1. مقدمه

تکنولوژی مدرن، در کنار همۀ امکانات و نعماتی که برای انسان فراهم آورده، آسیب‎های جدی و مهمی را نیز موجب شده است؛ درنتیجه، اندیشمندان را به این فکر فرو برده است که برای مصونیت از این آسیب‎ها، چه باید کرد. در این نوشتار، تأملات دو منتقد بزرگ تکنولوژی مدرن از دو نحلۀ فکری متفاوت بررسی شده است: سیدحسین نصر، از بزرگ‎ترین نمایندگان و مروجان سنت‎گرایی، و اندرو فینبرگ، نظریه‎پرداز و تکنولوژی‎پژوه برجستۀ معاصر و استاد دانشگاه سایمون فریزر کانادا که بسط‎دهندۀ نظریۀ انتقادی مکتب فرانکفورت در حوزۀ تکنولوژی است. آنچه این مقایسه را موجه می‎سازد تشابه سنت‎گرایی و مکتب فرانکفورت در نگاه انتقادی عمیق و بنیادی به مدرنیته و به‎ویژه تکنولوژی مدرن است؛ بااین‌حال، تفاوت‎های برجسته‎ای نیز میان آنها از حیث محتوای نقد و چاره‎اندیشی دیده می‎شود. بنابراین در این نوشتار تلاش شده است تأملات این دو متفکر و تفاوت‎ها و شباهت‎های نظرات ایشان بررسی شود و با تحلیل این تفاوت‎ها و شباهت‎ها، بصیرتی تازه در آسیب‎شناسی تکنولوژی و راه‎حلی نو برای مواجهۀ صحیح با دنیای تکنولوژی به‌دست آید.

بدین منظور، نخست باید روشن شود که هریک از این متفکران، چه دیدگاهی دربارۀ ماهیت تکنولوژی نوین و ویژگی‎های آن دارند و آیا اساساً مفهوم مشترکی از تکنولوژی مدرن در ذهن دارند یا نه. همچنین با بررسی این مطلب روشن می‎شود که برای هریک از این دو، کدام‎یک از جنبه‎های تکنولوژی مدرن، مهم‎تر و به توجه و تأکید بیشتری نیازمند است. سپس باید نشان داده شود که از منظر ایشان، تکنولوژی چه آسیب‎های مهمی برای حیات بشری دارد؛ یعنی در نسبت میان انسان و تکنولوژی و به عبارت بهتر، هنگام استفادۀ انسان از تکنولوژی، چه آسیب‎هایی وجود دارند. این آسیب‎شناسی نیز نشان می‎دهد که هریک از این دو اندیشمند، چه نگاهی به اثرات مخرب کاربرد تکنولوژی برای انسان دارند و کدام آسیب‎ها برایشان مهم‎تر است. با این توضیح روشن است که هریک از این مراحل دوگانه (1. بررسی ماهیت تکنولوژی؛ 2. آسیب‎شناسی تکنولوژی مدرن)، ارزش جداگانۀ خود را دارند؛ زیرا بحث ماهیت تکنولوژی، صرفاً به خودِ تکنولوژی ارتباط دارد؛ ولی بحث آسیب‎شناسی، بیشتر به رابطۀ تکنولوژی و انسان مرتبط است.

اما مرحلۀ سوم، مربوط به مقایسۀ راهکارهای پیشنهادی هریک از این دو اندیشمند است؛ یعنی باید دید با توجه به دیدگاه‎های هریک دربارۀ ماهیت تکنولوژی و آسیب‎های آن، اکنون چه توصیه‎ای دارند تا آسیب‎های ناشی از کاربرد تکنولوژی مدرن، به کمترین حد برسد. در هریک از این مراحل، تفاوت‎ها و تشابه‌هایی میان نظرات این دو اندیشمند وجود دارد؛ بنابراین نخست، دیدگاه‎های هریک، جداگانه و به‌طور خلاصه، گزارش و سپس مقایسۀ شده‌اند. 

2. نصر و تکنولوژی

سیدحسین نصر، نقدهایی بنیادین و همه‎جانبه به مدرنیته دارد که دامنه‎ای گسترده از فلسفه‎ و علم و هنر تا سیاست و نظام‎های سیاسی مدرن را دربرمی‎گیرند. از این میان، در این بخش، تنها نظرات او دربارۀ تکنولوژی مدرن بررسی شده و سایر حوزه‎های نقدشدۀ او آورده نشده است؛ بااین‌حال باید به این مطلب توجه شود که تکنولوژی مدرن، اساساً یکی از اجزای مدرنیته است که نصر به آن توجه داشته است، نه مسئله‎ای که به‌طور مستقل ارزش پژوهش داشته باشد؛ آن‎گونه‌که برای یک فیلسوف تکنولوژی اهمیت دارد؛ بنابراین در گزارش ما از دیدگاه او دربارۀ تکنولوژی مدرن و چالش‎های آن، از اشاره‎ به برخی انتقادهای او به مدرنیته گریزی نیست. با این مقدمه، بحث ماهیت تکنولوژی از دیدگاه سیدحسین نصر بررسی می‌شود.

1-2. ماهیت تکنولوژی مدرن و ویژگی‎هایش

نصر، تکنولوژی مدرن را اساساً ماهیتی جداگانه و متفاوت با تکنولوژی پیشامدرن می‎داند و نقطۀ آغاز تمایز این دو را انقلاب صنعتی در اروپای غربی اعلام می‎کند (Nasr, 2007, P. 91). در این مقطع زمانی و مکانی، ماشین‎ها به‌مثابۀ ابزار تولید کالا برای انسان ساخته شدند و به‎سرعت در عرصه‏های فراوانی جای انسان را گرفتند. تمایز اصلی این دو نوع تکنولوژی، در نحوه و جهت تسلط است؛ یعنی درحالی‎که تکنولوژی‎های سنتی، امتداد دست و پای ما بودند و همانند بدن در خدمت روح قرار داشتند، در دورۀ مدرن، تکنولوژی است که بر انسان تسلط دارد و درواقع، روح بشری در خدمت تکنولوژی است (Nasr, 2007, P. 96). بنابراین تکنولوژی، صرفاً امتداد تکنولوژی سنتی با کمی پیشرفت بیشتر نیست؛ بلکه چیزی است اساساً متفاوت. برای درک این تفاوت بنیادی از نگاه نصر، بهتر است به ویژگی‎هایی توجه شود که نصر برای تکنولوژی مدرن برمی‎شمارد.

1. خنثانبودن: به نظر نصر، تکنولوژی هرگز خنثا نیست. او نیز مانند بسیاری منتقدان غربی تکنولوژی همچون الول، هایدگر و یوناس، معتقد است تکنولوژی، به‌خودی‌خود سوگیری ارزشی دارد و فرهنگی خاص را به همراه می‎آورد. این فرهنگ با روح انسان به‌منزلۀ موجودی ابدی در تضاد است و با ساختار همۀ جوامع سنتیِ مبتنی بر رابطۀ معنوی بین بشر و مصنوعاتش ناسازگار است (Nasr, 2007, P. 98). وجه دیگر این فرهنگ، حرص و طمعی است که به انسان، نسبت به طبیعت و حتی خودش حق مطلق بخشیده است؛ بدون ‎آنکه او را از مسئولیت‎هایی آگاه سازد که در همۀ فرهنگ‎های سنتی، مقدم بر حقوق‎اند (Nasr, 1993, P. 79). بنابراین پذیرش دربست تکنولوژی غربی، لزوماً با ورود فرهنگ و ارزش‎های تکنولوژیک همراه خواهد بود و حتی جوامع دارای تمدن‎ها و فرهنگ‎های کهن نیز از این فرهنگ معنویت‎ستیز مصون نخواهند نبود (Nasr, 1993, P. 80)؛

2.  رابطۀ تنگاتنگ با علم مدرن: از نظر نصر، تکنولوژی و علم، به لحاظ مفهومی کاملاً از هم متمایزند و باید با توجه به تمایز مهم آنها، هریک را به صورت جداگانه بررسی کرد. با این حال، این دو، از زمانی به بعد با یکدیگر متحد شدند و هریک به پیشرفت دیگری کمک کردند. درواقع اتحاد تکنولوژی مدرن با علم، به‎ویژه با علم جدیدِ ماده‎گرا، مربوط به دورانِ پس از انقلاب صنعتی و اختراع ماشین‎های جدید است (Nasr, 1994, P. 190)؛ یعنی درحالی‎که علم جدید، به‎ویژه در بخش نجوم و فیزیک، از قرن هفدهم و هم‎زمان با رنسانس و شورش انسان علیه وحی بالیدن گرفت، تکنولوژی جدید از اواسط قرن هجدهم با این علم همراه شد؛ بنابراین همان‎گونه که علم جدید، به گفتۀ صریح فرانسیس بیکن، از آغاز به دنبال تسلط بر طبیعت بود، تکنولوژی مدرن نیز به کمک آن شتافت و قدرتی فراوان برای تحقق این هدفِ علم مادی‎گرا فراهم آورد (Nasr, 1994, P. 181-190). البته سوءاستفاده از علم در راستای کسب قدرت و جنگ‎افروزی، نگرانی و احساس مسئولیت علما و دانشمندان را موجب شده است و بیشتر دانشمندان نیز انسان‎هایی متواضع و اخلاقی‎اند که به چنین استفاده‎ای از علم و تکنولوژی راضی نیستند؛ ولی به نظر نصر، عامل ایجاد این وضعیت اسفناک، جدایی علم مدرن و اخلاق و معنویت است. ماهیت علم مدرن کاملاً مادی‎گرایانه است؛ بنابراین، تکنولوژیِ برخاسته از آن نیز نمی‎تواند جز آنچه اکنون هست، باشد (Nasr, 1994, P. 189)؛

