تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,658 |
تعداد مقالات | 13,556 |
تعداد مشاهده مقاله | 31,112,940 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,260,587 |
تصحیح ابیاتی از دیوان حکیم سوزنی سمرقندی و ضرورت تصحیح مجدد دیوان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
متن شناسی ادب فارسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 9، دوره 9، شماره 2 - شماره پیاپی 34، مرداد 1396، صفحه 121-134 اصل مقاله (453.69 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/rpll.2017.21657 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسنده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شهرت معرفت* | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
استادیار گروه تصحیح متون فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مصحّحان پیشین بسیاری از متون را تصحیح کردهاند؛ اما از نظر محققان امروز، پس از گذشت چند سال از کار بزرگ آنان، تصحیح دوبارة برخی از این آثار لازم است؛ بهویژه زمانی که نسخههای تازهای از آنها به دست آمده باشد. دیوان حکیم سوزنیسمرقندی به تصحیح ناصرالدین شاه حسینی، ازجمله دیوانهای کهنی است که به تصحیح دوباره نیاز دارد. مقابلة دیوان چاپی سوزنی با نسخههای نویافته، لزوم تصحیح مجدد این دیوان را نشان میدهد. علت غلطها و سهوهای راهیافته به دیوان این شاعر عبارت است از: نداشتن نسخة صحیح، انتخابنکردن صورت صحیح نسخهها، خطاخوانی، غلطهای چاپی، جابهجایی یا حذف مصرعها یا ابیات، آمیختن قصاید مختلف با یکدیگر، آمیختگی شعر سوزنی با شعر دیگران. همچنین ابیات و قصاید نویافتة فراوانی در نسخههای متعدد دیوان سوزنی ذکر شده است که در تعلّق آنها به این شاعر تردیدی نیست؛ اما در دیوان چاپی ثبت نشده است. از سوزنی همانند پیشگامان دیگر شعر فارسی نسخة کهنی در دست نیست؛ ازاینرو، در این نوشتار علاوهبر نسخههایخطی دیوان، از جنگها و فرهنگها برای حل دشواریهای شعر او استفاده شد. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
سوزنیسمرقندی؛ دیوان؛ نقد تصحیح | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1ـ مقدمه تاجالشعراء محمد بن علی سوزنی سمرقندی، شاعر نیمة نخست سدة ششم هجری است. او در ابتدا به پیروی از طیّان، شاعر هزلسرای ایرانی، به هزل و هجو پرداخت؛ سپس توبه کرد و اشعاری جدّی سرود. سوزنی به شیوة فرخی شعر میسراید و آسانی و سادگی خیال فرخی در شعر او آشکار است؛ با وجود این سادگی، کاربرد برخی واژههای کهن فارسی، ترکی و عربی، به ابهام شعر او انجامیده است. دیوان سوزنی به سبب لغات خاصش از مراجع مهم فرهنگنویسان است. گاه بیتی از سوزنی، تنها شاهدِ واژهای در فرهنگهاست. مقابلة دیوان چاپی سوزنی با نسخههای نویافته، ضرورت تصحیح دوبارة دیوان را نشان میدهد. نسخة کهنی از دیوان این شاعر در دست نیست. نسخههایخطی دیوان او به روزگار قاجار، یعنی دورة دوم بازگشت ادبی متعلق است که به ادبیات کهن توجهی دوباره شد. این مسئله دربارة پیشگاهنگان دیگر شعر فارسی مثل فرخی، منوچهری، قطران و... نیز صادق است. در این مقاله، بر اساس جنگهای شعری، نسخههای خطی دیوان و نیز فرهنگها به تصحیح ابیاتی از سوزنی پرداخته شد. با استفاده از منابعی ابیات سوزنی تصحیح شد؛ این منابع عبارت است از: الف) جنگها ـ «ح»: منتخب اشعار 17 شاعر، کتابت: 695 ق، کاتب: منصور بن کمالالدین الحسینی، کتابخانة مجلس «شمارة 87834»،خط: نسخ، دارای 9 قصیده از سوزنی؛ از امتیازهای این جنگ، علاوه بر تاریخ کتابت کهن، دقت کاتب در ضبط واژههای کهن است. ـ «گ»: جنگ گنجبخش، کتابت: قرن 7ق، بینام کاتب، کتابخانة گنجبخش «شمارة 14456»، خط: نستعلیق ابتدایی؛ شامل ابیات پراکندهای از سوزنی (صص 14، 72، 134 ـ 136)؛ از جنگهای تاریخدار کهن. ـ «ن»: جنگ نقیب شیرازی بیش از 80 شاعر، کتابت: 827 ق، کاتب: محمودشاه نقیب، کتابخانة دانشگاه کمبریج، میکروفیلم «شمارة 834» دانشگاه تهران؛ شامل 5 قصیده از سوزنی؛ خط: نستعلیق ابتدایی، کاتب این جنگ نسبتاً دقیق بوده است (ن. ک. بشری، 1385: 521 ـ 598). ـ «ص»: مجموعة شعرا 33 شاعر، با مهر: شاه عبّاس صفوی (سلطنت1052 ـ 1078ق)، بینام کاتب، کتابخانة سالتیکوف شچدرین «شمارة 322»، متعلق به بقعة شیخ صفی؛ خط: نستعلیق نزدیک به شکسته؛ کاتب در ضبط واژههای غریب کهن دقت بسیاری داشته است. ـ «م»: مجموعه، با قطران، کتابت: 1257 ق، کاتب: عبدالوهاب بن محمد حسین بن اصفهانی، کتابخانة مجلس «شمارة 62922»؛ خط: شکستهنستعلیق؛ از برگ 82 تا 140 اشعار سوزنی است؛ از امتیازهای این مجموعه، حجم ابیات، ضبط صحیح واژههای کمکاربرد عربی و نیز حل برخی از افتادگیهای دیوان است. ـ «مج»: مجموعة اشعار 36 شاعر، بیتا، بینام کاتب، کتابخانة مجلس «شمارة 11390»؛ خط: شکستهنستعلیق، شامل 10 قصیده و 2 قطعه از سوزنی؛ حفظ واژههای کهن ترکی شعر سوزنی. ب) دیگر نسخهها ـ «هـ»: دیوان حکیم سوزنی، کتابت: 1261 ق، کتابخانة مجلس «شمارة 23594». ـ «ق»: قصاید سوزنی سمرقندی، بیتا، بینام کاتب، کتابخانة ملی «شمارة 1054712». ـ «آ»: دیوان سوزنی، بیتا، بینام کاتب، کتابخانة ملی «شمارة 32113». ـ «ب»: دیوان سوزنی، بیتا، بینام کاتب، کتابخانة ملی «شمارة 32756». ـ «ج»: دیوان سوزنی، بیتا، بینام کاتب، کتابخانة مجلس «شمارة 80739». این 5 نسخه، علاوهبر 8 نسخهای است که شاه حسینی در تصحیح، از آنها بهره برده است. تاریخ این نسخهها مشخص نیست؛ اما باتوجهبه ویژگیهای ظاهری و سنجش آنها با نسخههای تاریخدار دیگر، میتوان گفت در دورة دوم بازگشت ادبی کتابت شده است. 1ـ1پیشینة تحقیق 1ـ1ـ1 پیشینة تصحیح دیوان دیوان سوزنی، به اهتمام ناصرالدین شاه حسینی، در سال 1338 شمسی تصحیح شد. استقبال زیادی از این چاپ به عمل نیامد و نقدهایی بر آن نوشته شد. در سال 1344 شمسی مصحّح بار دیگر همان چاپ (دفتر نخست: اشعار جدّی سوزنی)1 را منتشر کرد و خود نقدگونهای بر چاپ پیشین نوشت. 1ـ1ـ2 پیشینة نقد دیوان تصحیحشده فقیهی عراقی در آذرماه 1338، نقدی بر دیوان چاپی نوشت و از غلطهای بیشمار کتاب و افتادگی کلمات، موجزبودن شرح حال شاعر و شاعران معاصر و ممدوحانش، رعایتنکردن ترتیب حروف تهجّی قوافی در تنظیم قصاید، قطعات و رباعیّات و نقصهای فهرست لغات و ترکیبات، سخن گفت (فقیهی عراقی، 1338: 354 ـ 358). در دیماه همان سال محجوب نیز با زبانی طنزآمیز در نقد دیگری، متن تصحیحشده را «هجوی مؤثر و گزاینده» دربارة سوزنی خواند (محجوب، 1338: 550 ـ 559). البته دیوان چاپی ضعفهای دیگری نیز دارد که از آن جمله است: استفاده از نسخههای متأخر و بیتوجهی به جنگهای شعری کهن، خطاخوانی نسخهها، بیدقتی در ذکر نسخهبدلها، ترجیح شماری از نسخهبدلها بر متن چاپی، بیتهای نویافتة ذکرشده در نسخهبدلها که نبود آنها در متن موجب گسستگی معنایی است، ترجیح ضبط فرهنگها بر متن چاپی و خطا در ضبط فرهنگها. دیگران نیز در ضمن پژوهشهای زبانی ـ ادبی، به تصحیح ابیاتی از دیوان پرداختهاند؛ برای مثال، تفضّلی در مقالة «دو واژة پارتی از درخت آسوری...» (1345)، پورداوود در «زین، ابزار، کمان و تیر» (1346)، هنر در «هند، شناسة فعل» (1370) و رضایی باغبیدی در «بررسی چند واژة دخیل هندی در شعر فارسی»2 (1375) و... ؛ اما بهطورکلی آثار و پژوهش دربارة تصحیح و نقد شعر سوزنی، بسیار اندک است.
