌های کمی توسعۀ فرهنگ در سطح استان البرز قرار دارند.

دو عامل، همواره بر طبقه‌بندی مناطق از جنبة میزان بهره‌مندی از شاخص‌های توسعه در ابعاد مختلف اقتصادی، بهداشتی - درمانی، فرهنگی و... تاثیر‌گذار است که عبارت‌اند از: 1-امتیاز هریک از شاخص‌ها مبتنی بر نظر کارشناسان؛ 2- وضعیت شاخص‌ها در هر منطقه.

در پژوهش حاضر، براساس نظر کارشناسان، شاخص‌های نسبت سینما، نسبت جشنوارة تجسمی، سرانۀ ظرفیت سالن‌های سینما، نسبت سالن‌های تئاتر و نمایش، نسبت آموزشگاه سینمایی، نسبت کانون آگهی و تبلیغ، نسبت چاپ‌خانه، نسبت ناشرین و نسبت آموزشگاه موسیقی، بیشترین امتیاز را دارند.

در شاخص نسبت سینما شهرستان فردیس، در شاخص‌های نسبت جشنوارۀ تجسمی و نسبت سالن‌های تئاتر و نمایش شهرستان طالقان، در شاخص نسبت چاپ‌خانه شهرستان ساوجبلاغ، و در شاخص‌های سرانۀ سالن‌های سینما، نسبت آموزشگاه سینمایی، کانون آگهی و تبلیغ، ناشر و آموزشگاه موسیقی شهرستان کرج، وضعیت بهتری در مقایسه با سایر شهرستان‌ها دارند. شهرستان کرج با برخورداری از وضعیت بهتر در زمینۀ شاخص‌های مهم‌تر در رتبۀ یکم توسعه قرار گرفته است.

در دسته‌بندی کلی از شهرستان‌ها براساس آمار مربوط به جمعیت آن‌ها در سال 1390، شهرستان‌های کرج و فردیس در طبقۀ بالای جمعیت، شهرستان‌های ساوجبلاغ و نظرآباد در طبقۀ متوسط و شهرستان‌های اشتهارد و طالقان در طبقۀ پایین جمعیت قرار دارند. بنابراین اگرچه شهرستان‌های کرج، طالقان، فردیس، و اشتهارد با قرار‌گرفتن در طبقۀ برخوردار و نیمه‌برخوردار از شاخص‌های فرهنگی به نسبت جمعیت خود، وضعیت توسعۀ مطلوب و نسبتاً مطلوبی دارند؛ در‌مجموع، توزیع امکانات فرهنگی در سطح استان متناسب با جمعیت شهرستان‌ها نیست؛ به‌طوری‌که شهرستان‌های ساوجبلاغ و نظرآباد به نسبت جمعیت خود در طبقۀ محروم از شاخص‌های فرهنگی هستند.

باتوجه‌به نتایج پژوهش زیاری (1379)، تقوایی و رحمتی (1385) و مشکینی و قاسمی (1391) توزیع شاخص‌های فرهنگی در استان البرز نیز تا حدود نسبی متأثر از تمرکز‌گرایی در مجموعة برنامه‌ریزی منطقه‌ای بوده است؛ چنان‌که شهرستان کرج با تراکم زیاد واحدهای اداری - سیاسی، و با مرکزیت شهر کرج و تمرکز برنامه‌ریزی‌ها در آن، رتبۀ اول را کسب کرده است. از سوی دیگر، بخش شرقی استان البرز توسعه یافته‌تر از مناطق غربی آن است و از جنبة میزان برخورداری از امکانات و فضاهای فرهنگی نابرابری شدیدی میان آن‌ها (مناطق شرقی و غربی) وجود دارد که نیازمند بررسی است.

بنابراین در راستای دستیابی به توسعۀ متوازن در سطح استان البرز در برنامه‌های توسعۀ استان در بعد فرهنگ اولویت اصلی به‌ترتیب با شهرستان‌های نظرآباد و ساوجبلاغ خواهد بود.