ریخت‌شناسی منظومۀ گل و نوروز خواجوی کرمانی، براساس نظریۀ ولادیمیر پراپ

الف ) مقدمه

الف-1) روایت‌شناسی

تحلیل ساختاری آثار روایی در عصر حاضر یکی از مهم‌ترین روش‌های پژوهشی در باب روایت و داستان است که در جنبش فرمالیستی انقلابی پدید آورد‌. روایت را می‌توان متنی دانست که راوی‌‌، داستان و حوادث آن را در برهه‌ای از زمان بیان می‌کند‌. «روایت بازگویی اموری است که به لحاظ زمانی و مکانی از ما فاصله دارند‌. گوینده حاضر و ظاهراً به مخاطب و قصه نزدیک است اما رخدادها غایب و دورند» (تولان‌‌، 1383: 16) در واقع، داستانی است که مجموعه‌ای از رخدادها به طور زنجیره‌ای برای بازیگران و شخصیت‌های آن اتفاق می‌افتد‌. «این کنش‌ها در اغلب موارد روابط علت و معلولی برقرار می‌کنند‌» (تودوروف‌‌، 1377: 90). پراپ روایت را این‌گونه تعریف می‌کند که متنی از حالت پایدار به حالت ناپایدار می‌رسد و دوباره به حالت اولیه بازمی‌گردد (پراپ‌، 1386: 43). رخدادها در کنار هم‌، داستان ساخته و از آنجا که هر داستانی روایت است‌‌، به‌راحتی می‌توان گفت که از زمان پیدایش انسان‌‌، هیچ عصری خالی از روایت و داستان نبوده است‌. «عرصۀ روایت از یک طرف به ارسطو می‌رسد و از طرف دیگر به رمان مدرن‌. ضمن آنکه عرصه‌ای بسیار عالی برای بررسی ساختارگرایان است‌» (اسکولز‌‌، 1383: 91). روایت‌شناسی یکی از وسیع‌ترین مباحث ساختاری در چند دهة اخیر است و در پی آن است که واحدهای کمینة روایت و به اصطلاح «دستور پیرنگ» را مشخص کند‌ (سجودی‌، 1382: 72)، تا بتواند به الگوی روایتی خاص دست یافته و بر تمام آثار روایی دیگر تعمیم یابد‌. «یکی از مباحث مورد توجه محققان روایت‌شناس ساختارگرا‌‌ یافتن دستور زبان داستان است؛ یعنی قانونمندی‌ها و قواعدی که بر قصه‌ها و داستان‌ها حاکم است‌. به دلیل آنکه قصه‌های عامیانه ساختار نسبتاً ساده‌ای دارند‌، می‌توان قواعد حاکم بر آنها را شناسایی و طبقه‌بندی کرد» (اخوت‌، 1371: 33)‌. یکی از بهترین و مهم‌ترین شیوه‌‌های تحلیل و طبقه‌بندی ساختاری آثار روایی را ولادیمیر‌پراپ‌‌، فرمالیست روسی ابداع و عمده عقاید خود را دربارۀ روایت در سال 1938 در کتاب معروفش ریخت‌شناسی قصه‌های پریان بیان کرد‌. اگرچه حدود هشتاد سال از نگارش کتابش در باب تقسیم‌‌بندی ساختاری داستان‌ها می‌گذرد‌، هنوز روش وی معتبر و کارآمد است‌ (ذوالفقاری‌، 1389: 55)‌. در حقیقت، نگارش کتاب مذکور سرآغاز بررسی‌های ساختاری دیگر در باب داستان و روایت است‌. 