2ـ تصحیح ابیاتی از دیوان الف) نداشتن نسخة صحیح شماری از واژههای کهن موجود در نسخههای خطی سوزنی، در متن چاپی نیست؛ ناآشنایی کاتبان و پژوهشگران با این واژهها به تحریف یا تصحیف آنها انجامیده است؛ برای نمونه:
بر اساس «ح» صورت صحیح مصراع دوم چنین است: «ایتوک ده به شاه که کلکم حسام توست». «اِیتُوک: مژده، نوید (خلفتبریزی، 1361: ذیل ایتوک). فرهنگ انجمنآرا این مصراع را به همین صورت، ذیل «ایتوک» آورده است. بیت از قصیدهای در مدح وزیر شمسالملک است؛ شاعر خطاب به او چنین میگوید: قلم تو موجب پیروزی دین اسلام است؛ به شاه مژده بده که قلم من شمشیر تو خواهد بود. اصلِ «برتری ضبط دشوارتر» نیز ضبط «ایتوک» را تأیید میکند.
بیت به این صورت مبهم است. در «ن» بهجای «برجاست»، «برجاس» آمده است. «بُرجاس:4 آماجگاه و هدف تیر» با نشانه و تیر در یک خانوادة معنایی است. در فرهنگ جهانگیری آمده است: چوب بلندی که در روزهای عید و جشن بر پا میکنند و چند کدوی طلایی یا نقرهای بر آن میآویزند؛ تیراندازان با اسب میتازند تا در برابر کدوها قرار گیرند؛ سپس بهسوی آنها تیر میاندازند؛ تیر هر کس به آنها بخورد، آن کدوها، اسب و خلعت، از آنِ او خواهد بود؛ همچنین (نک. محمّدی، 1338: 28). به نوشتة صاحب برهان در ذیل برجاس، نشانة تیر اگر در هوا نصب شده باشد، برجاس و اگر در زمین باشد، هدف نامیده میشود. برجاس باز هم در شعر سوزنی آمده است. این بیت در متن چاپی نیست و به نقل از لغتنامه، ذیل برجاس، چنین است:
در میان دو چلّه یا زه کمانبودن دل معنایی ندارد. صورت صحیح بیت بر اساس «مج» و نیز لغتنامه چنین است:
«بِیلِه/ بِیلَه: دو سوی سینه»؛ معنی بیت چنین است: [امیدوارم] در دل کسی که در سینه، دشمنی تو را میپروراند، از قوسوقزح، تیر بیلَکی ـ تیرى که بیله یعنى پیکانِ سرپهن در آن درنشانده باشند ـ برسد. موسیقی «بیله» و «بیلکی» نیز مؤیّد درستی ضبط بیله است. علاوهبر تحریف و تصحیف واژههای کهن، نسخههای خطی سوزنی در شواهد بسیاری، صورت صحیحی از بیت ارائه میدهند که در متن چاپی موجود نیست؛ برای مثال در ابیاتی شکایتگونه و آمیخته به مزاح از سوزنی آمده است:
این دو بیت به این صورت معنایی ندارد. صورت صحیح آنها بر اساس «ج» چنین است:
دهخدا ذیل «جُوالِق: جوال، کیسهای بزرگ از پارچهای خشن» صورت صحیح بیت نخست را آورده است. معنی بیت چنین است: چرا صلة گندم ممدوح به من نمیرسد؛ شاید کارگزار او اسباب رساندن این صله یعنی خر و جوالق را ندارد. شوخی کردم، آیا ممدوح نمیداند که دلم از نرسیدن صله ضایِق، تنگ، نیست؟!