3. انفکاک از هنر: به نظر نصر، با آنکه تکنولوژی و هنر، پیش‎تر به لحاظ مفهومی متحد و هم‎معنا بوده‎اند، اکنون به‎کلی از هم جدا شده‎اند و هریک به چیزی اشاره دارند. به عبارت روشن‎تر، ریشۀ کلمۀ تکنولوژی در یونان قدیم (techne) و هنر در زبان لاتینی (ars)، هر دو به معنای «ساختن» بوده‎اند و تا پیش از انقلاب صنعتی، تخنه به چیزی می‎گفته‎اند که با دست ساخته شده باشد؛ اما پس از انقلاب صنعتی، تکنولوژی چیزی است و هنر چیزی دیگر. درخور توجه است که در زبان فارسی صنعت و در زبان عربی صناعت، هنوز از هنر جدا نشده‎اند و انفکاک تجربه‌شده  در غرب میان تکنولوژی و هنر، برای ایرانیان و اعراب معنادار نیست (Nasr, 2007, P. 93-94)؛ بااین‌حال، برخی دانشمندان و مهندسان جوان در غرب به دنبال ایجاد ارتباط دوبارۀ تکنولوژی و کار یدی هستند و آنچه «تکنولوژی نرم» (soft technology) نامیده می‎شود، در پی برآوری همین هدف است (Nasr, 1993, P. 90).

با توجه به مجموع این ویژگی‎ها، دریافته می‌شود چگونه تکنولوژی مدرن، ماهیتاً با تکنولوژی سنتی متفاوت است و با این نگاه کلی، آسیب‎شناسی بهتری نسبت به تکنولوژی مدرن به‌دست می‌آید. 

2-2. آسیب‎شناسی تکنولوژی مدرن

نصر در بسیاری از آثار خود با توجه به مجموع آسیب‎های برشمرده برای تکنولوژی مدرن به دو دستۀ کلی آسیب‎ها اشاره کرده است: 1. آسیب‎های مستقیم تکنولوژی مدرن برای انسان‎؛ 2. آسیب‎های زیست‎محیطی. آسیب‎های دستۀ نخست نیز به دو دستۀ آسیب‎های فردی و آسیب‎های جمعی تقسیم می‌شوند. در ادامه به‌طور خلاصه این آسیب‎ها شرح داده شده است:

1-2-2. آسیب‎های مستقیم برای انسان

الف) آسیب‎های فردی

1. زوال خلاقیت و مهارت: به نظر نصر، تکنولوژی مدرن، خلاقیت را از انسان گرفته است؛ یعنی درحالی‌که انسان سنتی برای رفع حوایج و انجام مشاغل، باید مهارت‎های جسمانی و فکری بسیار می‎آموخت، امروزه همۀ وظایف شغلی و حتی علمی به ماشین سپرده می‌شود و انسان‎ها هرچه بیشتر به سمت بی‎هنری و تهی‎شدگی پیش می‎روند. نصر این آسیب را با مقایسۀ یک استادکار سنتیِ قلم‎زن و یک کارگر کارخانۀ ماشین‎سازی و میزان قابلیت به‌روز خلاقیت در شغل آنها نشان می‎دهد (see: Nasr, 2007, P. 96). ضمناً در مرحلۀ مصرف نیز کالای دست‎ساخته، درون‎مایه‎ای انسانی و معنوی دارد و رضایت باطنی مصرف‎کننده را به همراه می‎آورد؛ اما در کالای ماشینی اعم از فرش، پوشاک، کاسه‎ای که مردم در آن غذا می‎خورند و حتی غذا، رایحه و کیفیتش، کاهش یافته و بُعد معنوی و آسمانی آن از بین رفته است (Nasr, 2007, P. 106).

2. کسالت و خستگی: به تبع تغییر شیوۀ تولید و شغل و نبود عرصۀ خلاقیت، مشاغل تکراری‎تر و محیط کار کسالت‎بارتر می‎شود و همین وضعیت، نیاز انسان مدرن به تعطیلات فراوان و ضروری آخر هفته را سبب می‎شود. بنابراین انسان مدرن به‎شدت در پی بازی‎ها و تفریحاتی مستقل از زندگی روزمره است. این در حالی است که انسان سنتی، به دلیل کار خلاقانه و دلبستگی و عشقی که به آفرینندگی داشت، و در عین حال به سبب هنری که در معماری و محیط پیرامونش موج می‎زد، از زندگی عادی خود لذت می‎برد و به تعطیلات مکرر و تفریحات مستقل نیازی نداشت (Nasr, 2007, P. 97-100).

3. حرص‎ورزی و مصرف‎گرایی: «تکنولوژی مدرن عمدتاً با حرص مرتبط است. این تکنولوژی با اقتصاد مدرن ارتباط دارد که آن هم مبتنی بر حرص است» (نصر، 1385: 19). به همین دلیل جامعۀ مدرن، جامعه‎ای مصرفی است که بسیار بیشتر از نیاز خود تولید و مصرف می‎کند و آفرینش این نیازهای جدید و کاذب، از ماهیت تکنولوژی مدرن ناشی می‌شود که شادی را به داشتنِ بیشتر منوط کرده است (نصر، 1385: 18-19).

4. بحران معنویت:  تکنولوژی مدرن، به‎ویژه تکنولوژی‎های رسانه‎ای سبب شده‎اند که انسان‎های غربی و شرقی، هویت خویش را گم کنند و با غرق‌شدن در بمباردمان اطلاعاتِ سطحی و خوراک‎های رسانه‎ای کم‎ارزش، معنای اصیل زندگی را از دست بدهند. به‌طور ویژه، «رسانه‎ها» چون در دست قدرت‎های غالب جهانی هستند، جریانِ اطلاعات را به‌دست می‎گیرند و نوع زندگی لذت‎گرایانه (هدونیستیک) را ترویج می‎دهند؛ به همین سبب امروزه بیش از تأثیر فلاسفه و اندیشمندان غربی، باید نگران تأثیر خوانندگان و بازیگرانِ عامه‎پسندی بود که به دلیل جذابیت‎های ظاهری و تابوشکنی‎هایشان، مردم را جذب می‎کنند و آنان را هرچه بیشتر به سمت زیست غیرمعنوی و غیراخلاقی می‎کشانند (See: Nasr, 2001, P. 245-246).

ب) آسیب‎های جمعی

1. انفجار جمعیت: رشد تکنولوژی پزشکی در عصر جدید، به نظر نصر شمشیری دولبه است که در کنار مزایای سودمند برای سلامتیِ انسان‎ها، این آسیب را نیز به همراه آورده که با پایین‌آوردن نرخ مرگ‎ومیر و افزایش سن امید به زندگی، جمعیت انسانی کرۀ زمین را به‎شدت بالا برده است و چون انسان اثر عمیق‎تری بر محیط زیست طبیعی دارد، این انفجار جمعیت به قیمت نابودی دنیا تمام خواهد شد (Nasr, 2007, P. 108).

2. تشدید فقر جهانی و فاصلۀ طبقاتی: نصر معتقد است هرچقدر تکنولوژی پیشرفته‎تر شده، به سبب فاصله‌افتادن میان انسان و طبیعت، فقر گسترده‎تر و فاصلۀ دارا و ندار بیشتر شده است. در کمتر جایی از جهان فاصلۀ فقرا و ثروتمندان به اندازۀ ایالات متحده است که از این نظر، وضعش حتی از هند در دوران حکومت بریتانیا بدتر است. ضمن اینکه جامعۀ تکنولوژیک، تصور نادرستی از فقر و غنا برای افراد ایجاد کرده است و حرصِ انسان مدرن، هیچ‎گاه او را به غنای انسان سنتی نخواهد رساند (Nasr, 2007, P. 110-111).

