نقش روابط اقتصادی در میزان تعهد سیاسی امارات متحده‌عربی در برابر ایران از 1359تا1367 ش/1980تا1988م

مقدمه

دﻫﮥ اول پس از انقلاب، شاهد جنگ عراق علیه ایران بود. جنگی که در شهریور1359/سپتامبر1980، آغاز شد و در مرداد1367/اوت1988، به پایان رسید. بهاﻧﮥ عراق برای جنگ ادعاهای ارضی، ازجمله دربارﮤ اروندرود (شط‌العرب)، بود. مواضع متناقض امارات در این دوره علت‌های بسیاری داشت و شاید این کشور تلاش می‌کرد که این‌گونه دو طرف جنگ را از خود راضی نگه دارد. علت‌های گرایش امارات به عراق بسیار روشن است؛ اما دربارﮤ علت‌های حمایت این کشور از ایران، تاکنون پژوهشی صورت نگرفته است. بنابراین نقش روابط اقتصادی دو کشور در تعهد سیاسی امارات به ایران جای بحث و بررسی دارد. دراین‌باره پژوهش چندانی نشده است. درواقع، تا به حال به این مسئله توجه نشده است که چرا امارات علاوه بر عراق، به ایران هم گرایش داشت و اینکه اقتصاد در این زمینه چه نقشی ایفا کرد.

در کنار جنگ، عوامل دیگری شامل مسائل منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نیز بر رفتار امارات تأثیر گذاشتند. ناسیونالیسم عربی درمقابل هویت ایرانی، مذهب تسنن در مقابل تشیع، ترس اعراب از شعار صدور انقلاب ایران، اختلافات دو کشور بر سر جزایر سه‌گانه (تنب کوچک، تنب ‌بزرگ و ابوموسی)، فشار قدرت‌های منطقه‌ای ازجمله خود عراق و عربستان و درنهایت میزان سرایت جنگ به محدودﮤ حاکمیت امارات‌متحده عوامل منطقه‌ای بودند. در کنار این، فشار قدرت‌های جهانی ازجمله آمریکا و نیز تبلیغات جهانی علیه انقلاب ایران عوامل فرامنطقه‌ای تأثیرگذار بر مواضع امارات متحده‌عربی بودند. درنتیجه امارات هم مانند سایر اعراب خلیج‌فارس، کمک‌های مالی چشمگیری در اختیار عراق قرار داد و در سطوح بین‌المللی، در بسیاری مواقع با این کشور همراهی کرد؛ اما در مقایسه با دیگر اعراب خلیج‌فارس، از اتخاذ مواضع تند و سخت در برابر ایران پرهیز می‌کرد که باید نقش روابط اقتصادی را در این زمینه بررسی کرد. حال باید پرسید: چرا ایران از نظر اقتصادی به‌سوی امارات گرایش پیدا کرد. چرا این گرایش ایران با استقبال امارات‌متحده روبه‌رو شد. چه علت‌ها و اقداماتی نشان‌دهندﮤ تأثیر روابط اقتصادی در میزان تعهد سیاسی امارات‌متحده در برابر ایران هستند.