بیت در قصیدهای با محتوای توبه و انابت است. «خام پرستیز» تصحیفی از «خامپوستین: ابله، احمق» است. صفت مرکب «خامپوستین» بار دیگر در شعر سوزنی (همان: 477) آمده است:
بدوانی (م 1004؟ق) نیز این ترکیب را آورده است (بدوانی، 1379: 1/78):
تقابل خام با پخته نیز تأیید دیگری بر درستی خام در این ترکیب است. صورت صحیح این بیت بر اساس تصحیحی التقاطی از «م»، «ق»، «آ» و «ب» چنین است:
معنای بیت: انسان باتجربه و کاردانی نیست که به من بگوید ای ابله! بر سر راه دوزخ کی حور و سریر و تکیهگه است؟!
«نظیر» بار دیگر در قافیه آمده است و مصراع دوم نیز بیمعناست. بر اساس «ص»، «مج» و «ن» صورت صحیح بیت چنین است:
«عارض: ابر»، «مطیر: باران» و «عارض مطیر: ابر بارانی» است. «ابر مطیر» در شعر سوزنی، جای دیگری نیز آمده است (ر.ک. همان: 116).
مصراع دوم بدین شکل بیمعنا است؛ صورت صحیح آن بر اساس تصحیح التقاطی از «م» و «هـ» چنین است: «...که از حبش حشم آمد به نیستکردن روم»؛ حبش استعاره از خط و روم استعاره از چهره است: سیاهی خط موجب نابودی سپیدی چهره شد. همانند این تصویر در شعر سوزنی آمده است:
در «ب» (ص15)، در مطلع قصیدهای نویافته از سوزنی «سپاه زنگ»، استعاره از خط است:
این تصویر در شعر دیگران نیز سابقه دارد:
این بیت در هر دو چاپ خطاست؛ صورت صحیح آن بر اساس «م» چنین است:
رشته بیماریای است که بر اثر آن جوشهایی تاولمانند و پرآب بر سطح پوست پدید میآید. این جوشها پس از مدتی سوراخ میشود و از آن مایع سرخرنگی مایل به سیاه خارج میشود (ابنسینا، 1389: 6/393). جَزع نیز مهرة یمانی سیاه و سفید است که به سبب سیاهی و سفیدی مجازاً به معنای چشم به کار میرود. معنای بیت: از بیماری رشته رنجور و زرد شده است و به سبب این بیماری از دیدگان اشک میریزد. در ادامه به سبب فراوانی شواهد، نمونههای دیگر بهطور مختصر بیان میشود؛ ابتدا صورت غلط چاپی و سپس در برابر آن صورت صحیح ثبت میگردد. در پینوشت نیز نکتههای نیازمند به توضیح نوشته شده است:
ب) انتخابنکردن صورت صحیح نسخهها
بیت در تفاخر سوزنی به شعر خویش است؛ بیت پیش از آن چنین است:
«حُجَیر» یا «هَجیر» پسر قارن بن کاوه یا پسر گودرز است که هیچیک با کمانداری ارتباطی ندارند. بنابر گزارش مصحّح در نسخههای «ع» و «م» چاپی، «کماندار حجیر»، بهترتیب، «کمانکش کنجر» و «کشکنجر» آمده است که صورت صحیح آن یعنی کمان کشکنجیر را از آنها میتوان دریافت.15 در مصراع نخست دو جزءِ کمان و خداوند کمان وجود دارد؛ در مصراع دوم نیز همان دو جزء تکرار شده است: اگر خداوند کمان، زال و اگر کمان کشکنجیر باشد. کَشکَنجیر،16 با بسط معنا، در متون نظم و نثر کهن، به معنی نوعی کمان کلان و قوی آمده است (نک. انوری، 1347: 272). صورت صحیح بیت چنین است:
در این بیت سوزنی به شعرش و بیهمآوردی خود در عرصة شاعری تفاخر میکند: اگر کماندار، زال و کمان او نیز بسیار قوی و سخت باشد، من کشندة آن کمان سخت خواهم بود و صاحب کمان را نیز نیک در هم خواهم کشید.