الف-2 ) ریخت‌شناسی

ریخت‌شناسی علمی است در حوزۀ مطالعات ادبی که نخسین بار ولادیمیر پراپ یکی از شکل‌گرایان معروف روس‌‌، آن را بنیان نهاد و الگوی خاص خود را در نخستین کتابش ریخت‌شناسی قصه‌های پریان تجزیه و تحلیل کرد‌. پراپ معتقد بود: ریخت‌شناسی علم گیاه‌شناسی است که ساختمان گیاه را بررسی می‌کند‌‌ (پراپ‌، 1386: 17). او با استفاده از این عنوان‌‌، ریخت‌شناسی قصه را‌‌ بررسی قصه‌ها براساس واحدهای کوچک‌‌، ارتباط واحدها با یکدیگر و با کل قصه‌‌ معنا کرد‌. این کتاب او که با انتقادات و تحسین‌هایی از طرف نظریه‌پردازان مواجه شد‌‌، تأثیر عظیمی بر فولکلور‌‌شناسان گذاشت‌‌، تا آنجا که لوی استراوس یکی از منتقدان الگوی پراپ‌‌، به گونه‌ای متفاوت از آن سود جسته است‌‌، بدین‌گونه که پراپ به صورت متن می‌پردازد‌‌، اما لوی استراوس ساختار متن را در معنای گسترده و از جنبه‌های دیگر بررسی می‌کند (اسکولز‌، 1383: 103). کار پراپ هرچند ساده‌تر است، تا به امروز برای نظریۀ ادبی بسیار مهم‌تر بوده است تا کار لوی استراوس (همان: 92). تأکید کار پراپ‌، بر روی اعمال شخصیت‌هاست‌‌. وی عقیده دارد که شخصیت‌های متنوع‌‌، اعمال یکسان دارند‌‌. او این اعمال را در سی و یک واحد خلاصه کرده است که در سایر قصه‌ها آزمون‌پذیر است‌‌؛ به عبارتی، اجزای سازندۀ قصه‎ها ‌انتقال‌پذیر به سایر قصه‌ها با مضمون‌های متفاوت است‌. پراپ با بررسی‌هایی که در 100 قصۀ روسی انجام داد، نتیجه گرفت که مبنای قصه‌ها بر اساس کارکردهای شخصیت‌هاست که از نظر تعداد محدود‌‌، از لحاظ ترتیب و توالی یکنواخت و از جنبۀ ساختاری همه از یک نوع و تیپ هستند که از تمام قصه‌های پریان روسی دریافتنی است (احمدی‌، 1384: 145).

 شایان ذکر است که در بعضی متون بررسی‌شده‌‌، تعداد و توالی کارکردها متفاوت است اما تأکیدی که پراپ بر روی ترتیب و تعداد کارکردها دارد تأمل بیشتری را می‌طلبد. «ترتیب کارکردها، آن اندازه که پراپ ادعا می‌کند، ثابت نیست و این امر تا حدودی مفید بودن شیوۀ آنالیزی پراپ را کاهش می‌دهد‌. او نشان نمی‌دهد که کدام کارکردها همیشه یا تقریباً در قصه حضور دارند و کدام‌ها فقط بعضی مواقع دیده می‌شوند» (خدیش‌‌، 1387: 61،  به نقل از جیلت‌، 1998: 51). تطابق نداشتن تعداد و توالی کارکردهای قصه با الگوی پراپ شاید بیشتر به این دلیل است که هر قصه‌گویی بنا بر سلیقۀ تخیلی خود‌‌، کارکردها را چیده است‌‌. از این رو، در گذاردن یک قاعدۀ ثابت برای کارکردها راه پایانی وجود نداشته‌است‌‌. بر همین ‌اساس، بعدها پراپ در انتهای کتابش بر احتمال مطابق نبودن الگویش با بعضی قصه‌ها اعتراف کرده و اظهار داشته‌است که «ما به کمیت مواد علاقه‌ای نداریم بلکه به کیفیت تجزیه و تحلیل آن دل بسته‌ایم» (پراپ‌، 1386: 58)‌. وی الگوی خود را تنها یک کوشش می‌داند که احتمالاً در آینده تکامل یابد و نتیجه‌گیری‌های مؤثرتری حاصل گردد (پراپ‌‌، 1386: 210). در واقع، او یک داستان بنیادین و یکسانی برای قصه‌های عامیانه قائل شده است‌. «پراپ در بررسی ریخت‌شناسانۀ‌ خویش‌، فقط قصه‌های جادویی روسی را در نظر داشت‌‌، ولی نتایج حاصل از بررسی‌های وی را می‌توان به قصه‌های سایر ملل تعمیم داد‌. این امر در مورد قصه‌های ایرانی هم صادق است» (حق‌شناس و خدیش‌، 1387: 33) و کار ما که تحلیل داستان گل و نوروز است‌، مؤید سخن فوق است‌.