وضعیت اقتصادی ایران پس از انقلاب و در زمان جنگ تحمیلی

الف. تحریم: انقلاب در هر کشوری که اتفاق افتد، علاوه‌بر فرصت‌های به‌وجودآمده، به‌صورت طبیعی هزینه‌هایی را هم به‌دنبال دارد که ممکن است تا مدت‌های طولانی سرنوشت کشور را تحت‌تأثیر قرار دهد. در جریان انقلاب کبیر فرانسه، این موضوع به‌خوبی مشاهده شد؛ چنان‌که تمام اروپا در مقابل فرانسه ایستادند و جنگ‌های بسیاری را به این کشور تحمیل کردند. در ایران نیز این هزینه‌ها، آن هم در آستاﻧﮥ جنگی بزرگ، زیان‌های بسیاری به کشور وارد کرد؛ به‌گونه‌ای‌که جریان تجارت و بازرگانی ایران را به‌کلی تغییر داد. در آن زمان، اقتصاد ایران علاوه‌بر تبعات ناشی از جنگ و هزینه‌های آن، با دیوار بزرگ دیگری نیز دست‌وپنجه نرم می‌کرد و آن تحریم‌های آمریکا برضد جمهوری اسلامی بود. تحریم‌هایی که تاحدود بسیاری ﺟﻨﺒﮥ بین‌المللی پیدا کرده بود و کشورهای فراوانی با آن همراه شده بودند. رﻳﺸﮥ این تحریم‌ها به زمان انقلاب و جریان اسارت کارکنان سفارت آمریکا در تهران بازمی‌گشت. تسخیر سفارت آمریکا در 13آبان1358/4نوامبر1979، اتفاق افتاد و تعدادی از کارکنان سفارت اسیر شدند که 444 روز در بند بودند. در پی این حادثه، آمریکا اقداماتی از قبیل ﺣﻤﻠﮥ نظامی و سپس تحریم‌های شدید اقتصادی بر ضد ایران را اعمال کرد. در 29دی1359/19ژانویه1981، گروگان‌ها آزاد شدند؛ ولی تحریم‌ها کماکان ادامه یافت؛ اما دیگر نه به‌علت سرنگونی شاه یا اسارت دیپلمات‌ها، بلکه رفتارهای نامطلوب ازسوی ایران از سال 1360ش/1981م بهاﻧﮥ آن بود (علیخانی، 1384: 24تا26).

تصمیم به اعمال تحریم‌ها با علت‌هایی همچون واداشتن جمهوری اسلامی ایران به کنارگذاشتن سیاست‌های ناخوشایندی که در قبال آمریکا داشت، مجازات ایران برای سیاست‌هایی که در پیش گرفته بود و ابراز مخالفت نمادین دولت آمریکا برای جلب‌نظر گروه‌های طرفدار اسرائیل در آن کشور همراه بود (علیخانی، 1384: 40). رونالد ریگان (ReaganRonald)، رئیس‌جمهور آمریکا در سال 1361ش/1982م و هنگام تمدید تحریم‌های ایران که از 14نوامبر1979/آبان1358 اعمال شده بود، عادی‌شدن روابط با ایران را در آیندﮤ نزدیک غیرممکن خواند (اطلاعات، 1361: ش 16863، 15).

به‌این‌ترتیب طی دورﮤ جنگ نیز، ایالات‌متحده‌آمریکا و متحدانش ایران را در تحریم و محاصرﮤ اقتصادی قرار دادند. علاوه‌بر محدودشدن دایرﮤ کشورهای طرف تجارت، از پیامدهای تحریم اقتصادی به‌‎طور طبیعی افزایش نرخ اجناس وارداتی بود؛ چنان‌که ارزش واردات ایران در سال 1359ش/1980م، در مقایسه با سال پیش‌ازآن، معادل 13درصد افزایش قیمت پیدا کرد که در کنار عامل جنگ، آن را از اعمال تحریم اقتصادی از جانب آمریکا و اتحادﻳﮥ اروپا ناشی دانسته‌اند؛ چراکه تحریم باعث شد که واردات کالا از کشورهای مبدأ به‌صورت مستقیم تاحدودی غیرممکن شود و درنتیجه، رجوع به بازارهای واسطه، قیمت کالاهای وارداتی را به‌شدت افزایش داد (رکن‌الدین‌افتخاری، 1371: 582و583).