2-2-2. آسیب‎های زیست‎محیطی

یکی از مهم‎ترین دغدغه‎های سیدحسین نصر در انتقاد به مدرنیسم، در بیشتر سال‎های عمر او، دغدغۀ محیط زیست بوده است؛ تاآنجاکه در بسیاری از مقالات و کتاب‎های خویش به این موضوع توجه کرده و حتی کتاب‎های مستقلی همچون «انسان و طبیعت» و «دین و نظم طبیعت» را دراین‌باره نگاشته است؛ بنابراین بحث بحران محیط زیست از نظر او، بسیار دامن‎گستر است. با این همه، چکیدۀ سخن او این است که انسان مدرن با بر هم زدن نظم اولیۀ طبیعت و در پی تسلط هرچه بیشتر، مسئول ایجاد بحران فعلی محیط زیست است و اگر مردم شیوۀ تفکر و زندگی خویش را به‌طور بنیادی تغییر ندهند، به‎زودی حیات انسان به‎کلی ناممکن خواهد شد. به تعبیر تمثیلی او، «به جای اینکه طبیعت، همسری برای انسان مدرن باشد و از او منتفع شود و نسبت به او مسئول هم باشد، همچون فاحشه‎ای است که انسان بدون هیچ حس وظیفه و مسئولیتی نسبت به او، از او بهره می‎برد» (Nasr, 1997, P. 18). اما نقش تکنولوژی در این میان چیست. به نظر نصر، تکنولوژی مدرن، عامل اصلی این بحران است؛ حتی بهترین انواع و صلح‎آمیزترین اَشکالش. درواقع، نصر تأسف می‎خورد که بیشتر مردم، تنها نسبت به کاربرد تکنولوژی برای جنگ‎های انسانی واکنش نشان می‎دهند و متوجه نیستند که اساس تکنولوژی مدرن، حتی در شکل صلح‎آمیزش، ابزار اصلی جنگ با طبیعت است (Nasr, 1997, P. 132-135). در واقع، زندگی تکنولوژیک جدید، حتی اگر در جنگ نباشیم، نوعی بربریت است که به مراتب خطرناک‎تر از بربریت کهن است؛ «زیرا بربریت کهن دست‌کم جوّ زمین و اقیانوس‎ها را ویران نمی‌ساخت» (نصر، 1379: 120). بنابراین تکنولوژی اگر نه شرط لازم و کافی، ولی مهم‎ترین شرط لازم برای وضعیت موجود است؛ بدین بیان که گرچه فاتحان دیگری نیز در جهان آمده‎اند و رفته‎اند و در پی تسلط بر کل زمین، ویرانی‎های بسیار به بار آورده‎اند، هیچ‎یک از آنها به اندازۀ انسان مدرن در تخریبگری توانمند نبوده است و مسلم است که ویرانی انکارنا‎پذیر ناشی از فعالیت‎های انسان مدرن در پانصد سال اخیر، به سبب تجهیز به تکنولوژی‎ای بوده که هیچ حد و مرزی برای نیروهای تخریبگر نمی‎شناسد (Nasr, 1996, P. 179). برخی از مشکلات زیست‎محیطی بارز که به سبب تکنولوژی پدید آمده‎اند و نصر بدان‌ها اشاره می‎کند، عبارتند از: آلودگی هوا و گرمایش زمین و به تبع آن، از میان رفتن بسیاری از زیست‎بوم‎ها (Nasr, 2007, P. 98)، نابودی و انقراض بسیاری از گونه‎های جانوری به سبب افزایش بیش از حد جمعیت انسانی (Nasr, 2007, P. 108) و سوءاستفاده از حیوانات برای انجام آزمایش‎های پزشکی (Nasr, 2007, P. 99).

3-2. راهکار: بازگشت به تکنولوژی سنتی

راهکار اصلی نصر برای مواجهه با این شرایط دشوار، بازگشت به زندگی سنتی است؛ یعنی نخست، تسلیم‌نشدن در برابر زندگی تکنولوژیک و دوم، حفظ و احیای تکنولوژی‎های سنتی که ماهیتاً با تکنولوژی نوین متفاوت است.

در بخش اول راهکار، یعنی تسلیم‌نشدن در برابر تکنولوژی‎های جدید، آیا این تسلیم‌نشدن در برابر تکنولوژی، باید یک «نه» مطلق به کل تکنولوژی‎های نوین باشد. نصر چنین سفارشی نمی‎کند؛ گرچه چنین روشی را در صورت فراهم‌بودن شرایط لازم، مانند زندگی روستایی با سبک زندگی سنتی تحسین می‎کند (Nasr, 2007, P. 104). بااین‌حال سفارش او، پرهیز حداکثری است؛ یعنی معتقد نیست که از همۀ انواع تکنولوژی پرهیز شود و حتی برای حمل و نقل از چهارپا استفاده شود؛ زیرا به هر حال، خواست الهی ما را در این برهۀ زمانی قرار داده است که حمل و نقل با خودرو انجام می‎شود و «من نمی‎توانم همانند اجدادم در کاشان، با الاغ به مدرسه بروم» (Nasr, 2007, P. 100)؛ اما این بدان معنا نیست که در برابر همۀ انواع تکنولوژی نیز بدون هیچ‎گونه تأملی و به‌صورت کورکورانه، تسلیم شد و بدون توجه به نیازها و عواقب کار از آنها استفاده کرد (Nasr, 2007, P. 100)؛ برای مثال مهندسی ژنتیک و کشاورزی تجاری تکنولوژیک (Nasr, 20007, P. 103)، تلفن همراه (Nasr, 2007, P. 104)، و اختلاط معماری مدرن با معماری سنتی که ویژگی بارز این وضعیت، زشتی و نفرت‎انگیزی آن است (نصر، 1386: 372) مواردی هستند که خطرشان کاملاً آشکار است و باید از آنها حذر کرد.

اما بخش دوم راهکار نصر، این است که علاوه بر مقاومت در برابر تکنولوژی‏‎های مدرن، باید تکنولوژی‎های سنتی را حفظ و احیا کرد؛ برای مثال، حفظ معماری و طراحی شهرهای سنتی از اولویت‎های این حرکت هستند که بر روابط انسانی، حمل‌ونقل و استفاده از انرژی، تأثیر مثبت می‎گذارند (نصر، 1386: 387-403؛ Nasr, 2007, P. 103). اولویت مهم دیگر، حفظ و احیای کشاورزی سنتی است (Nasr, 2007, P. 103). همچنین تولید سنتی اشیا به شیوۀ هنرمندانه باید احیا شود تا هنرهایی نظیر فرش دستباف ایرانی که متحمل آسیب فراوان شده‎اند و در معرض نابودی‎اند، به صحنۀ زندگی بازگردند. خرید و استفاده از چنین محصولاتی، نوعی کمک به ابقای این تکنولوژی‎های سنتی است (Nasr, 2007, p. 104-105).

نصر البته برای تحقق این راهکار، به لزوم کار جدی آموزشی و تبلیغی معتقد است و حتی می‎گوید این احیای علم و فناوری، باید از همان مقاطع ابتدایی و در مدارس آغاز شود و باید به برنامۀ درسی رایج در مدارس سنتی نیز توجه کرد. او حتی سرفصل دروس سنتی، از فقه و کلام تا نجوم و اسطرلاب، را به‎تفصیل برمی‎شمارد و معرفی می‎کند و آن را الگویی لازم برای نظام‎های آموزشی می‎داند (نصر،1386، فصل دهم).

3. فینبرگ و تکنولوژی مدرن

شهرت اصلی اندرو فینبرگ، به سبب نظریۀ انتقادی تکنولوژی (Critical theory of technology) است. او نظریۀ انتقادی خود را یکی از نظریات انتقادی در ادامۀ نظریات کسانی همچون مارکس، دیویی، مارکوزه و لنگدان وینر می‎داند. وجه مشترک همۀ نظریات انتقادی تکنولوژی این است که می‎گویند «تکنولوژی‎ها از جامعه جدا نیستند؛ بلکه با نظام‎های سیاسی و اجتماعی خاصی سازگارند» (Feenberg, 2009, p. 146). نظریۀ فینبرگ، به تصریح خود او، برآمده از نسخۀ مارکوزه‎ای مکتب فرانکفورت است؛ بدین شرح که مارکوزه با طرح مباحثی انتزاعی، امیدوار بود که بتوان وضعیت موجود و نامطلوب تکنولوژی را با کنش سیاسی تغییر داد و فینبرگ معتقد است که با امتزاج این مباحث با مطالعات نوین علم و تکنولوژی، راهکاری عینی برای تحقق امیدواری‎های مارکوزه ارائه داده است (Feenberg, 2009, p. 147). با این توصیف، فلسفۀ تکنولوژی فینبرگ، آمیخته با فلسفۀ سیاست است و این بدان سبب است که به نظر فینبرگ، اساساً فلسفۀ تکنولوژی مرز مشخصی ندارد (فینبرگ، 1393). در ادامه با مرور آثار فینبرگ، گزارشی خلاصه‎ از دیدگاه او دربارۀ ماهیت تکنولوژی ارائه شده است.