پراپ «قصه را آن گسترش و تطوری می‌داند که از شرارت (A) یا کمبود (a) شروع می‌شود و با گذشتن از خویشکاری‌های میانجی به ازدواج (W) یا به خویشکاری‌های دیگری می‌انجامد که به عنوان پایان قصه به کار گرفته شده است‌. وی این گونه بسط و تحول در قصه را اصطلاحاً «حرکت» می‌نامد و می‌گوید: هر قصه ممکن است‌، چندین حرکت داشته باشد‌، گاهی یک حرکت ممکن است مستقیماً به دنبال حرکت دیگر بیاید؛ اما ممکن است که حرکت‌ها در هم بافته شوند»(پراپ‌، 1386: 184-183)‌. تشخیص و تمییز اینکه اعمال شخصیت‌ها متناسب با الگوی پراپ‌‌، حرکت محسوب می‌شود یا قصۀ جدیدی است کار آسانی نیست، اما با شناخت ریزه‌کاری‌ها و دقت کامل امکان تطبیق و تشخیص وجود دارد‌.

الف-2-1 ) حرکت در قصه

پراپ صورت‌های ممکن ترکیب حرکت‌ها را به عبارت زیر بیان می‌کند:

1) یک حرکت مستقیما و بلافاصله بعد از حرکت اول اتفاق می‌افتد‌.

2) حرکت جدید پیش از پایان حرکت اول آغاز می‌شود‌. جریان عملیات قصه با حرکتی که داستان دربردارد‌، قطع می‌شود. پس از خاتمۀ داستان دنبالۀ حرکت اول ادامه می‌یابد‌.

3) ممکن است یک داستان به نوبه خود قطع شود که در این حال نمودگار نسبتاً پیچیده‌ای نتیجه می‌شود‌.

4) قصه ممکن است با دو شرارت همزمان آغاز شود و از این دو یکی پیش از دومی کاملاً فیصله یابد‌.

5) دو حرکت ممکن است پایان مشترکی داشته باشند‌.

6) گاهی قصه‌ای دو جست‌وجوگر دارد‌. قهرمانان در وسط حرکت اول قصه از هم جدا می‌شوند‌ (جلالی‌پور‌، 1391: 24)‌.

وی پس از تقسیم حرکت‌های قصه بر اساس نوع ترکیب ‌آنها‌، تقسیم‌بندی دیگری از حرکت‌های قصه ارائه می‌کند و آن تقسیم حرکت‌ها از نظر موضوع و محتوای ‌آنهاست‌.

الف-2-2 ) تقسیم حرکت از نظر موضوع و محتوا

پراپ در بررسی دیگرش‌، حرکت داستان‌ها را براساس بسط و گسترش آنها بر چهار رده تقسیم می‌کند و برای هر کدام نموداری به شرح زیر ترتیب می‌دهد:

1-          بسط از طریق خویشکاری H-I (جنگ و کشمکش).

                                                                      (A B C ­DE FG H J I K ¯ Pr RS LQ EX TuW*)

2-          بسط از طریق خویشکاری M-N (انجام دادن کار دشوار).

A B C ­DE FGLM JNK ¯ Pr Rs EX TuW*)                                                                             )

3-          بسط از طریق دو خویشکاری H-I و M-N ( کشمکش و کار دشوار).

                                                                                   (*A B C ­ FH - IK ¯ LM – NQ Ex UW)

4-          بسط بدون هیچ یک از اینها‌.

                                                                                 (A B C ­ D E F G K ¯ Pr RsQ Ex T U W*)

                                                                                                                (پراپ‌، 1386: 204-206)

الف-2-3 ) کارکردهای سی‌و‌یک‌گانۀ پراپ

«خویشکاری» یا کارکرد یعنی عمل شخصیتی از اشخاص قصه که از نظر اهمیتی که در جریان عملیات دارد تعریف می‌شود‌ (پراپ‌، 1386: 52). قبل از تجزیۀ متن‌‌، ضروری است  به روش تحلیل ساختاری و کارکردهای 31 گانۀ پراپ اشاره‌ای کنیم، سپس به تجزیۀ متن بپردازیم‌. به نظر پراپ کارکردهای قصه‌های بررسی‌شدۀ روسی عبارت‌اند از:

صحنۀ آغازین a:

ب) پیشینۀ تحقیق

  در سال‌های اخیر‌، کتب و مقالاتی دربار‌ۀ ریخت‌شناسی نوشته شده و در آنها برخی از متون تجزیه و تحلیل شده است؛ از جمله، آذر و پورسید (1390) به ریخت‌شناسی داستان گنبد سرخ در هفت پیکر نظامی پرداخته‌اند‌‌، فرضی و فخیمی سام‌نامۀ خواجوی کرمانی(1391)‌‌، هفتخوان اسفندیار (1392) و هفتخوان رستم از شاهنامه فردوسی(1392) و ورقه و گلشاه عیوقی(1393) را از نظر ریخت‌شناسی بررسی کرده‌اند‌. خراسانی (1387) دربارۀ «ریخت‌شناسی داستان‌های هزار و یک شب» بحث کرده است. جلالی‌پور(1391) دربارۀ ریخت‌شناسی قصه‌های اساطیری و پهلوانی شاهنامه فردوسی بر اساس روش ولادیمیر پراپ تحقیق کرده است. روحانی و اسفندیار (1389) قصۀ قلعۀ ذات‌الصور در مثنوی را بررسی کرده‌اند‌‌، خدیش (1387) به ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی پرداخته است‌‌، خائفی و فیضی(1386) قصه سمک عیار را از این دیدگاه تجزیه و تحلیل کرده‌اند و ما در این مقاله قصد داریم داستان گل و نوروز خواجوی کرمانی را بر اساس این نظریه بررسی کنیم.

ج) معرفی خواجوی کرمانی و گل و نوروز

  کمال‌الدین ابوالعطاء محمودبن علی معروف به «خواجوی کرمانی» (689 تا750ه.ق) از شاعران بزرگ ایران در سدة هشتم هجری است. وی «از بزرگ‌زادگان کرمان بوده و سخن او را فاضلان و بزرگان در فصاحت و بلاغت بی‌نظیر می‌دانند و او را نخل‌بند شعرا می‌نامند» (دولتشاه سمرقندی‌، 1345: 187). وی سرودن شعر را از اوان جوانی آغاز کرد و تا پایان حیاتش به سرودن آثار منظوم و منثور سرگرم بود‌. او در غزل از سعدی‌‌، در حماسه از فردوسی و در داستان غنایی از نظامی پیروی کرده است‌.

آثار خواجو متعدد و کلیات او مفصل و از هر حیث سزاوار دقت و شایان اهمیت است. داستان مورد بررسی ما‌‌، گل و نوروز‌‌، منظومه‌ای است به بحر هزج مسدس محذوف یا مقصور که داستان عشق شاهزاده‌ای به نام «نوروز» با «گل»‌‌، دختر پادشاه روم است و خواجو این مثنوی را در ۵۳۰۶ بیت سروده‌ است‌. «گل و نوروز بی‌تردید از افسانه‌های عامیانه به ادبیات رسمی راه یافته و خواجوی کرمانی آن را به پیروی از خسرو و شیرین نظامی در سال 742 هجری به پایان برده است‌» (قاسم‌زاده‌، 1391: 233)‌.

د) تحلیل ریخت‌شناختی گل و نوروز

حرکت اول: آغاز نیاز

این حرکت از نظر محتوا از نوع چهار نمودار پراپ، یعنی بسط حرکت بدون هیچ یک از خویشکاری‌های H-I و M-N است که از نیاز شروع شده و با عزیمت قهرمان ناتمام مانده است. «در افسانه‌هایی که قهرمان مذکر است معمولاً با شنیدن وصفی یا دیدن تصویری‌، عاشق دختر می‌شود. عاشق شدن را باید نوعی فقدان به حساب آورد که موجب حرکت‌آفرینی در داستان می‌شود» (خدیش‌، 1387: 87-86). نمودار این حرکت به عبارت زیر است:

  ↑ ²B ³h  ⁵E ⁵D ⁷D^{* 1}δ γ ⁷D^{* 4}B ¹γ C ²B ¹a ²ζ ²e ³β ⁶a ⁶K ⁶a

آنچه از مقایسۀ این نمودار با نمودار پراپ به دست می‌آید‌، تکرار‌، عدم‌توالی و حذف برخی کارکردهاست «اینها فقط نوسانات هستند نه نظام ترکیبی و ساختمانی جدیدی و یا محورهای جدید» (پراپ‌، 1386: 212)‌.