ب. سیاست کاهش وابستگی به غرب و دولتی‌شدن اقتصاد: با پیروزی انقلاب و استقرار نظام جمهوری اسلامی و نیز در پی اعمال تحریم‌های آمریکا بود که در جهت کاهش وابستگی به خارج، تجارت خارجی برعهدﮤ دولت گذاشته شد و طبق اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی، دولت به پیگیری آن موظف شد. دولت نیز در راستای هدایت و کنترل مصرف و جلوگیری از خروج بی‌روﻳﮥ ارز از کشور، واردات را کاهش داد و کالاها را سهمیه‌بندی کرد و برای توزیع آنها مراکزی ایجاد کرد (رکن‌الدین‌افتخاری، 1371: 582). به‌این‌ترتیب، ایران در تمام عرصه‌ها به‌ویژه اقتصادی، به سمت کاهش وابستگی به غرب حرکت کرد؛ برای مثال در سه سال اول انقلاب، میانگین واردات از کشورهای جهان سوم 19/17درصد بود که 72/8درصد آن به کشورهای اسلامی تعلق داشت. در همین مدت، کشورهای غربی 38/72درصد واردات ایران را به خود اختصاص داده‌ بودند. حال‌آنکه در سه سال پیش از انقلاب، این ترتیب برای کل کشورهای جهان سوم 75/7درصد بود که سهم کشورهای اسلامی از آن فقط 5/2درصد بود و این نسبت برای غربی‌ها 86درصد بود. در این مدت، 22درصد صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای جهان سوم تعلق داشت و از این میزان، 21درصد به کشورهای اسلامی صادر می‌شد. کشورهای غربی هم 43درصد را شامل می‌شدند و مابقی هم به کشورهای سوسیالیستی می‌رسید. سیاست تغییر جهت در مبادلات تجاری با بلوک‌ها و کشورها در سه سال دوم پس از انقلاب نیز تداوم یافت؛ به‌نحوی‌که سهم جهان سومی‌ها از واردات ایران به 38/19درصد رسید که 9/9درصد آن به کشورهای اسلامی تعلق داشت. واردات از غرب هم 81/71درصد بود؛ اما صادرات نیز چنین روندی را نشان می‌دهد. به‌این‌صورت که سهم جهان سومی‌ها از صادرات ایران 72/27درصد شد که 36/10درصد آن به ملل اسلامی تعلق داشت و میزان صادرات به غرب 12/48درصد شد. در مقایسه با دو دورﮤ 1355تا1357ش/1976تا1978م و 1360تا1362ش/1981تا1983م، مشاهده می‌شود که واردات از غرب 14درصد کاهش یافت؛ حال‌آنکه واردات از جهان سوم و جهان اسلام همواره رو به افزایش بود. به همین شکل، صادرات به جهان  سوم و ملل اسلامی نیز افزایش یافت (ماهنامه بررسی‌های بازرگانی، 1366، ش6: 6و7).

پ. جنگ عراق علیه ایران: در شهریور1359/1980م، رژیم بعث عراق با دعاوی ارضی حمله‌ای همه‌جانبه علیه ایران آغاز کرد که هشت سال به طول انجامید و زیان‌های هنگفتی به ایران، به‌ویژه بخش اقتصادی، وارد کرد. وقوع جنگ و هزینه‌های آن و نابودی زیرساخت‌های اقتصادی کشور، فشارهای اقتصادی به ایران را چند برابر کرد و درآمدها را کاهش داد و هدررفت ذخایر ارزی کشور را باعث شد. بلافاصله پس از شروع جنگ، 3میلیون بشکه از تولیدات نفتی ایران از بازارهای جهانی حذف شد (مجله اقتصادی، 1365، ش3: 7). برای کشوری مانند ایران با اقتصاد تک‌محصولی، این امر فاجعه‌ای به شمار می‌آمد. ﻧﺘﻴﺠﮥ هم‌زمان این وضعیت، افزایش سریع و سرسام‌آور هزینه‌ها در مقابل کاهش یکبارﮤ درآمدها و درنتیجه، اجبار در استفادﮤ بی‌رویه از ذخایر مالی کشور بود. تأثیر جنگ تحمیلی در اقتصاد از سخنان آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی بهتر درک می‌شود. به‌ﮔﻔﺘﮥ وی از سال 1365ش/1986م، یک‌سوم بودﺟﮥ کشور به مصرف نیروهای نظامی رسید و سال بعد، علاوه‌بر بودﺟﮥ مصوب برای نیروهای مسلح، 70میلیارد تومان که به‌طور تقریبی یک‌چهارم بودﺟﮥ کشور بود، به جنگ اختصاص یافت و یک‌سوم از امکانات ارزی کشور در اختیار جنگ قرار گرفت (رزاقی، 1367: 659).