سهو کاتب موجب افتادگی دو مصراع شده است. این بیت از قصیدهای در هجو خمخانة جلالی از شاعران همعصر سوزنی است. صورت صحیح این بیت در گزارش نسخهبدلهای چاپی نیز آمده است و بر اساس «م» و «هـ» عبارت است:
سوزنی مکرّر به هجو خمخانه و شعرش پرداخته و او را «خر سر» و «خر خم» خوانده است (همان: 16). «شترگربه: نامتناسب»؛18 «شعر یا حدیث شترگربه» در نظم و نثر فارسی آمده است:19
معنی بیت: ابیات خمخانه، نامتناسب و ناهمگون است و غثّ و سمین فراوان دارد.
بیت به این صورت بیمعنی است. «گرگ» محرّف «کوک» و «حس» مصحّف «خس» است. «کوک» (کاهو) را در عربی «خس» میگویند (اسدی طوسی، 1319: ذیل کوک)؛ (خلف تبریزی، 1361: ذیل کوک). صورت صحیح بیت بر اساس «ح» و نیز گزارش نسخهبدلهای چاپی به نقل از فرهنگ سروری چنین است:
نمونههای دیگر از این نوع عبارت است از:
ج) خطاخوانی
مصراع دوم به این صورت نادرست است. در «م» صورت صحیح آن چنین است: «که هست ظالم را جا جیم و حا و یا و میم». جیم، حا، یا و میم (جحیم)، از نامهای دوزخ است.
«تنگنایی» محرّف «بیگناهی» و «جرس» مصحّف «حرس» است. صورت صحیح مصراع دوم بر اساس «ح» چنین است: «کی گذارد بیگناهی قافیت را در حرس». معنی بیت: سوزنی اهل سرقت شعری نیست و هیچگاه در تنگنای قافیه گرفتار نخواهد شد. سوزنی در این بیت و بیت پیش از آن به شعر خود تفاخر میکند:
نمونههایی دیگر از این نوع عبارت است:
د) جابهجایی و حذف مصرعها یا بیتها قصاید نویافتهای در نسخههای خطی سوزنی آمده است که اینجا مجال پرداختن به آنها نیست؛ اما مصرعها و بیتهایی از قصاید در متن چاپی افتاده و به ابهام بیت انجامیده است:
ارتباط دو مصرع به این صورت مشخص نیست و از بیت مفهومی منفی نسبت به ممدوح برمیآید. بر اساس «م» و «ج»، دو مصراع افتاده است که افزودن آنها به حل بیت میانجامد:
غالق اسم فاعل از غَلَقَ، در معنای بسته و در تقابل با فاتح، در فرهنگهای مشهور فارسی نیامده است. گویا ناآشنابودن این واژه برای کاتب نسخه موجب حذف مصراع شده است.
صورت صحیح متن بر اساس «ح» چنین است:
یکیبودن واژة دوم (خواب) در هر بیت، به خطای دید کاتب و حذف یک بیت انجامیده است. «نهال» در بیت نخست به معنی بستر و «هال» در مصراع دوم به معنای آرامش و قرار است.
دو مصراع به این صورت پیوند معنایی با یکدیگر ندارد. این بیت از قصیدهای در مدح مؤیّدالدین است و بر اساس «ح» صورت صحیح متن چنین است:
مصراع دوم بیت نخست، تضمین مصرعی از منجیک، شاعر نیمة دوم قرن چهارم، است:
به نظر میرسد کاتب دچار سهو شده است. صورت صحیح بیت بر اساس «ص»، «م» و «آ» چنین است:
عوفی نیز در لبابالألباب (1389: 552) این صورت صحیح را آورده است. سوزنی خود را از نوادگان سلمان فارسی میداند و در جاهای دیگری نیز به آن اشاره دارد:28
مصراع دوم بیت دوم بر اساس «گ» چنین است: «مرا دو دیده بی بغداد دجله». گاه بیتهایی از قصاید مختلف با یکدیگر آمیخته شده و در ضمن یک قصیده آمده است:
این دو بیت در متن چاپی در یک قصیده آمده است. تکرار قوافی آنها و نیز قافیههای مکرّر ابیات دیگر مثل روی، اوی، خودروی، بوی، نشان آن است که این ابیات از دو قصیده است؛ بر اساس «م»، دو قصیده در هم تلفیق شده و بیت دوم مطلع قصیدهای دیگر است. هـ) آمیختن شعر سوزنی با شعر دیگران شعر سوزنی گاه با شعر شاعران کهن دیگر آمیخته است؛29 برای مثال، غزلی در دیوان او با این مطلع آمده است:
این غزل در «م» و «ج» آمده است و منسوب به سوزنی است؛ اما در دیوان خاقانی (1357: 641) نیز همین غزل آمده است؛ البته صورت صحیحتر این غزل، در دیوان خاقانی مشاهده میشود. در لغتنامة دهخدا (1383) ذیل «شناختن» بیتی از همین غزل منسوب به سوزنی آمده است:
در نسخههایخطی نیز آمیختگی شعری سوزنی با دیگران مشاهده میشود. در نسخة مجمعالأشعار، صفحة 188، قصیدهای با این مطلع است:
این قصیده به خطا به نام سوزنی آمده است؛ حال آنکه این قصیده از مجد همگر است.