حرکت دوم: ماجرای نوروز با شروین

این حرکت از نظر محتوا از نوع چهار نمودار پراپ، یعنی بسط حرکت با هر دو خویشکاری H-I و M-N است که از شرارت شروع شده و با ازدواج اتمام یافته است‌. نمودار این حرکت به عبارت زیر است:                                 

  ­ ^*W_* N U K ⁸E ¹B Q ¹h ₉⁶F ³T ­ M ⁸D Uneg ²ζ³e ⁵E ¹ I¹H A ^*

در مقایسۀ این نمودار با نمودار پراپ‌‌، تکرار‌‌، عدم‌توالی و حذف برخی کارکردها کاملاً مشهود است که امری طبیعی است‌.

حرکت سوم: نبرد نوروز با گروه دزدها

این حرکتاز نظر محتوا از نوع چهار نمودار پراپ، یعنی بسط حرکت با خویشکاری H-I است که از شرارت شروع شده و با پیروزی و عزیمت اتمام یافته است. در این حرکت نیز عدم توالی و تعداد کارکردها ملاحظه می‌شود. نمودار این حرکت به عبارت زیر است:  

²G­ ⁴K ¹I ¹H ⁸ D ²E ¹ B ¹⁹ A²e

حرکت چهارم: جنگ نوروز با اژدها

این حرکتاز نظر محتوا از نوع چهار نمودار پراپ، یعنی بسط حرکت با خویشکاری H-I است که از شرارت شروع شده و با پیروزی و پاداش اتمام یافته است‌. در این حرکت هم‌‌، عدم توالی و تعداد کارکردهابه چشم می‌خورد و نمودار آن به شرح زیر است:

W ¹I U ¹H ₉⁶F ­ C ¹⁹ A¹d¹g ²z ²e

حرکت پنجم: زورآمایی با شبل زنگی

این حرکت از نظر محتوا از نوع چهار نمودار پراپ، بسط حرکت با خویشکاری M – N، است که از خویشکاری جنگ و پیروزی تشکیل یافته است و از یک درخواست آغاز شده و با انجام و وعدۀ ازدواج پایان پذیرفته‌است. در این حرکت نیز عدم توالی و تعداد کارکردها مشخص است و نموداری به ترتیب زیر حاصل ‌می‌شود:

¹W ₉⁶F ¹IN ¹H ¹d₉⁶F¹g ¹hCM ⁸A

حرکت ششم: نبرد با فرخ‌روز و سپاهش

این حرکتاز نظر محتوا از نوع چهار نمودار پراپ، بسط حرکت با خویشکاری H - I است که از شرارت شروع شده و با وعدۀ ازدواج اتمام یافته است‌. در مقایسۀ این حرکت با نمودار پیشنهادی پراپ به عدم توالی و تعداد کارکردها برمی‌خوریم که چنین نموداری از آن به دست می‌آید:

¹W E_X( N U ¹( I¹H ¹B Q ²J ⁴K C M

حرکت هفتم: ماجرای نوروز و توفان جادو

حرکت هفتم داستان‌‌، از نظر محتوا از نوع چهار نمودار پراپ، بسط حرکت با خویشکاری M-N است که از شرارت شروع شده و با ازدواج و پادشاهی اتمام یافته است‌. با پایان این حرکت‌‌، داستان نیز تمام می‌شود و قهرمان به هدف خود می‌رسد‌. با مقایسۀ نمودار این حرکت با نمودار پیشنهادی پراپ می‌توان به عدم توالی و تعداد کارکردها و تکرار پی برد‌. نمودار این حرکت به شرح زیر است:

^*W ^*W ₉⁶F ⁴E N ¹K ²G ³G ₉⁶F ²G ­ C (¹W ³B) M ^{11 1}A

در تجزیۀ داستان گل و نوروز با نکاتی در بارۀ حرکت‌های داستان مواجه می‌گردیم که به بررسی این نکات می‌پردازیم:

  چنان­که دیدیم، در تجزیة داستان با هفت حرکت مواجه شدیم؛ حرکت اول که قهرمان برای یافتن معشوقش‌، جست‌وجویی را آغاز می‌کند (a) اما قبل از وصال با او‌، حرکت دوم از نوع ( HوM)‌، حرکت سوم (H)‌، حرکت چهارم (H)‌، حرکت پنجم (M)‌، حرکت ششم (H)‌، حرکت هفتم (M)‌، برای او به وجود می‌آید که قهرمان با چاره‌سازی از مرحله‌ای به مرحلۀ بعدی می‌رسد و در نهایت به هدف خود نایل می‌شود‌. قهرمان در بعضی مواقع با میل درونی و در برخی مواقع به اجبار و با حمایت یاریگران و راهنمایی‌کنندگان با مشکلات روبه‌رو می‌شود.