تأثیر جنگ عراق و ایران بر اقتصاد امارات

جنگ عراق علیه ایران نه‌تنها برای دوکشور بلکه برای تمام ﻣﻨﻂﻘﮥ خلیج‌فارس تبعات و هزینه‌هایی به‌بار آورد. همان‌طورکه گفته شد امارات‌متحده نیز تحت وضع حاکم بر شورای همکاری خلیج‌فارس، مبالغ چشمگیری به رژیم بعث عراق کمک کرد که برای اقتصاد امارات سنگین بود؛ برای نمونه این کمک‌ها یکی از علت‌هایی بود که اقتصاد امارات را در سال‌های 1364و1365ش/1985و1986م فلج کرد؛ به‌نحوی‌که این کشور با رکود اقتصادی شدید، ورشکستگی شرکت‌های بزرگ و بحران در بودﺟﮥ عمومی مواجه شد و بودجه با تأخیر فراوان به تصویب می‌رسید (رسالت، 1365، ش301: 3). در سال 1366ش/1987م نیز امارات با بحران در پرداخت تعهدات مالی خود مواجه شد و حتی کمک‌های ابوظبی و دبی، ثروتمندترین شیخ‌نشین‌های آن، نیز کفاف تأمین هزینه‌های پرداخت حقوق کارمندان دولتی را نمی‌کرد. این وضعیت از افزایش مداوم هزینه‌های دفاعی امارات ناشی می‌شد؛ چراکه طی چند سال، مخارج دفاعی این کشور به‌طور متوسط 50درصد کل هزینه‌های این کشور را تشکیل داده بود. درواقع هفت شیخ‌نشین بهای اﺳﻠﺤﮥ خریداری‌شدﮤ خود را پرداخت می‌کردند و سپس مبلغ آن را از میزان کمک خویش به بودﺟﮥ فدرال کم می‌کردند ( رسالت، 1366، ش551: 11).

بی‎تردید این افزایش مداوم هزینه‌های دفاعی از احساس خطر از جنگ عراق و ایران و احتمال گسترش آن به کل ﻣﻨﻂﻘﮥ خلیج‌فارس ناشی می‌شد که ﺣﻤﻠﮥ عراق به میدان‌های نفتی امارات و وقوع جنگ نفت‌کش‌ها و افزایش حضور نظامی قدرت‌های بیگانه در آب‌های خلیج‌فارس شاید نشانه‌هایی از آن بود. در کنار این عوامل، به‌نظر می‌رسد که سیاست‌های دفاعی و نظامی شورای همکاری خلیج‌فارس هم تاحدودی در آن تأثیر داشت. بنابراین جنگ عراق و ایران در کنار فرصت‌هایی که برای امارات، به‌ویژه در عرﺻﮥ اقتصادی، به وجود آورد هزینه‌های ‌انکارناپذیری هم برای این کشور به‌همراه آورد که اقتصاد امارات از آن دور نماند؛ درنتیجه امارات نیز به تجارت با ایران نیازمند بود و به آن به چشم فرصتی بزرگ می‌نگریست.

روابط اقتصادی ایران و امارات در دورﮤ جنگ

قبل از انقلاب اسلامی، اعراب خلیج‌فارس در میان شرکای تجاری درجه یک ایران جایی نداشتند و در همان روابط اقتصادی اندک نیز ﻛﻔﮥ ترازو تاحد چشمگیری به سود ایران بود که این امر روابط با امارات‌متحده را هم شامل می‌شد؛  برای مثال در سال 1353ش/1974م، صادرات ایران به امارات حدود 1055میلیون دلار بود و واردات آن از امارات نزدیک به 884میلیون دلار بود. بیشترین میزان صادرات و واردات به دبی تعلق داشت و صادرات اغلب شامل اجزاء ساختمانی، چربی‌های حیوانی، چربی‌های نباتی، مواد شیمیایی و اقلام خوراکی بود و واردات نیز بیشتر کالاهای ساخته‌شده مانند ابزار برقی و ماشین‌آلات بود که ﺟﻨﺒﮥ صادرات مجدد داشت. حکومت شاه قبل از تشکیل کشور امارات، از تاریخ 10آذر1348/1969م، اتباع تمام امارات خلیج‌فارس را از مقررات مربوط به تحصیل روادید ورود به ایران معاف کرده بود. آن زمان حدود سی‌هزار مهاجر ایرانی در امارات زندگی می‌کردند که بیشترشان در دبی و ابوظبی اقامت داشتند و در اقتصاد و تأمین نیروی انسانی نقش مؤثری داشتند؛ همچنین بانک صادرات، بانک ملی و بانک اعتبارات تعاونی توزیع ایران در امارات‌متحده فعالیت می‌کردند (امارات‌عربی‌متحده، 1354: 113و114و117). در زمان جنگ نیز همچنان مؤسسات ایرانی در امارات فعال بودند و ایرانیان بسیاری، چه کارگر و چه تاجر، در اقتصاد امارات و تجارت آن با ایران نقش داشتند.