1-3. ماهیت تکنولوژی مدرن و ویژگی‎هایش

فینبرگ ماهیت تکنولوژی مدرن را امری تاریخی می‎داند و معتقد است نظریاتی که به نحو انتزاعی و غیرتاریخی با آن برخورد می‎کنند، در مقابل مطالعات تاریخی و اجتماعی تکنولوژی بسیار نحیف‎اند (Feenberg, 2005, p. 49). او در مقاله‎ای با عنوان «نظریۀ مدرنیته و مطالعات تکنولوژی: تأملاتی دربارۀ پر کردن فاصله» دو جبهۀ متقابلِ ذات‎گرایان و تجربه‎گرایان را ترسیم می‎کند: ذات‎گرایان، نظیر هایدگر و الول، دیدگاهی کاملاً انتقادی نسبت به تکنولوژی و حتی رویکردی ضدمدرنیته دارند؛ درحالی‎که پژوهشگران تجربه‎گرا و ساخت‎گرایان اجتماعی، بیشتر این انتقادات را نادیده می‎گیرند و آسوده‌خاطر، تکنولوژی‎های گوناگون و اقتضائات یگانۀ هریک را تحلیل می‌کنند (see: Feenberg, 2003). در این میان، فینبرگ می‎کوشد با بهره‎گیری از آرا و نظرات هر دو گروه، تحلیلی بهتر از ماهیت تکنولوژی به دست دهد؛ تحلیلی که هم تاریخی و معطوف به ویژگی‎های اجتماعی تکنولوژی باشد و هم به واقعیتِ عینی و انضمامی تکنولوژی‎های گوناگون توجه داشته باشد. او تحلیل تاریخی خود از تکنولوژی را در دو سطح متفاوت، با عنوان نظریۀ ابزاری‎سازی (Instrumentalization) ارائه می‎کند: «سطح رابطۀ کارکردی اصیل ما با واقعیت و سطح طراحی و اِعمال» (Feenberg, 2005, p. 50). اتفاقی که در این دو سطح می‎افتد، یک زمینه‎زدایی (Decontextualizing) اولیه و یک باززمینه‎بخشی (Recontextualizing) است؛ یعنی در سطح اولیۀ ابزاری‎سازی، ابزارها و انسان‎ها بنا به استطاعت‎هایشان (Affordance) از بافت اصلی خود جدا می‎شوند و در قالب ابزارها و دستگاه‎ها، صرفاً به برخی ویژگی‎های سودمندشان فروکاسته می‎شوند؛ اما در سطح دوم، آن اشیای ساده‎شده در قالب ابزارها و دستگاه‎ها، بر حسب الزامات اجتماعی گوناگون نظیر ملاحظات زیبایی‎شناسانه و اخلاقی، طراحی و درواقع، زمینه‎بخشی می‎شوند (Feenberg, 2005, p. 49-50)؛ برای مثال، درختی که تبدیل به میز می‎شود، باید در دو سطح تحلیل شود؛ یکی زمانی که درخت بریده می‎شود و تبدیل به چوب نجاری می‎شود، که در اینجا صرفاً درخت از بافت قبلی خویش جدا شده و هنوز طراحی خاصی برای آن انجام نشده است. مرحله یا سطح بعد تبدیل آن چوب خام به میز است که این میز می‎تواند انواع طراحی‎های ارزشبار را داشته باشد؛ مثلاً برای کودکان باشد یا برای بزرگسالان، اشرافی باشد یا بی‎آلایش، هنری باشد یا زمخت و بدون ذوق.

در واقع، در هر کنش تکنیکی، یک کار سلبی و فروکاهشی و یک کار ایجابی و خلاقانه صورت می‎‎گیرد. فینبرگ بر آن است که ذات‎گرایانی همچون هایدگر، مثلاً در بحث تعریف تکنولوژی به مثابه گشتل، صرفاً به سطح اول ابزاری‎سازی توجه داشته‎اند و با موضعی ضدمدرنیته، از سطح دوم غفلت ورزیده‎اند و اتفاقاً او بیشتر بر سطح دوم تأکید دارد که شایان توجه ساخت‎گرایان و پژوهشگران تجربه‎گراست؛ بااین‌حال، او نسبت به بصیرت‎ها و نقادی‎های مطرح در فلسفۀ تکنولوژی ذات‎گرایان بی‎توجه نیست و تجربه‎گرایی افراطی سنت ساخت‎گرایانه را نمی‎پذیرد (Feenberg, 2005, p. 51). اکنون پس از توضیح رویکرد گزینشی و ترکیبی فینبرگ و دیدگاه تحلیلی‎اش دربارۀ ماهیت تکنولوژی، مهم‎ترین ویژگی‎های تکنولوژی مدرن از نظر او بررسی می‌شود.

1. نسبیت اجتماعی: فینبرگ معتقد است «کارآمدی»، تنها بخشی از معیار موفقیت یک طرح تکنیکی است و چنین نیست که اگر طرحی صرفاً از لحاظ مهندسی دقیق و کارآمد باشد، از میان طرح‎های گوناگون انتخاب شود؛ بلکه علاوه بر ملاک کارآمدی، علایق و ایدئولوژی‎های خاص کاربران نیز در توفیق آن نقش دارند. بدین‎ترتیب، معیار کارآمدی برای تکنولوژی‎های گوناگون، وابسته به جامعه‎ای است که تکنولوژی در آن عرضه می‎شود و بدین معنا، توفیق یا برتری تکنولوژی، امری نسبی است (Feenberg, 2005, p. 51). فینبرگ از این بحث با عنوان «تعین ناقص» (Underdetermination) یاد می‎کند و به نوعی به دنبال تأکید بیشتر بر تمایز سطوح دوگانۀ ابزاری‎سازی است.

2. ارزش‎باری: با توجه به گفته‌های فینبرگ در سطح دوم ابزاری‎سازی و نیز تأکیدش بر مسئلۀ تعین ناقص، روشن است که او نیز معتقد است تکنولوژی، خنثی نیست و ارزش‎های اخلاقی و اجتماعی خاصی را با خود به همراه می‎آورد. فینبرگ به‎صراحت می‎گوید تکنولوژی مدرن، ارزش‎های جدیدی را خلق کردند و ارزش‎های اخلاقی پیشین رنگ باختند؛ بااین‌حال، این ارزش‎باری تکنولوژی، امری قطعی و تغییرناپذیر نیست و همان‎گونه که در روزگاری، سرمایه‎داران و تکنوکرات‎ها ارزش‎های مدّنظر خود را از راه تکنولوژی بر جامعه تحمیل کردند، می‎توان با نظام‎های جدید تکنیکی ارزش‎های پیشین را احیا کرد (Feenberg, 2005, p. 54)؛

3. عدم تعین (Undetermination): فینبرگ به جبرگرایی تکنولوژیکی، یعنی این عقیده که «اهداف پیشروی تکنیکی، یک‌بار و برای همیشه تعیین شده‎اند» (Feenberg, 1999, p. 209) اعتقادی ندارد و معتقد است این نظریه که اغلب با دیدگاه ویرانشهرگرایی (Distopyanism) گره خورده، مبتنی بر دو اصل «پیشرفت تک‎خطه» (Unilinear progress) و «تعین اساسی» (Determination by the base) است. فینبرگ می‎گوید با توجه به اینکه پیشرفت تکنولوژی در شاخه‎هایی با جهات گوناگون تحقق یافته و نیز با توجه به نسبیت اجتماعی و تعین ناقص تکنولوژی، بطلان دو اصل مزبور واضح است؛ بنابراین جبرگرایی تکنولوژیک رد می‎شود (Feenberg, 2010: 8-13). او در مواضع گوناگون، مثال‎های فراوانی از مردم و فعالان برای تغییر جهت روند پیشرفت تکنولوژی ارائه می‎کند و این‎گونه تغییر جهت‌ها را نشان‌دهندۀ رد نظریۀ جبرگرایی در نظر می‎گیرد (see: Feenberg, 2010, p. 8-11 ; Feenberg, 1999, p. 77-95).

2-3. آسیب‎شناسی تکنولوژی مدرن

از میان انواع آسیب‎های تکنولوژی مدرن، دو دسته آسیب کلی بیش از بقیه، دغدغۀ فینبرگ بوده است: 1. آسیب‎های تکنولوژی برای طبقات فرودست جامعه؛ 2. آسیب‎های ناشی از تفکر استیلا و تسلط. دستۀ اول آسیب‎ها، همان چیزی است که ذهن مارکس را مشغول کرده بود؛ یعنی بهره‎کشی و مهارت‎زدایی سرمایه‎داران و صاحبان صنایع مدرن از طبقۀ کارگر؛ اما دستۀ دوم که صرفاً به روابط بین انسان‎ها منحصر نیست و روابط انسان و طبیعت را نیز پوشش می‎دهد، بیشتر برآمده از انتقادات مارکوزه در انسان تک‎ساحتی است. به نظر مارکوزه، خردگرایی تکنولوژیک همۀ ابنای بشر را به موجوداتی تک‎بعدی و همانند تبدیل کرده است که صرفاً با نگاهی محاسباتی، جهان اطراف خود را اعم از انسان‎ها و طبیعت، به چشم شیء و ابزار نگاه می‌کنند و تنها در پی ارضای حس سلطه‎جویی خود هستند؛ درنتیجه به سمت مصرف‎گرایی کشیده می‎شوند (مارکوزه، 1378: 157-158). بنابراین تکنولوژی به طور عام، یکی از ابزارهای مدرنیته برای تبدیل همۀ انسان‎های مدرن به موجوداتی تک‎بعدی، سلطه‎جو و مصرف‎گرا و به‌طور خاص، ابزاری برای انسان‎های قوی‎تر برای استثمار انسان‎های ضعیف است. درواقع، آسیب‎شناسی مارکس از تکنولوژیِ صرفاً مرتبط به نهاد اقتصاد، مقدمه‎ای برای انتقادات بنیادی‎تر و عام‎تر مکتب فرانکفورت و نهایتاً انتقادات ریشه‎ای مارکوزه و فوکو شد (برای مطالعۀ شرح مفصل این روند انتقادی، بنگرید به: Feenberg, 2002, p. 39-90). فینبرگ در بسیاری از آثار خود، از رهگذر گزارش همدلانۀ آرای مارکس و مارکوزه، به این آسیب‎ها می‎پردازد و با همین قرائت سایر آسیب‎های زیست‎محیطی و فرهنگی تکنولوژی را مطرح می‎کند (See: Feenberg, 2008; Feenberg, 1996).