با توجه به مطالب مذکور و تجزیۀ حرکت‌ها‌، از میان نمودارهای حرکتی پراپ‌، نمودار شماره 2 با حرکت‌های این داستان مطابقت می‌کند و چنین نموداری به دست می‌آید:

1. ________________^{a                      w}________________

     2. ^{N I} _____________ ^HM

3. ^I _______________^H

4. ^I _______________ ^H

 5. ^N_______________^M

 6. ^I _______________ ^H

 7. ^N_______________^M

حرکت جدیدی پیش از پایان حرکت اول آغاز می‌شود. حرکت اولی که قهرمان آغاز می‌کند، بدون موفقیت‌، قطع شده و حرکت دومی از امتداد آن شروع شده و چهار حرکت دیگر نیز به همین ترتیب در پی هم اتفاق می‌افتد‌، سپس دنبالۀ حرکت اول که برای وصال با معشوقش است‌، با تلاش فراوان اتفاق می‌افتد‌‌، نکتۀ مهم و درخورتوجه در این داستان این است که هر چهار نوع بسط و تطور در این داستان یافت می‌شود‌.

قصه‌گو در حرکت اول‌‌، اراده قهرمان را به نمایش می‌گذارد که با یک احساس نیاز آغاز می‌گردد. سپس برای به رخ کشیدن قدرت و توانایی قهرمان‌، چند حرکت دیگر برای او رقم می‌زند که ناشی از خلف وعدۀ پدر شاهزاده‌خانم است‌.

عدم توالی‌‌، تعداد و تکرار کارکردها از جمله نکات بارزی بود که در تجزیۀ حرکت‌ها با آن روبه‌رو شدیم که به سبب انگیزه‌ها و خواست‌های مختلف شخصیت‌ها در موقعیت‌های متفاوت به وجود آمد‌.

و ) شخصیت‌های قصه براساس نظریۀ پراپ

  پراپ وجود هفت شخصیت را در قصه‌ها اثبات می‌کند: شریر‌‌، بخشنده‌‌، یاریگر‌‌، شاهزاده خانم‌‌، گسیل‌دارنده‌‌، قهرمان‌‌، قهرمان دروغین‌. در بررسی شخصیت‌ها نکتۀ درخورتوجه و کاملاً مشهود این است که در بعضی مواقع خواست‌ها و نیت­های شخصیت‌ها در روند عملیات تأثیر ندارد‌‌، بلکه کردار و رفتار آنان ارزیابی و تعریف می­شود‌‌، چه بسا شخصیت‌هایی با انگیزۀ شرارت به صورت ناخودآگاه در حوزۀ عملیات یک یاریگر یا بخشنده شرکت می‌کنند یا بالعکس؛ به همین دلیل، پراپ حوزۀ عملیات توزیع­شده در میان شخصیت‌ها را در سه رابطه خلاصه می‌کند: 1- حوزۀ عملکردها متناسب با خود شخصیت و خواست اوست‌.2- یک شخصیت خواه­ناخواه در حوزۀ عملکرد دیگری شرکت می‌کند.3- چند شخصیت در یک حوزۀ عملیات فعالیت می‌کنند (خدیش‌، 53: 1387)‌. این شخصیت‌ها بر اساس الگوی ذکرشده‌‌، در داستان گل و نوروز به ترتیب زیر هستند:

شریر و قهرمان دروغین (اژدهای سرزمین روم‌‌، شبل زنگی‌‌، فرخ­روز با سپاهش و توفان جادو): نوروز در هر کدام از حرکت‌هایش در داستان با موانعی از طرف شریرها مواجه می‌شود و هر یک از آنها را طی عملیاتی شکست می‌دهد. برخی از این شریرها به دستور خود پادشاه سد راه نوروز می‌گردند؛ در واقع، این شریرها قهرمان را می­آزمایند. حضور همۀ شریرهای یادشده در حرکت قهرمان (نوروز) و رسیدن او به هدف تأخیر ایجاد می‌کند‌.