تحریم اقتصادی، جنگ، سیاست کاهش وابستگی به غرب و درنتیجه دولتی‌شدن اقتصاد باعث شد که ایران در عرﺻﮥ تجاری، به کشورهای تاحدودی مستقل ازجمله امارات‌متحده گرایش شدیدی پیدا کند؛ ازسوی‌دیگر، تأثیر جنگ بر اقتصاد امارات از طریق افزایش هزینه‌های آن درﻧﺘﻴﺠﮥ کمک‌های مالی به عراق و بحران‌های اقتصادی ناشی از این امر، در کنار عوامل دیگری مانند حضور گستردﮤ ایرانیان در امارات و نقش مؤثر آنها در اقتصاد این کشور، استقبال امارات‌متحده از گسترش روابط تجاری با ایران را باعث شد.

تا پیش از وقوع انقلاب در ایران، در میان کشورهای خلیج‌فارس عربستان و کویت و عراق، در مقایسه با سایر کشورهای این حوزه، درصد بیشتری از صادرات ایران را جذب کرده بودند؛ اما پس از انقلاب، صادرات به این کشورها کاهش یافت و تغییراتی در طرف‌های مبادله صورت گرفت؛ به‌نحوی‌که امارات‌متحده‌عربی و کویت گوی سبقت را از دیگران ربودند (رکن‌الدین‌افتخاری، 1371: 624)..

ایالات‌متحده‌آمریکا که پیش از انقلاب اصلی‌ترین شریک تجاری ایران بود، از سال 1358ش/1979م، از تجارت با ایران کنار کشید و کشورهای دیگری نظیر امارات جایگزین آن شدند. امارات در سال‌های 1361و1362ش/1982و1983م، به‌ترتیب رﺗﺒﮥ چهارم و دوم را در واردات از ایران به خود اختصاص داد؛ همچنین از سال 1362تا1368ش/1983تا1989م، دبی پس از آلمان غربی درمجموع دومین شریک واردکنندﮤ کالا از ایران بود (رکن‌الدین‌افتخاری، 1371: 642،645و647). در سال 1361ش/1982م، امارات‌متحده‌عربی 16هزار تن کالا را به ارزش 5/1میلیارد ریال از تولیدات ایران خریداری کرد که این میزان دربرگیرندﮤ 3/6درصد از ارزش کل صادرات ایران بود  (مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، 1363: 1370). منابع به‌صورت اختصاصی، به کالاهای صادراتی ایران به امارات اشارﮤ چندانی نکرده‌اند و هر کجا نامی از کالاهای صادراتی یا وارداتی برده می‌شود ، طیف گسترده‌ای از فروشندگان و مشتریان ایران را شامل می‌شود که امارات‌متحده هم در میان آنها قرار دارد. اما در شمار اقلام صادراتی ایران به امارات باید از خشکبار و محصولات باغی و کشاورزی مانند پسته، حبوبات و...، شکلات، مواد شیمیایی، فرش و قالی، ماشین‌آلات ساختمانی، تجهیزات فنی و... نام برد (مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، 1363: 203). در زﻣﻴﻨﮥ صادرات به ایران، در سال 1360ش/1981م، امارات‌متحده‌‌عربی پس ازکشورهای آلمان غربی، ژاپن، انگلیس، ایتالیا، کره‌ جنوبی، سوئیس، فرانسه، هلند و اسپانیا در جایگاه دهم قرار داشت. در سال 1360ش/1981م، ارزش واردات از امارات‌متحده در مقایسه با صادرات به این کشور صد برابر بود. روندی که در سال‌های بعد هم تداوم یافت. جالب آنکه به‌طور تقریبی، تمامی طرف‌های بازرگانی خارجی با ایران تراز مثبت تجاری داشتند (رزاقی، 1367: 621و622). این امر از پیامدهای تحریم و جنگ برای اقتصاد ایران بود و به‌این‌ترتیب در مقایسه با قبل از انقلاب، تجارت میان ایران و امارات به‌طور کامل متحول شد.