با این پیش‎زمینه دربارۀ محورهای آسیب‎شناسی فینبرگ، برخی از آسیب‎های عمدۀ تکنولوژی، از زبان خود او بیان می‌شود:

بحران‎های گوناگون نظام سرمایه‎داری پشت‎سر گذاشته شده است و اکنون کل جهان در یک شبکۀ شگفت‎انگیز ارتباطات سازماندهی می‎شود که پیامدهایی متناقض به همراه دارد. تولید صنعتی همچون بیماری‎های مسری، از کشورهای توسعه‎یافته به‌سوی حاشیه‎های کم‎درآمد جریان می‎یابد. اینترنت فرصت‎های شگفت‎انگیز جدیدی را برای ارتباطات انسانی می‎گشاید و غرق در سوداگرایی است... آگاهی زیست‎محیطی هرگز بالاتر از اکنون نبوده است؛ اما هیچ کاری جدی‎ برای مقابله با فجایع در شُرُف وقوعی چون پدیدۀ گرم‌شدن جهانی انجام نشده است. گسترش صنعت هسته‎ای، در جهانی که کشورهای زیادی دلایلی خوب برای دستیابی به سلاح هسته‎ای دارند، سرانجام برای حوزۀ انرژی مشکل درست می‎کند (Feenberg, 2007, p. 62).

3-3. راهکار مواجهۀ صحیح: تکنولوژی دموکراتیک

فینبرگ معتقد است نشستن و نگریستن و تحسین وضعیت موجود و حتی انکار و طرد کلیت تکنولوژی به سبب آسیب‎هایش صحیح نیست؛ بلکه باید تکنولوژی موجود را تا حد ممکن اصلاح کرد و این اصلاح باید با مشارکت مردم باشد. بنابراین او معتقد است که نخست، شرایط کنونی آنقدرها هم به گفتۀ امثال هایدگر و الول، ناامیدکننده نیست و راه‎حلی برای بهبود اوضاع موجود است. دوم، این راه‎حل با مشارکت اجتماعی همۀ مردم برای لحاظ خواسته‎هایشان در طراحی تکنولوژی‎های جدید یا اصلاح تکنولوژی‎های زیانمند میسر می‎‎شود. به دیگر سخن، اگر وضعیت فعلی تکنولوژی نابسامان است، به سبب انحصار طراحی و تولید آن در دست طبقۀ سرمایه‎دار و تحمیل ارزش‎ها و تمایلات ایشان است و هر زمان که سایر مردم در مقابل این روند مقاومت کرده‎اند، تکنولوژی تاحدودی اصلاح شده است. بر اساس این، تکنولوژی ماهیتی سیاسی دارد و برای حل مشکل آن نیز باید از کنش سیاسی بهره گرفت (Feenberg, 2005, p. 55-56).

برای اینکه با این راه‎حل فینبرگ بیشتر آشنا شویم، اشاره به یکی از مثال‎های او راهگشا و روشن‌کننده است. او می‎گوید بحران آلودگی هوا، تا زمانی که طبقات فرودست جامعه اعتراض نکرده بودند، اصلاح تکنیکی محصولات آلاینده برای مسئولان جدی نبود و این کار به نظرشان هزینه‎بر و بی‎نتیجه می‎آمد؛ ولی با آغاز و اوج‎گیری اعتراضات قربانیان، مسئولان نیز وادار شدند جدیت به خرج دهند؛ درنتیجه، رفته‎رفته در طراحی خودروها و دیگر منابع آلاینده بازنگری شد (Feenberg, 2005, p. 56).

4. مقایسه

اکنون و پس از مرور گزارش‎گونۀ اندیشه‎های نصر و فینبرگ، مجال بررسی دیدگاه‎های آنان در پرتو مقایسه‎ فراهم آمده است. بهتر است که این مقایسه، در حوزۀ همان دسته‎بندی سه‎گانه انجام گیرد؛ بااین‌حال، به سبب میزان تفاوت‎ها و شباهت‎ها و نیز به سبب ترتیب منطقی بحث، این بار به گونۀ معکوس، مباحث طرح می‎شود؛ یعنی ابتدا راهکارهای ایشان با یکدیگر مقایسه و سپس آسیب‎شناسی‎های ایشان با هم ‎سنجیده می‌شود و درنهایت، ماهیت تکنولوژی از نظر ایشان مقایسۀ خواهد شد.

1-4. مقایسۀ راهکارها

از آنچه گفته شد، بسیار روشن است که بیشترین تفاوت نگرش نصر و فینبرگ، در راهکارهای پیشنهادی آنها برای مواجهه با مشکلات ناشی از تکنولوژی مدرن است. نصر بازگشت به سنت را که دست‎کم براساس ترتیب تاریخی تکنولوژی‎های سنتی و مدرن، نوعی واپس‎روی و عقب‎نشینی است و فینبرگ جای‎گزینی تکنولوژی‎های موجود با تکنولوژی‎های جدیدتر و اصلاح‎شده را پیشنهاد می‎کند که البته نگاه فینبرگ نسبت به نگاه نصر، نوعی پیش‎رویِ اصلاح‎شده در مسیر تکنولوژی است؛ البته یک نقطۀ مشترک در این دو نوع راهکار دیده می‎شود و آن این است که به هر حال هر دوی این نگرش‎ها، نوعی تکنولوژی جایگزین را در مقابل تکنولوژی مدرنِ کنونی معرفی می‎کنند و از این حیث، هر دوی آنها در مقابل رویکردهایی قرار می‎گیرند که به تکنولوژی جایگزین نمی‎اندیشند؛ بلکه یا به‎کلی هرگونه تکنولوژی را رد می‎کنند و یا ناامیدانه تنها برای وضع بشر سوگواری می‎کنند و برنامه‎ای برای اصلاح ندارند. بااین‌حال، تقابل نصر و فینبرگ در نوعِ جای‎گزینی بسیار واضح است و این وضوح آنجا بیشتر شدت می‎یابد که هریک، شمشیر را برای دیگری از رو می‎بندد و به‌صراحت رویکرد دیگری را نفی می‎کند یا در آن به چشم تحقیر می‎نگرد. این نشان می‎دهد که راه‎حل‎های آنان، دست‎کم به‎سادگی، جمع نمی‌شود؛ برای مثال، نصر دربارۀ کسانی که با تکنولوژی‎های مدرن اصلاح‎شده در پی اصلاح وضعیت موجود هستند، چنین می‎گوید:

بیشتر مردم در غرب خواهند گفت: «خُب راه‌حل این بحران، تکنولوژی‎های جدیدی هستند که جای‎گزین تکنولوژی‎های قدیمی می‌شوند». درست همین‌جاست که باور دارم آنان کاملاً در اشتباه‎اند. آنچه باید انجام گیرد، احیای دیدگاه قدسی به طبیعت است که کاملاً در تقابل با نحوۀ نگاه تکنولوژی مدرن به طبیعت است. ... بله من می‎پذیرم که مثلاً در کارخانه‎‎هایی که نسبت به قبل دود کمتری تولید می‎کنند، منافعی نسبی وجود دارد؛ اما این منفعت در مقابل آنچه بسیار عظیم‎تر است، یعنی تأثیر منفی کلی تکنولوژی مدرن بر محیط زیست و روح انسان‎‎های مدرن، ناچیز است. تکنولوژی مدرن تأثیری منفی دارد و این تأثیر منفی، همراه با شمار فراوانی از تکنولوژی‎های جدید، ده‌ها و صدها برابر می‎شوند؛ زیرا هرچه تکنولوژی بیشتری باشد، طبیعتاً تأثیر منفی بیشتری بر محیط طبیعی و همچنین اذهان و نفوس می‎گذارد (Nasr, 2007, p. 102).

وی همچنین می‎گوید:

برخی هم برای حل بحران محیط زیست به یک نوع مهندسی متفاوت روی آورده‎اند که من آن را cosmetic یا بزک‎سازی نام نهاده‎ام؛ حال آنکه این کارها بی‎فایده و سطحی است. باید یک تغییر اساسی در دیدگاه انسان صورت گیرد تا نگرش ما دربارۀ طبیعت و معنای آن دگرگون شود و مسئولیت ما نسبت به طبیعت، مجدداً تعریف و به‌صورت جدی برقرار شود (نصر، 1391: 135).

نصر تفکر فینبرگ برای طراحی متفاوت تکنولوژی و بالاتر از آن، دل خوش‌کردن به نظارت‎ها و مراقبت‎های دولتی و نهادی را قبول ندارد که فینبرگ از آن به‌منزلۀ نتیجۀ تکنولوژی دموکراتیک یاد می‎کند و بی‎فایده می‎داند:

نظارت‎ها و مراقبت‎هایی هم که گاهی از سوی دولت‎ها و برخی نهادها در کشورهای صنعتی و دیگر کشورها ادعا می‎شود، خیلی ضعیف است. هیچ نظام نظارتی کارآمدی وجود ندارد که جلوی شرکت‎ها و مطامع و فعالیت‎های تخریب‎کنندۀ آنها را بگیرد؛ نه‌تنها دولت‎ها در این زمینه ریاکاری می‎کنند، شرکت‎ها و صاحبان آن هم در بسیاری موارد دروغ می‎گویند و با جعل و سندسازی و رشوه و فساد، امکان بررسی را از اعمال خود سلب می‎کنند. آنها حتی در آمارها دست می‎برند و همه‌چیز را خلاف واقع نشان می‎دهند (نصر، 1391: 134-135).