یاریگر و بخشنده (مهران‌، یاقوت‌، بخت­افروز‌، کشیش پیر): قهرمان از آغاز حرکتش تا به هدف رسیدنش با یاریگران متفاوتی روبه­رو می‌شود اما مهران مهم­ترین یاریگری بود که هم در حرکت اول‌‌، در رفتن نوروز به روم کمک کرد و در پایان نیز با تمجید شایستگی‌های نوروز به قیصر‌‌، نظر پادشاه را جلب نمود. یاریگران دیگر نیز با راهنمایی نوروز‌، در وصال او به گل کمک شایانی کردند‌.

شاهزاده خانم (گل): در قصه‌های عامیانه‌، شاهزاده خانم شخصیت جست­وجوشونده است که قهرمان برای رسیدن به او‌، سختی‌ها و مصائب را کنار می‌زند‌. قهرمان همیشه خواستار و طالب شخصیت شاهزاده خانم است که در نهایت نیز با او ازدواج می‌کند. قهرمان تمام مرارت­ها را به خاطر این شخصیت متحمل می‌گردد و هدفی جز وصال او ندارد‌. با توجه به اینکه قهرمان داستان‌، نوروز است و در پی گل حرکت می‌کند و تمام مشکلات و خطرات را به خاطر او تحمل می­کند‌‌، شاهزاده خانم داستان‌، گل محسوب می‌شود‌.

گسیل­دارنده: این شخصیت‌‌، قهرمان را دنبال انجام کاری یا دفع شرارتی می‌فرستد‌. در این داستان‌‌، گاه مستقیم و گاه غیرمستقیم چنین عملی از شخصیت‌ها دیده می‌‌شود‌. می‌توان شروین‌، رئیس کاروان و قیصر روم را معادل با این شخصیت دانست‌.

قهرمان (نوروز): شخصیتی که بیش از هر شخصیت دیگری در کل داستان فعالیت کرد و همواره طالب و خواستار بود‌، نقش نوروز بود؛ زیرا در طلب معشوقش با اعمال قهرمانانة خود در رسیدن به هدف‌، قهرمانی خود را ثابت نمود؛ قهرمانی که سبب حرکتش‌، جست­وجو و یافتن گل بود و به هیچ روی دست از تلاش برنداشت و رنج­ها و سختی‌ها را تحمل کرد‌. با فداکاری‌هایی که از خود نشان داد و یاریگری­هایی که به دیگر شخصیت‌ها کرد‌‌، می‌توان او را بهترین یاریگر داستان نیز دانست. قبل از اینکه خود به هدفش برسد‌‌، برای نجات دیگران جان خود را فدا کرد و موفق شد‌.

ه) صفات شخصیت‌ها

پراپ صفات شخصیت‌ها را مجموعۀ خصایص ظاهری شخصیت‌ها می‌داند که در اکثر مواقع به صورت کلی بیان می‌شوند، مانند شجاعت‌‌، زیبایی‌‌، زشتی‌‌، بدذاتی و‌... همچنین بر این عقیده است که بررسی صفات شخصیت‌ها تفسیر و تعبیر علمی قصه را ممکن می‌سازد‌. دلیل ما بر این عقیدۀ پراپ این است که، در برخی مواقع، یک شخصیت‌، آگاهانه یا ناآگاهانه‌، حوزۀ عملیات شخص دیگری را نیز انجام می‌دهد؛ برای مثال‌‌، یک شاهزاده خانم ممکن است هم یاریگر باشد و هم بخشنده‌. به همین دلیل، صفات نیز به موازات حوزة عملیات تغییر می‌کند و تفسیر قصه به گونه‌ای متفاوت انجام می‌پذیرد‌. بنابراین، «صفات و ویژگی‌های شخصیت‌های افسانه را باید جزو عناصر متغیر و ناپایدار دانست» (خدیش‌، 1387: 121) که می‌توانند در تعبیر قصه‌ها دخالت داشته باشند‌. به دلیل اهمیتی که پراپ برای این مورد قائل است، ما را بر آن داشت که در این قسمت به بررسی صفات برخی شخصیت‌ها بپردازیم که شاعر در لابه­لای داستان به شرح زیر به آنها اشاره کرده است:

شریر و قهرمان دروغین:                   

 (اژدهای سرزمین روم): قوی­هیکل‌‌، ترسناک‌‌، سیاه       ( شبل زنگی): کشتی­گیر‌‌، قوی هیکل

 (فرخ­روز با سپاهش): با هیبت و عظمت و انتقام‌جو      (توفان جادو): ساحر

شاهزاده خانم (گل): زیباروی‌‌، شاهزاده‌‌، عاشق

قهرمان (نوروز): جنگجو‌‌، سوارکار‌‌، عاشق‌‌، فداکار و‌...                 