بیشترِ کالاهای صادراتی از امارات به ایران نیز همان کالاهای صادرات مجدد بود که عمدﮤ آنها فنی و مهندسی و کالاهای واسطه‌ای بود؛ چراکه امارات بیشتر نقش بندر و بارانداز را برای ایران ایفا می‌کرد و بندرهای اماراتی شارجه و دبی در اختیار ایران بود. در اوایل جنگ که بندرهای ایران امکان پذیرایی از کشتی‌های تجاری را نداشتند، بنادر دبی و شارجه و رأس‌الخیمه میزبان این کشتی‌ها بودند و کشتی‌ها بارهای خود را در این بندرها تخلیه می‌کردند و این کالاها تا زمان حمل به ایران، در انبارهای بندرهای مذکور نگهداری می‌شدند (امارات‌عربی‌متحده، 1364: 127و128). همین امر ازجمله علت‌های گسترش روابط تجاری با امارات و افزایش تراز بازرگانی مثبت آنها در مقایسه با ایران بود. اما فارغ از بُعد تجاری و ﺟﻨﺒﮥ سودگرایی برای امارات، دراختیارنهادن بندرها توسط این کشور در چنان موقعیتی، تاحد چشمگیری کمک‌ها و حمایت‌های این کشور را به رژیم بعث عراق کم‌رنگ کرد. در بُعد اقتصادی نیز همانند بُعد سیاسی، امارات‌متحده موضعی بینابین را در پیش گرفت و اگرچه کمک‌های مالی بسیاری در اختیار عراق قرار داد، ازسوی‌دیگر بنادر خود را نیز در خدمت جمهوری اسلامی ایران نهاد. حکام امارات از کمک‌ به عراق سودی به دست نمی‌آوردند؛ چراکه صدام بدهی خود را پس نمی‌داد (صفری، 1370: 155) و آنها به‌طور قطع متحمل ضرر می‌شدند؛ چنان‌که اوضاع وخیم اقتصادی امارات در سال 1364ش/1985م گویای این مطلب است. حال‌آنکه کمک‌های امارات به ایران مبادله‌ای دوجانبه بود و چون در اوضاع جنگ و به‌ویژه تحریم ایران صورت می‌گرفت، عنوان کمک به آن تعلق می‌گیرد. در دوران جنگ که ایران و امارات با یکدیگر روابط تجاری داشتند، اماراتی‌ها این امکان را داشتند که با فشار عراق روابط خود را با ایران قطع کنند یا آنکه در تحریم‌های بین‌المللی ضد ایران شرکت کنند. به‌طور کلی روند مبادلات تجاری ایران با امارات‌متحده در زمان جنگ چنین بود: روابطی گسترده که در آن ﻛﻔﮥ ترازو به سود امارات بود و علت آن ‌هم جز جنگ و تحریم نبود.

باتوجه به جدول‌های آماری که در ادامه خواهند آمد، جایگاه امارات در اقتصاد و تجارت ایران بهتر درک می‌شود. این جدول‌ها وضعیت امارات را در جایگاه شریک تجاری ایران، در میان شرکای جهانی، بلوک شرق و آسیا نشان می‌دهند. جدول‌های نخستین (الف) وضعیت این کشور را در میان کشورهایی نشان می‌دهند که طی دورﮤ زمانی 1354تا1368ش/1975تا1989م، درمجموع 70درصد مبادلات بازرگانی ایران با آنها صورت می‌گرفت. اما پیش از آوردن جدول‌ها، اراﺋﮥ تحلیلی مناسب از آنها ضروری به‌نظر می‌رسد.

این جدول‌ها‌ اوضاع تجارت با امارات را پیش و پس از انقلاب هم نشان می‌دهند. امارات‌متحده‌ که تا پیش از انقلاب در میان 12 کشوری که مشمول قاعدﮤ 70درصدی بودند، جایگاهی نداشت، به‌ یکباره در سال 1359ش/1980م با اختصاص 3/4درصد از صادرات به ایران، جایگاه هفتم را از هلند گرفت. همان‌طورکه گفته شد، علت‌های این امر عبارت‌اند از: تحریم ایران، سیاست اقتصادی کاهش وابستگی به غرب و آغاز جنگ تحمیلی؛ اما یکسال بعد، یعنی سال 1360ش/1981م ، میزان صادرات امارات به ایران به 3درصد کاهش یافت و امارات به رﺗﺒﮥ دهم نزول کرد. رتبه‌ای که سال 1359ش/1980م از آنِ اتریش بود و فرانسه در جایگاه سال پیش امارات، یعنی رﺗﺒﮥ هفتم، قرار گرفت. در این عرصه پس از سال 1360ش/1981م تا سال 1368ش/1989م، یعنی یک سال پس از اتمام جنگ، باز هم نامی از امارات دیده نمی‌شود.