البته پیش آمده است که نصر در قبال مهندسیِ بهتر فناوری، برافروختگی کمتری نشان ‎دهد؛ ولی به‌هرحال، ارزش چنین راهکاری را در مقابل راه‎حل خود، چندان جدی نمی‎گیرد:

ما مخالف مراقبت بهتر از این سیاره با ابزار خردمندانه‎تر تولید، حمل‌ونقل و جز آن، نسبت به ابزار موجود امروز نیستیم. باید از اشکال فناوری جایگزین استقبال کرد و از نهادهایی نظیر مؤسسۀ کیمیای نو (New Alchemy) در کیپ‎کاد امریکا تعریف و تمجید کرد؛ اما این کارهای عظیم علمی و مهندسی به‎تنهایی حلال مشکلات نخواهند بود. چاره‎ای نیست جز پاسخگویی به این پرسش‌ها و نظایر آنها و شایان توجه قراردادن بُعد معنوی و ریشه‎های تاریخی زیست‎بومی که تا به امروز بسیاری از توجه به آن سر باز می‎زنند (نصر، 1377: 206).

در سوی دیگر، فینبرگ نیز طرد و انکار کلی تکنولوژی مدرن را برنمی‎تابد و با لحنی کنایه‎‎آمیز می‎گوید:

از روزگاری که محکومیت کلی تکنولوژی برای بسیاری از منتقدان اجتماعی پذیرفتنی به نظر می‎رسید، زمان چندانی نمی‎گذرد. این نگرش هنوز از میان نرفته و نوعی خوارداشت متفرعنانه نسبت به تکنولوژی را در میان روشن‎فکرانی موجب شده است که با این همه، در زندگی روزمره‎شان بی‎وقفه از آن استفاده می‎کنند (Feenberg, 2005, p. 57).

یکی دیگر از وجوه بارز تفاوت راهکارهای نصر و فینبرگ، این است که راهکارهای نصر، بیشتر جنبۀ فردی دارند و برای تحقق آنها دست‎کم در همان مرحلۀ اول، به ایجاد کمپین و گروه اجتماعی نیازی نیست؛ بدین‎معنا که وقتی او از عوارض استفاده از اتومبیل، گوشی تلفن همراه یا ماشین‎های جدید کشاورزی سخن می‎گوید، توقع دارد مخاطبان و شنوندگان، هریک به‌نوبۀ خود در اندیشۀ اصلاح الگوی مصرف خود از تکنولوژی باشند و در حد مقدور به روش سنتی بازگردند و تصریح می‎کند که توقع ندارد به‌صورت دست‎جمعی زندگی کاملاً ضدتکنولوژیک را (نظیر کاری که در برخی روستاهای بریتانیا انجام می‌شود) در پیش گیرند (Nasr, 2007, p. 104)؛ همچنین تصریح می‎کند امکان مقابله با تکنولوژی‎های کلی و عمومی نیست و مثلاً نمی‎توان توقع داشت که جامعۀ اسلامی به کلی برق و تلفن نداشته باشد (ibid, p. 103)؛ بلکه هرکس باید به سهم خود در استفاده از تکنولوژی مراقبت کند؛ مثلاً کشاورزان باید به نگهداری زمین‎های کوچک خود با روش‎های کشاورزی سنتی بسنده کنند و کاربران تلفن همراه، در نحوه و میزان استفادۀ خود از این ابزار جدید تجدید نظر کنند (ibid, p. 103 - 104)؛ ولی راهکار فینبرگ، کاملاً اجتماعی و سیاسی است و نیازمند تشکیل شبکه‎های وسیع اجتماعی برای جنبش‎ها و اعتراضات مدنی نسبت به چالش‎های ناشی از تکنولوژی است و برای تحقق آن، در همان ابتدای کار، به ایجاد صدایی واحد ازسوی اکثریت چشمگیری از مردم جامعه نیاز است تا دولتمردان و تولیدکنندگان به فکر اصلاح روش‎های تولید تکنولوژی مناسب بیفتند. از این حیث، گویی نصر تک‎تک انسان‎های مدرن را در ایجاد وضعیت موجود مسئول می‎داند و می‎گوید خود را مقصر و مسئول بدانید و «به خود آیید»؛ ولی فینبرگ می‎گوید تقصیر اصلی این مشکل با طراحان و سازندگان است و مردم هم اگر مسئولیتی دارند، صرفاً ساکت‌نبودن و اعتراض‌کردن است؛ بنابراین برای مطالبۀ حق خود «به پیش روید». البته شکی نیست که نصر نیز مخالفتی با روش‎های جمعی و ایجاد کمپین ندارد و درنهایت، توصیۀ فردگرایانۀ او نیز ممکن است به حرکت‎های جمعی منجر شود؛ ولی به‎هرحال نقطۀ عزیمت روش توصیه‌شدۀ نصر با تک‎تک افراد است و نقطۀ عزیزمت روش توصیه‌شدۀ فینبرگ، با حرکت گروهی و جمعی در قالب کمپین‎های اعتراضی.

با این اوصاف، پیش از آنکه در بخش راهکارها، میان آنان داوری و یکی از آنها یا وجه‎جمعی از هر دو نظر را گزینش کنیم، بهتر است با مقایسۀ مباحث ریشه‎ای‎تر، یعنی آسیب‎شناسی و ماهیت‎شناسی تکنولوژی، دید روشن‎تری دراین‌باره پیدا کنیم.

2-4. مقایسۀ آسیب‎شناسی

در بخش آسیب‎شناسی، نقاط مشترک فراوانی میان نصر و فینبرگ دیده می‎شود؛ برای مثال، حجم عمدۀ آسیب‎شناسی هر دو اندیشمند، به مسئلۀ کلان محیط زیست معطوف است. همچنین بحث مهارت‎زدایی از کارگران یا فقر ناشی از تکنولوژیِ سرمایه‎سالار از دغدغه‎های هر دو اندیشمند است؛ بااین‌حال، سه تفاوت عمده در آسیب‎شناسی آنان از تکنولوژی وجود دارد:

1. نصر یک سنت‎گراست و ابایی از نفی و طرد کلی مدرنیسم و تکنولوژی آن ندارد؛ بنابراین در آسیب‎شناسی تکنولوژی نیز از این حیث، نگاهی کاملاً جانبدارانه دارد و کمتر اثری از تحسین تکنولوژی مدرن یا برخی از انواع آن یا حتی پذیرفتن مزایای نسبی تکنولوژی مدرن در آثار او به چشم می‎خورد. درواقع، چنین به نظر می‎رسد که او با توجه به مبانی نظری خود، تصمیمش را دربارۀ کلیت تکنولوژی مدرن گرفته است و اگر هم در مواردی، استفاده از آن را می‎پذیرد، آن را به تقدیر و خواست الهی ربط می‎دهد، نه به تمایلِ شخصی یا به سبب مزایای آن (see: Nasr, 2007, p. 100). همچنین شاید به همین دلیل، ابعادی منفی که او در تکنولوژی‎های مدرن می‎یابد، بسیار گسترده و متنوع هستند و از ابعاد علمی و فنی تا ابعاد هنری و زیبایی‎شناختی را دربرمی‎گیرند. درمقابل، فینبرگ آسیب‎شناسی معتدل‎تری دارد که در بسیاری از موارد، متوجه برخی از انواع تکنولوژی مدرن است؛ ضمناً فینبرگ همان‌طور که به مشکلات ناشی از تکنولوژی‎های مدرن توجه دارد، از مزایای آنها نیز سخن می‎گوید و از نگاه ویرانشهرانه به تکنولوژی حذر دارد؛ برای مثال، او در حوزۀ علوم کامپیوتری، مزایای اینترنت را در حوزۀ آموزش مجازی و تحصیلات آنلاین بیان می‌کند و مخالفت کلی با این امکاناتِ سودمند را بی‎ثمر می‎شمارد (Feenberg, 2005, p. 60-62)؛

2. نصر آسیب‎های تکنولوژی مدرن را به خود تکنولوژی مدرن نسبت می‎دهد و اصل وجود این تکنولوژی را اسباب ایجاد این وضعیت بحرانی می‎پندارد؛ ولی فینبرگ عمدۀ آسیب‎های تکنولوژی را معلول خطاهای شکل‎گرفته در نحوۀ طراحی یا همان مرحلۀ ابزاری‎سازی ثانویه می‎داند، نه به سبب اصل وجود آنها.

3. زاویۀ نگاه آسیب‎شناسانۀ نصر، زاویه‎ای قدسی و متعالی است و بیش از آنکه نگران مشکلات مادی باشد، دغدغۀ معنویت انسان مدرن را دارد. به همین سبب، او در آسیب‎شناسی خود، بر رذایل اخلاقی انسان مدرن و معنویت‎زدایی و حرص‎افزایی تکنولوژی مدرن تأکید می‎کند؛ اما نگاه فینبرگ، نگاهی زمینی و سکولار است و دغدغه‎های دینی و معنوی در آسیب‎شناسی او به چشم نمی‎خورد. به تعبیر دیگر، فینبرگ عمدۀ مشکلات تکنولوژی مدرن را در آسیب‎های مادی آن به‎ویژه برای اقشار کم‎درآمد جامعه می‎داند و در آثارش کمترین اشاره‌ای به آسیب‎های این پدیدۀ مدرن برای دین و آخرت مردم نداشته است و به‎نوعی کمترین بحث دینی و مذهبی را در مباحث فلسفۀ تکنولوژی خود دخالت نداده است؛ اما نصر دائماً دغدغه‎های دینی و معنوی خود را نیز به میان آورده است و نشان می‎دهد که مباحث فلسفه و اخلاق تکنولوژی را مجزا از مباحث دینی و الهی نمی‎داند.