 یاریگر و بخشنده: (مهران): خیرخواه‌‌، ناصح‌.       (کشیش پیر): غیب‌گو و کاردان

(یاقوت): دلسوز و زیرک         ( بخت افروز): جهانگرد

ی) نتیجه‌گیری

یکی از معروف‌ترین روش‌های طبقه‌بندی ساختاری داستان‌های عامیانه‌‌، ریخت‌شناسی است که نخستین بار‌‌، ولادیمیر پراپ روسی آن شیوه را ابداع کرد‌. اگرچه از طرف نظریه‌پردازان تغییرات و اصلاحاتی برای دقیق‌تر و جامع‌تر شدن روش پراپ ارائه شد، الگوی او مهم­ترین و بنیادی‌ترین شیوه برای بررسی قصه‌های روایی محسوب می‌شود‌. در این پژوهش، سعی شد به الگوی پراپ و روش ریخت‌شناسانۀ او در این داستان بلند توجه شود تا مشخص شود که این‌گونه داستان­ها تا چه اندازه با ریخت‌شناسی پراپ مطابقت دارند‌. با در نظر گرفتن توالی حرکت­ها در هر یک از بسط‌‌های مورد نظر پراپ‌‌ و مقایسۀ ‌آن با تحلیل داستان مشخص می‌شود که در تمام حرکت‌ها با عدم توالی و تعداد خویشکاری مواجه شدیم. در حرکت اول که بدون بسط روی داده است و حرکت‌های دوم‌، سوم‌، چهارم‌، پنجم‌، ششم و هفتم به ترتیب با خویشکاری‌های (H-I وM-N)‌، (H-I)‌، (H-I)‌، (M-N)‌‌، (H-I)‌، (M-N) پایان پذیرفته است‌. در مقایسۀ این موارد به­دست­آمده با ترتیب ریخت‌شناسانۀ پراپ که در مقدمه ذکر شد‌‌، عدم توالی و حذف برخی کارکردها در تمام حرکت­ها به چشم می‌خورد. به عبارتی، ترکیبی که پراپ در الگویش مطرح کرده است‌، به طور کامل در حرکت‌های داستان رعایت نشده است‌‌. بدین ‌دلیل که خواسته‌ها و انگیزه‌های شخصیت‌ها در مواجهه با مشکلات و رویدادها متفاوت است و این مهم­ترین عامل در تفاوت بین حرکت­های داستان و الگوی پراپ است‌.

 اما نکتۀ اشتراک و مهم داستان این است که تمام بسط‌های مذکور پراپ در داستان مورد نظر ما اتفاق افتاده و تنوع حرکت­ها کاملا محسوس است‌. با مقایسۀ الگوی پراپ و در نظر گرفتن نکات اختلاف و اشتراک‌‌، با به دست آمدن 28 کارکرد از 31 کارکرد پراپ به این نتیجه می‌رسیم که این داستان با الگوی پراپ همخوانی داشته است‌. همان­طور که ملاحظه شد، تلاش و جست­وجوی قهرمان برای نیل به مقصود بوده است‌. این هدف با شروع حس نیاز در درون قهرمان به آغاز حرکتی منجر می­شود؛ حرکتی که قبل از موفق شدن و وصال‌‌، عملیات و آزمون‌هایی را پشت سر می‌گذارد و پس از موفقیت در آزمون‌ها به هدف خود می‌رسد‌. عدم توالی‌‌، تعداد و تکرار عملکردها از مواردی بود که در تجزیه و تحلیل داستان به دست آمد‌‌، اما با رخ دادن 28 کارکرد از عملکردهای پراپ در داستان گل و نوروز‌‌، می‌توان گفت که تطبیق الگوی پراپ با داستان­های ایرانی امکانپذیر است‌.