براساس مقاله‌ای در مطبوعات ایران، در سال 1362ش/1983م امارات با 224هزار تن صادرات به ایران به ارزش 29267میلیون ریال و اختصاص 85/1درصد کل واردات ایران به خود، در جایگاه پانزدهم صادرکنندگان به ایران قرار گرفت (اطلاعات، 1364: ش17763، ضمیمه‌ اقتصادی: 8).

بااین‌‌حال شیخ‌نشین دبی چند سال غیرمتوالی، باز هم در میان این فهرست دوازده‌تایی دیده می‌‌شود. این شیخ‌نشین در سال 1365ش/1986م، با اختصاص 15/4درصد از صادرات به ایران جای ایتالیا را در رﺗﺒﮥ ششم گرفت؛ اما سال بعد، با 55/2درصد صادرات، جایگاه خود را به نفع برزیل از دست‌ داد و به رﺗﺒﮥ یازدهم سقوط کرد؛ ولی در سال 1367ش/1988، این شیخ‌نشین نیز در میان لیست دوازده‌تایی جایی نداشت. تا آنکه سال بعد، 1368ش/1989م، دوباره خود را به جایگاه چهارم رساند و 52/5درصد از صادرات به ایران را به خود اختصاص داد و جای ترکیه را گرفت. با دقت در این جدول‌ها چند نکته مشخص می‌شود: اول اینکه در میان شیخ‌نشین‌های امارات، دبی بیشترین راﺑﻂﮥ اقتصادی را با ایران داشته است؛ این کشور یا شیخ‌نشین آن دبی مدت پنج سال از دورﮤ جنگ، جزء قدرتمندترین شرکای تجاری ایران در زﻣﻴﻨﮥ صادرات بودند. دوم اینکه اکثر کشورهای این فهرست دول اروپایی بودند، آن هم به‌طور عمده قدرت‌های اقتصادی بزرگ و امارات با این قدرت‌ها رقابت می‌کرد؛ سوم اینکه غیر از امارات هیچ‌یک از کشورهای خلیج‌فارس در این فهرست حضور نداشتند و موفق نشدند با امارات رقابت کنند؛ بنابراین امارات شریکی راهبردی در تجارت جمهوری اسلامی ایران بود که تحریم و محاصرﮤ اقتصادی ایران را تاحد چشمگیری جبران می‌کرد.

اما در زﻣﻴﻨﮥ واردات از ایران، امارات‌متحده پیش از انقلاب هم یکی از شرکای ایران بود؛ چنان‌که در سال 1356ش/1977م، دبی با 4/2درصد واردات از ایران در جایگاه دوازدهم قرار گرفت؛ ولی صعود به رده‌های اول تا سال 1361ش/1982م به طول انجامید. در این سال امارات با 40/6درصد واردات از ایران، جایگاه چهارم را به خود اختصاص داد که پیش‌ازآن به سوئیس تعلق داشت و سال بعد با 07/14درصد، به جایگاه دوم این لیست ارتقاء یافت؛ اما پس‌ازآن باز هم نامی از امارات دیده نمی‌شود و شیخ‌نشین ثروتمند دبی جایگزین آن می‌شود. این شیخ‌نشین در سال 1363ش/1984م با 04/9درصد واردات از ایران در مکان چهارم قرار گرفت و بعد از آن تا سال 1367ش/1988م، یعنی به‌مدت چهار سال متوالی، در جایگاه دوم قرار داشت. در سال‌های 1363تا1367ش/1984تا1988م دبی به‌ترتیب 61/12درصد، 69/15درصد، 65/12درصد و 14/13درصد کالاهای ایرانی را خریداری کرد؛ ولی سال بعد از آن، یعنی سال 1368ش/1989م، با 82/12درصد به مکان سوم سقوط کرد.