با توجه به این سه تفاوت عمده، به نظر می‎رسد آسیب‎شناسی نصر نسبت به فینبرگ، بنیادی‎تر و همه‎جانبه‎تر است. از اینجا روشن می‎شود چرا راهکارهای این دو، تا این حد با هم متفاوت است؛ به‎ویژه با توجه به تفاوت دوم آسیب‎شناسی - که نصر مشکل را از خود تکنولوژی‎های مدرن می‎داند و فینبرگ بحران را به نحوۀ طراحی آنها ربط می‎دهد – دریافته می‌شود که راهکارهای هریک از آن دو با ابتنا بر این آسیب‎شناسی، کاملاً معقول است. بااین‌حال برای فهمیدن اینکه چرا هریک از این دو، به چنین آسیب‎شناسی متفاوتی رسیده‎اند، بهتر است بحث مبنایی‎تر، یعنی نوع نگاه ایشان به ماهیت و ویژگی‎های تکنولوژی مدرن مقایسه شود.

3-4. مقایسۀ ماهیت‎شناسی

در بحث شناخت ماهیت تکنولوژی و ویژگی‎های آن، شباهت‎هایی ظاهری میان نظرات نصر و فینبرگ به چشم می‎خورد؛ ازجمله اینکه هیچ‎یک از آنان، تکنولوژی مدرن را خنثی نمی‎دانند و معتقدند تکنولوژی مدرن، فرهنگ خاصی را با خود همراه دارد؛ بااین‌حال، تفاوت‎های نگاه آنان به این مقوله، بسیار بنیادی‎تر است. در ادامه، برخی از مهم‎ترین تفاوت‎های آنان مطرح شده است:

1. شاید ریشه‎ای‎ترین تفاوت نصر و فینبرگ به تکنولوژی، نگاه ذات‎گرایانۀ نصر و دیدگاه ساخت‎گرایانه و تجربه‎نگر فینبرگ است. توضیح اینکه نصر اساساً تکنولوژی مدرن را از بنیاد با تکنولوژی سنتی متفاوت می‎داند و آن را برخاسته از روحیۀ کلی انسان‎گرا و مادی قلمداد می‎کند و می‎گوید این روحیه بر سرتاسر تکنولوژی مدرن سیطره دارد (Nasr, 1994, p. 181-190)؛ حال آنکه فینبرگ با ذات‎گرایی تکنولوژیک مخالف است و این نوع نگاه را تبیین کاملی از ماهیت تکنولوژی نمی‎داند و به‎صراحت می‎گوید «معتقدم که می‎توانم از بسیاری مسائل مربوط به ذات‎گرایی، به‎ویژه موضع ضدمدرنیسم آن بپرهیزم» (Feenberg, 2005, p. 51). درواقع او از بین دو رویکرد اصلی به ماهیت تکنولوژی، یعنی رویکرد ذات‎گرایانه و رویکرد ساخت‎گرایانۀ اجتماعی با زمینۀ مطالعات تجربی، خود را متعلق به سنت دوم می‎داند و تنها از برخی اغراق‎های تجربه‎گرایانۀ ایشان تبری می‎جوید و اگر هم التفاتی به مباحث ذات‎گرایان دارد، این التفات به مباحث ماهیت‎شناسی نیست؛ بلکه به بخش آسیب‎شناسی ایشان است. به دیگر سخن، نصر تکنولوژی مدرن را یک واحد کلی و بستۀ کامل، با ویژگی‎های مشخص و کلی می‎داند؛ ولی فینبرگ به تکنولوژی‎های مدرن، آن هم به گونۀ تجربی، نظر دارد که هریک از این تکنولوژی‎ها اقتضائات ویژۀ خود را دارند.

2. در بحث خنثی‌نبودن تکنولوژی مدرن که از نقاط مشترک دیدگاه‎های نصر و فینبرگ در بخش ماهیت‎شناسی است، اختلافی عمیق وجود دارد و آن اینکه نصر، پیرو ذات‎گرایی تکنولوژیک خود، کل تکنولوژی مدرن را حاوی ارزش‎ها و فرهنگی خاص می‎داند که آن هم عبارت است از فرهنگ مادی‎گرایانۀ زمینی همراه با حرص و سیری‎ناپذیری. همچنین این تکنولوژی ارتباطی محکم با علم مدرن و سکولار دارد و از هنر و ذوق زیبایی‎شناسانه جدا شده است؛ اما ارزش‎باری‎ای که فینبرگ از آن سخن می‎گوید، ویژۀ کلیت تکنولوژی مدرن نیست؛ بلکه به تکنولوژی‎های مدرن مربوط است که آن هم در سطح ابزاری‎سازی ثانویه، با تأثیر از ملاحظات اجتماعی و اخلاقی موجود بر تکنولوژی تحمیل می‎شود. بر این مبناست که نصر هیچ امیدی به جداشدن فرهنگ موجود از تکنولوژی مدرن ندارد؛ ولی فینبرگ معتقد است با دموکراتیک‌شدن تکنولوژی مدرن، ارزش‎های آن نیز اصلاح‎پذیرند.

3. تفاوت دیگر نصر و فینبرگ، در آینده‎پژوهی تکنولوژی مدرن است؛ با این توضیح که فینبرگ، تکنولوژی مدرن را دارای پیشرفتی چندخطه و نامتعین می‎داند و معتقد است عوامل بسیاری بر مسیر پیشرفت تکنولوژی اثرگذارند؛ ولی نصر نخست، تکنولوژی مدرن را در مسیر پیشرفت نمی‎داند و دوم، پیمودن این مسیر را برای تکنولوژی مدرن، ناگزیر و حتمی می‎شمارد و اعتقاد و امیدی به تغییر مسیر یا اصلاح آن ندارد (نصر، 1379: 113 و 117).

با توجه به این تفاوت‎های عمیق در ماهیت‎شناسی تکنولوژی مدرن، تفاوت‎های موجود در بحث آسیب‎شناسی و ارائۀ راهکار نیز به‌طور کامل روشن می‎شود. اینکه نصر تکنولوژی مدرن را یکجا و بدون تفکیک انواع آن از هم می‎بیند و این ذات‌ واحد را نیز دارای فرهنگی پست و زمینی می‎بیند و هیچ آیندۀ روشنی نیز برایش متصور نیست، او را کاملاً محق می‎سازد که برای رهایی از وضعیت موجود، انسان مدرن را به طرد کلی تکنولوژی مدرن و بازگشت به تکنولوژی سنتی سفارش کند. در مقابل، نگاه تجربه‎گرای فینبرگ که حساب تکنولوژی‎های گوناگون را از هم جدا می‎کند و ارزش‎ها و فرهنگ هریک را نیز به شرایط خاص اجتماعی و اخلاقیِ خاص خود وابسته می‎داند و آیندۀ تکنولوژی را نیز ثابت و ازپیش‎تعیین‎شده نمی‎داند، طرح او برای پیشنهاد تکنولوژی‎های بدیل و تلاش او را برای اصلاح این وضعیت با همین تکنولوژی مدرن، ولی با اصلاحات دموکراتیک، کاملاً معقول می‎سازد.

بنابراین برای داوری نهایی میان این دو رویکرد، باید مبانی عمیق‎تر این دو اندیشمند در بحث ماهیت‎شناسی تکنولوژی مدرن و عمیق‎تر از آن، نگاهِ آنان به کمالِ حقیقی انسان بررسی شود. به عبارت بهتر، اگر اندیشۀ سکولار و انسان‎گرایانه و مادی‎انگار مدرن بر حق باشد، حق با فینبرگ است؛ اینکه درنهایت همین مردم هستند که باید با مشارکت در روند طراحی تکنولوژی مدرن، خواسته‎های خود را به کرسی بنشانند و از امکانات و مزایای تکنولوژی مدرن، هرچه بیشتر بهره گیرند و از آسیب‎هایش برهند؛ ولی اگر نگاه متعالی و قدسی‎نگر سنتی صحیح باشد، چاره‎ای جز کنارنهادن تکنولوژی نیست و بازگشت به سبک زندگی سنتی با مؤلفه‎های خاص آن نیست.