3ـ نتیجهگیری ناصرالدین شاه حسینی نزدیک به نیم قرن پیش دیوان سوزنی را تصحیح کرد و اکنون پس از این فاصلة زمانی دوباره نیازمند تصحیح است؛ بهویژه آنکه پژوهشهای اندکی دربارة سوزنی و شعرش انجام شده است. دیوان چاپی مشکلات فراوانی دارد: غلطهای چاپی، ایجاز مخل در مقدمه، رعایتنکردن ترتیب حروف تهجّی قوافی در تنظیم اشعار، اشکال در تنظیم فهرستها، خطاخوانی نسخهها، بیدقتی در ذکر نسخهبدلها، برتردانستن شماری از نسخهبدلها بر متن چاپی، برتردانستن ضبط فرهنگهای استفادهشده بر متن چاپی، خطا در ضبط فرهنگها و استفادهنکردن از جنگهای شعری کهن. استفاده از نسخههای نویافتة دیوان و نیز جنگهای شعری کهن، همراه با جستوجو در منابع شعری و غیر شعری همعصر شاعر و نیز تأمل بر فرهنگهای فارسی، علاوهبر قصاید و ابیات نویافته، صورت منقّحتری از شعر سوزنی ارائه میدهد؛ زیرا نسخههای سوزنی، به سبب تأخر زمانی بهتنهایی در حل مشکلات دیوان راهگشا نیست؛ این مسئله بهویژه در کشف واژههای کهن صادق است.
پینوشتها 1. گویا مصحّح مقدمة چاپ اشعار هزلآمیز را نیز فراهم آورده بود (سوزنی سمرقندی، 1344: هجده)؛ اما این دفتر منتشر نشد. 2. در این مقاله بیتی از سوزنی به نقل از لغتنامه برای شاهد واژة هندی «سوس: سوسمار، نهنگ، خوک دریایی، گراز ماهی» آمده است:
از نظر ما، «سوس» در اینجا غریب است؛ این بیت از قصیدهای در مدح میر عمید عمر برگرفته شده است؛ شاعر تأکید میکند همه از نعمتهای ممدوح برخوردارند و از غم ناداری نجات یافتهاند، چنانکه یونس از ماهی نجات یافت. در این تشبیه مرکب، نجات مردم از غم ناداری به نجات یونس از ماهی مانند شده است. هنر شاعری اقتضا میکند که شاعر تناظر مردمان یعنی اهل هنگ و هوش و یونس را ازنظر انسانبودن مراعات کرده باشد؛ همچنین «سوس» و «یونس» در کتابت بهسادگی به یکدیگر تبدیل میشود و کاربرد سوس در شعر سوزنی بیسابقه است. از سویی دیگر تصاویر شاعرانة سوزنی و دیگران از یونس و نهنگ یا نون و انعکاس این تصویر در ادب فارسی، خود تأییدی بر درستی «یونس» است:
3. در ذکر منابع برای اشعار سوزنی دو تاریخ 1338 و 1344 ذکر شده است. 1338 تصحیح و چاپ نخست دیوان شاعر و 1344 چاپ دوم دیوان است. 4. همة فرهنگنویسان فرهنگهای فارسی و عربی، این واژه را معرّب از فارسی دانستهاند؛ اما بهگمان برخی، اصلی یونانی دارد (نک. ادّیشیر، 1908: 18). 5. سه جزء «حور»، «سریر» و «تکیه/ تکیهگه» برگرفته از قرآن است؛ چنانکه در آیة 20 سورة طور آمده است: «مُتَّکِئِینَ عَلَى سُرُرٍ مَّصْفُوفَةٍ وَزَوَّجْنَاهُم بِحُورٍ عِینٍ» و نیز در سورة واقعه آمده است: «عَلَى سُرُرٍ مَّوْضُونَةٍ (15)، مُتَّکِئِینَ عَلَیْهَا مُتَقَابِلِینَ (16)، وَحُورٌ عِینٌ (22)». 6. میر خوبان (استعاره از یار)، حشم زنگ (خط) را در روم (چهره) کشید و از سیاهی حشم (خط)، روشنایی عدل نوشیروانی با سیاهی ظلم سدوم پوشیده شد. 7. در اسطورهها، زمین بر شاخ گاو و گاو بر پشت ماهی است. معنی بیت چنین است: اگر خدا بار حلم تو را بر زمین بگذارد، مویِ گاو و «بَشیزه»، فلس، ماهی از سنگینی آن میریزد. 