در عرﺻﮥ واردات از ایران نیز، امارات‌متحده به‌طور عمده با کشورهای غربی و اروپایی رقابت می‌کرد. پیش از انقلاب سه کشور عربستان سعودی و کویت و عراق از ﻣﻨﻄﻘﮥ خلیج‌فارس و نیز تا پیش از سال 1361ش/1982م، دو کشور کویت و عربستان سعودی در جایگاهی بالاتر از امارات قرار داشتند و از مشتریان قدیمی‌تر ایران محسوب می‌شدند؛ ولی از سال 1359ش/1980م، عراق درگیر جنگ با ایران شد و از جمع رابطان تجاری ایران کنار رفت. کویت در سال 1361ش/1982م، هم در جایگاه ششم و دو پله بعد از امارات بود؛ اما پس ‌از این سال، کویت و عربستان سعودی به‌طور کلی از فهرست دوازده‌تایی خریداران کالا از ایران خارج ‌شدند که علت آن را باید در حمایت‌های این کشورها از رژیم بعث عراق در مقابل ایران جستجو کرد؛ چراکه در دوران جنگ این دو از حامیان اصلی صدام بودند. بی‌تردید اگر روابط اقتصادی گستردﮤ دو کشور مذکور با ایران به مانند قبل از انقلاب ادامه می‌یافت، مواضع آنها در برابر جنگ و ایران و میزان حمایت آنها از عراق تغییر می‌کرد؛ چنان‌که این امر دربارﮤ امارات ‌صدق می‌کند. با حذف عربستان و کویت، در بین کشورهای حوزﮤ خلیج‌فارس امارات‌متحده‌عربی به بزرگ‌ترین واردکنندﮤ کالا از ایران تبدیل شد. این کشور یا شیخ‌نشین دبی غیر از سال 1359ش/1980م، در تمام طول جنگ، یکی از واردکنندگان اصلی کالا از ایران بودند. در ادامه جدول‌های مذکور نشان داده‌ شده‌اند.

الف . جدول‌های مربوط به شرکای بازرگانی خارجی ایران در زﻣﻴﻨﮥ واردات و صادرات (رکن‌الدین‌افتخاری، 1371:  643تا 646)

 حال وضعیت امارات در میان کشورهای آسیایی در صادرات به ایران با جدول (ب) نشان داده می‌شود؛ البته این جدول از سال 1351تا1360ش/1972تا1981م را بررسی کرده است و تنها دو سال پایانی آن دورﮤ جنگ را دربرمی‌گیرد؛ اما همین هم تاحدودی جایگاه امارات‌متحده را در تجارت با ایران در میان کشورهای آسیایی نشان می‌دهد. جدای از ژاپن که با فاﺻﻠﮥ چشمگیری بیشترین صادرات به ایران را به خود اختصاص داده بود، رقابت بین امارات و سه کشور دیگر بسیار تنگاتنگ بود؛ چنان‌که در دو سال آخر این دوره که دو سال اول جنگ را شامل می‌شد، امارات در سال 1359ش/1980م و در مقایسه با کرﮤ جنوبی، صادرات بیشتری به ایران داشت؛ اما سال بعد، یعنی 1360ش/1981م، کرﮤ جنوبی گوی سبقت را ربود؛ ولی امارات در کل، در مقایسه با دو کشور ترکیه و هندوستان، برتری داشت و اگر به مجموع صادرات کره جنوبی و امارات در طول دو سال مدنظر توجه کنیم، می‌بینیم که امارات پس از کرﮤ جنوبی در جایگاه سوم صادرکنندگان آسیایی به ایران قرار داشت.

 ب. جدول جایگاه امارات در صادرات به ایران در میان آسیایی‌ها، از سال 1351تا1360/1972تا1981م (ایران: تصویر آماری بازرگانی خارجی 1351-60 ، ش2، همراه با ضمیمه سال61، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، 1363: 1287).

ج. جدول وزن و درصد واردات ایران از امارات در مقایسه با ‌کل واردات از 1351تا1360ش، (ایران: تصویر آماری بازرگانی خارجی1351-60، ش2، همراه با ضمیمه سال61، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، 1363: 1303).

 مراوده‌ها و دیدارهای سیاسی اقتصادی و نتایج آن