5. بحث و نتیجه‎گیری

اکنون که میزان اشتراکات و اختلافات این دو اندیشمند روشن شده است، آیا برای یافتن راه‎حلی نو براساس این مقایسه، وجه‎جمعی میان نظرات ایشان هست؛ یعنی آیا می‎شود راهکاری ترکیبی از مجموع راهکارهای نصر و فینبرگ پیدا کرد که در آن به دغدغه‌های هر دو اندیشمند توجه شده باشد. برای بررسی چنین امکانی، فهرست اشتراکات نظر این دو اندیشمند، یاری‎رسان خواهد بود:

1. تکنولوژی مدرن، هرگز خنثی نیست و فرهنگ و ارزش‎های خاصی را با خود به همراه می‎آورد؛

2. روند کنونی این تکنولوژی چنان بوده است که آسیب‎های گوناگونی را به‌طور مستقیم و غیرمستقیم برای زندگی انسان به همراه آورده است؛

3. در مواجهه با این وضعیت، نشستن و نگریستن روا نیست و انسان مدرن باید با حرکتی متفاوت از آنچه تا کنون در پیش گرفته، شرایط را اصلاح کند.

با توجه به اختلافات پرشمارتر نصر و فینبرگ (که شرح مفصلش در بخش پیشین گذشت) نسبت به مشترکاتشان، یافتن راهکاری رضایت‌بخش برای هر دو اندیشمند، دشوار به نظر می‎رسد؛ ولی نگاهی همدلانه و جدی‎تر به اشتراکات نظر ایشان و تسامح نسبت به برخی اختلافات، در برخی شرایط، راهگشای یافتن یک پیشنهاد مرضی‎الطرفین است.

برای این کار، بهتر است بحث را به شرایط کنونی کشور خود منحصر کنیم. اگر پذیرفته باشد که مردم ایران، با توجه به فرهنگ و تمدن دیرینۀ خود، علاقه‎مند به سنت‎های مذهبی و اخلاقی خود و حفظ آن هستند و ازسویی دغدغۀ توسعه و پیشرفت در عرصه‎های علمی و تکنیکی را دارند - که ظاهر امر گویای همین وضع است - به نظر می‎رسد نسخه‎ای تلفیقی از راهکارهای نصر و فینبرگ برای ایشان سودمند است. با این وصف، چه راهکاری وجود دارد که هم دغدغه‎های سنت‎دوستانۀ نصر را برآورد و هم سبب اصلاح تکنولوژی ایرانی به شیوۀ دموکراتیک شود.

به نظر می‎رسد راهکار «مقاومت مردمی در برابر تکنولوژی‎های ناهمخوان با سنت و فرهنگ ایرانی»، نسخۀ معقول و توصیه‎شده‌ای است که نظرات هر دو اندیشمند را برآورده می‎کند. توضیح آنکه این راهکار نخست، برآورندۀ سفارش‎های نصر است؛ زیرا اصل اول راهکار او، استفاده‌نکردن کورکورانه از تکنولوژی مدرن بود و اگر ملاکِ مقاومت مردمی، همخوانی تکنولوژی با سنت و فرهنگ ایرانی باشد، خودبه‎خود پس از طرد تکنولوژی ناهمخوان، اقبال به سمت تکنولوژی اصیل و سنتی ایرانی بیشتر خواهد شد. از سوی دیگر، چنین راهکاری، مطابق خواستۀ فینبرگ است؛ زیرا او معتقد بود تکنولوژی باید دموکراتیزه شود و اگر بیشتر مردم ایران، در برابر برخی از انواع تکنولوژی مدرن، به هر دلیلی، ازجمله ناهمخوانی آن با سنت ایرانی، مقاومت کنند، خواستۀ فینبرگ نیز محقق شده است؛ حتی اگر این مقاومتِ اکثریت، در مقابل کلیت تکنولوژی مدرن باشد.

البته این مقاومت می‎تواند هم به گونۀ فردی باشد، آن‎گونه که مدّنظر سیدحسین نصر است؛ یعنی تحریم تکنولوژی‎های ناهمخوان با سنت و فرهنگ ایرانی، و هم می‎تواند جنبۀ اجتماعی‌سیاسی داشته باشد و کمپین‎هایی برای اعتراض به تولید و طراحی تکنولوژی‎های نامتناسب ایجاد شود. این از معدود اختلافات نظر نصر و فینبرگ است که با یکدیگر مانعۀالجمع نیستند و اتفاقاً استفاده از هر دو روش، نتیجۀ بهتر و سریع‌تری خواهد داشت. درعین‌حال، به نظر نگارنده، ضریب نفوذ و تأثیر راهکار فردی بیشتر است؛ زیرا تحریم فردی، به همبستگی دیگران وابسته نیست و در جامعۀ چندصدایی نیز که اکثریت مطلقی برای یک خواستۀ اجتماعی وجود ندارد، اثرگذار است؛ هرچند این اثرگذاری محدود باشد.

ممکن است به‎حق گفته شود که تعیین مصادیق تکنولوژی‎های همخوان با سنت و فرهنگ ایرانی، کاری بسیار دشوار است و اصل مسئله نیز در همین‌جاست. در پاسخ به این اشکال بسیار مهم و دقیق، باید گفت برای اینکه روشن شود از میان تکنولوژی‎های مدرن کدام‎یک با فرهنگ و سنت ایرانی همخوان نیستند، چند راهکار پیشنهاد می‌شود:

1. تهیۀ فهرستی جامع و مدون از مؤلفه‎های اساسی فرهنگ و سنت ایرانی که در مقابل تکنولوژی مدرن آسیب‎پذیر هستند و باید تا حد ممکن حفظ شوند. نهادهای مسئول همچون «شورای عالی انقلاب فرهنگی» یا «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» یا مراکز علمی و پژوهشی‎ همچون «انجمن حکمت و فلسفه» یا «مرکز الگوی ایرانی‌اسلامی پیشرفت»، و با کمک دانشمندان و نخبگان دانشگاهی، به‎ویژه روانشناسان و جامعه‎شناسان می‎توان این فهرست جامع را تهیه کرد و در اختیار رسانه‎های کلان برای تبلیغ قرار داد.

2. آسیب‎شناسی تکنولوژی‎های نوین در همان مراحل آغازین معرفی و رواج: تکنولوژی‎های نوین باید تا حد ممکن آسیب‎شناسی شوند و آن دسته از تکنولوژی‎هایی که آسیب‎های جبران‎ناپذیری به فرهنگ و سنت ایرانی‌اسلامی وارد می‎کنند، به‌طور صریح به مردم شناسانده شوند؛ برای مثال، شبکه‎های ماهوارهای ‎ای خاص که با فیلم‌های جهت‎دار، عامدانه به دنبال نابودی بنیان خانواده هستند یا بازی‎های رایانه‎ای و موبایلی مخرب و مغایر با عقاید اصیل ایرانی، به مردم معرفی شوند.

3. افزایش سطح حساسیت و وسواس مردم برای مواجهه با تکنولوژی‎های مدرن: این تصور، بسیار مضر است که استفاده حداکثری از واپسین دستاوردهای تکنولوژیک، نشان‎دهندۀ شأن و شخصیت اجتماعی است و می‎توان با تبلیغات مناسب، چنین تصوری را اصلاح کرد و به مردم نشان داد که باید تا حد ممکن، در انتخاب تکنولوژی‎ها دقت و وسواس به خرج دهند. این کار با روش‎های مناسب امکان‎‎پذیر است و باید تجارب موفق ما در اصلاح فرهنگ راهنمایی‌رانندگی (همچون فرهنگ بستن کمربند ایمنی) یا نکشیدن سیگار در ادارات و مراکز عمومی، سرلوحۀ این دست کارهای تبلیغی باشد.

4. تفکیک استفادۀ حداقلی و استفادۀ حداکثری و روشن‌کردن ضرورت این تفکیک برای مردم: یکی از دغدغه‎های حسین نصر این است که گرچه نمی‎توان جلوی برخی از انواع تکنولوژی را گرفت، دست‎کم باید در استفاده از آنها حد معقول و اعتدال را رعایت کرد. بنابراین درست است که برخی از انواع تکنولوژی گریزناپذیرند؛ اما این بدان معنا نیست که باید از همۀ امکانات یک تکنولوژی، حتی بدون اینکه نیازمندِ آن باشیم، به‌نحو حداکثری استفاده کنیم؛ برای مثال، باید به مردم آموزش داد که استفاده از تکنولوژی تلفن همراه، صرفاً برای زمان‎های ضروری است که غیر از تلفن همراه، هیچ روش و ابزار دیگری کارگر نیست و در مواردی که نیاز ضروری به استفاده از این وسیله وجود ندارد، نباید بی‎دلیل از آن استفاده یا به آن اتکا کرد؛ برای مثال، ‎نباید رسم و آیینِ پسندیدۀ دینی و ملیِ  «صلۀ ارحام» و «دید و بازدید» را با این وسیله انجام داد یا آن را رفع و رجوع کرد. اگر در امر فرهنگ‎سازی، چنین استفاده‌ای از تلفن همراه، قبیح شمرده شود، رفته‏رفته شرم اجتماعی لازم برای چنین استفاده‎ای در جامعه رواج خواهد یافت و به‎تدریج این نوع استفاده از تکنولوژی، منسوخ خواهد شد.

 نتیجۀ بحث اینکه اگر جامعه‎ای ارادۀ حفظ سنت‎های خود را داشته باشد و تکنولوژی یا تکنولوژی‎های مدرن را در تعارض با این سنت‎ها ببیند، با مقاومتی فعالانه در مقابل استفاده از این تکنولوژی یا تکنولوژی‎ها خواهد توانست به‌طور نسبی از آسیب‎های تکنولوژی مدرن در امان بماند و احتمالاً مسیر تکنولوژی مدرن را تغییر دهد