8. به ماجرای پشهای اشاره دارد که به مغز نمرود راه یافت و او را هلاک کرد. 9. این بیت دو بار (ذیل «چک» و «مضمون») در لغتنامه به همین صورت آمده است. 10. مؤدّی: اداکننده. 11. هرگاه تو گفتار و طبع خود را با زهد بیامیزی، بهسهولت سخن خواهی گفت. 12. دریا و کلیم باز هم در شعر سوزنی (1344: 201) آمده است. 13. آن که به زنهار، امان و پناه، تو آمد، چرخ، به قدر مویی تیمار، غم، نصیب او نخواهد کرد. 14. شکستگی قلم به «فاق» یا «شق»، شکاف سر قلم، اشاره دارد. 15. نک. فرهنگ انجمنآرا، ذیل «کشنکنجیر» و نیز (پورداود، 1346: 46). 16. برای آگاهی بیشتر دربارة این واژه: نک. (تفضّلی: 1345). 17. دربارة بیت نک. لغتنامه ذیل تیزچنگ (دارای چنگال تیز) و نشخوارزن (نشخوارکننده). 18. نک. (دهخدا، 1383: 2/1019). 19. در تحفة سامی، ذیل رازی شوشتری آمده است: «اشعار او شترگربه واقع شده» (صفوی، 1384: 232). جامی نیز دربارة شعر کاتبی میآورد: «شعر وی یکدست و هموار نیست شترگربه افتاده است» (جامی، 1367: 107)؛ نیز (بدوانی، 1379: 3/ 187). 20. در اینجا، فرهنگ جهانگیری کوک را به معنی بخیه و دهخدا بانگ سخت آورده است. 21. کاه و دیوار از تصاویر مشهور در شعر فارسی است:
22. اشارة مصراع دوم به زدن سر قلم است که به آن «قطّ» میگویند. 23. «میل: قلمی که با آن بر روی تخته و جز آن نقش میزنند». قرینة «قلم» مؤیّد آن است. 24. «نَبَهره: دون و پست». 25. «گُرم: غم و اندوه» با «زَحیر» مترادف است. 26. آن که با جاه تو دشمنی دارد، دلش مثل شب سیاه است؛ نه، این تشبیه خطا است، چراکه غَلَس، سیاهی آخر شب، به سپیدی آمیخته است؛ اما سیاهی دل دشمنت بیپایان است. 27. «تفسیده: افروخته و بسیار گرمشده» بر «تفتیده: گرمشده از آتش و آفتاب» برتری دارد. 28. پدر سوزنی، مسعود نام داشته و به شاعری میپرداخته است. سوزنی گاه خود را پسر سلمانی خوانده و از این رو شاید تخلّص پدرش سلمانی بوده است (ن. ک. سوزنی سمرقندی، 1338: 5). 29. در این باره و تصحیح ابیاتی از سوزنی (ن. ک. یاری گلدرّه، 1392: 156 ـ 158). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1- قرآن کریم. 2- ابنسینا، حسین بن عبدالله (1389). قانون در طب، ترجمة عبدالرحمن شرفکندی، تهران: سروش. 3- ادّیشیر (1908). الألفاظ الفارسیة المعرّبة، بیروت: الکائولیکیة. 4- اسدی طوسی، ابومنصور علی بن احمد، (1319). لغت فرس، تصحیح و اهتمام عباس اقبال آشتیانی، طهران: چاپخانة مجلس. 5- امیرمعزّی (1318). دیوان امیرمعزّی، تصحیح عباس اقبال، کتابفروشی اسلامیّه. 6- انجو شیرازی، میرجمالالدین حسین (1351). فرهنگ جهانگیری، ویراستة رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه فردوسی. 7- انوری (1347). دیوان، به اهتمام محمدتقی مدرّس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 8- بدوانی، عبدالقادر بن ملوکشاه (1379). منتخبالتّواریخ، تصحیح مولوی احمد علی صاحب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. 9- بشری، جواد (1385). «مجموعة لطافت و منظومة ظرافت (جنگ محمود شاه نقیب)»، نسخهپژوهی، ش 3، 521 ـ 598. 10- بیلقانی، مجیرالدین (1358). دیوان، تصحیح و تعلیق محمّد آبادی، تبریز: مؤسّسة تاریخ و فرهنگ ایران. 11- پورداود، ابراهیم (1346). «زین، ابزار، کمان و تیر (ورقی از تاریخ سلاح در ایران)»، بررسیهای تاریخی، ش7، 29 ـ 46. 12- تفضّلی، احمد (1345). «دو واژة پارتی از درخت آسوری و برابر آنها در فارسی»، مجلة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش 54، 138 ـ 147. 13- جامی، نورالدین عبدالرحمن (1367). بهارستان، تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران: اطلاعات. 14- خاقانی، بدیل بن علی (1357). دیوان، به اهتمام ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار. 15- خلف تبریزی (برهان)، محمّدحسین (1361). برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، تهران: امیرکبیر. 16- دهخدا، علیاکبر (1383). لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران. 17- رضایی باغبیدی، حسن (1375). «بررسی چند واژة دخیل هندی در شعر فارسی»، نامة فرهنگستان، ش 8، 103 ـ 116. 18- سوزنی سمرقندی (1338). دیوان، تصحیح ناصرالدین شاه حسینی، تهران: امیرکبیر. 19- ----------- (1344). دیوان، تصحیح ناصرالدین شاه حسینی، تهران: چاپخانة سپهر. 20- صفوی، ساممیرزا (1384). تذکرة تحفة سامی، تصحیح و تحشیة رکنالدین همایون فرخ، تهران: اساطیر. 21- عوفی، محمد (1389). لبابالألباب، به تصحیح ادوارد جی براون، با مقدّمة محمد قزوینی، تهران: هرمس. 22- فقیهی عراقی (1338). «چاپ دیوان حکیم سوزنی یا روش نوین مقدمهنویسی و تصحیح و انتشار کتب ادبی»، ارمغان، ش 8، 354 ـ 358. 23- قطران تبریزی (1362). دیوان حکیم قطران تبریزی، تهران: ققنوس. 24- کاشانی (سروری)، محمدقاسم بن حاجی محمد (1338). فرهنگ مجمع الفُرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: علمی. 25- مجمعالأشعار (1275ق). کتابخانة مجلس، به شمارة 80740. 26- محجوب، محمدجعفر (1338). «دیوان حکیم سوزنی سمرقندی»، راهنمای کتاب، س2، ش3، 550 ـ 559. 27- محمدی، محمد (1338). «آئیننامه و المقاطع الباقیة منها فی المصادر العربیّة»، الدّراسات الأدبیّة، ش2 و 3، 15 ـ 40. 28- منجیک ترمذی، علی بن محمد (1391). دیوان منجیک ترمذی، به کوشش احسان شواربی مقدّم، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب. 29- هدایت، رضاقلیخان (بیتا). فرهنگ انجمنآرای ناصری، تهران: کتابفروشی اسلامیّه. 30- هنر، علیمحمّد (1370). «هند، شناسة فعل»، یادنامة یغما، ش32، 293 ـ 300. 31- یاری گلدرّه، حسین (1392). «نکاتی دربارة قصیدة منسوب به ناصرخسرو در جنگ عبدالکریم مدّاح»، گزارش میراث، دورة 2، سال7، ش1 و 2، 156 ـ 158. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 3,844 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 877 |