میزان دینداری و ارتباط آن با استفاده از شبکه‏های اجتماعی اینترنتی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه یاسوج)

مقدمه و بیان مساله

مذهب به‌عنوان عامل به‏وجودآورندۀ هویت مشخص برای معتقدانش (اشرفی، 1377) و میزان دینداری نیز به‌عنوان احساس تعلّق و تعهّد به دین و جامعۀ دینی (چیت‏ساز قمی، 1383: 196) از گذشته تاکنون وجود داشته است (حاجیانی، 1388) و همواره راهنمای مسیر زندگی افراد دیندار بوده است، مسیری که به نظر می‏رسد در عصر جهانی‏شدن، تحت تأثیر شبکه‏های اجتماعی درحال گسترش بین افراد مختلف جامعه و به‏خصوص جوانان قرار گرفته است.

اهمیت مبحث دینداری در کشوری مانند ایران، در حالی مطرح است که بسیاری از پژوهش‌هایی که در سال‏های اخیر در ایران انجام شده است (کلانتری و همکاران، 1388؛ گنجی و همکاران، 1389؛ علوی و همکاران، 1389؛ موسوی و کلانتری، 1390؛ سفیری و معماریانی، 1390؛ سفیری و نعمت‌اللهی، 1390؛ باهنر و جعفری، 1391؛ کریمیان صیقلانی، 1391؛ احمدی و همکاران، 1393 و ریاحی و همکاران، 1393) به کاهش میزان دینداری و هویت دینی جوانان ایران اشاره داشته‏اند که این مسأله می‏تواند تبعاتی منفی در پی داشته باشد و ضرورت توجه به این موضوع را به روش‏های علمی می‌طلبد. اهمیت مطالعۀ علمی شبکه‏های اجتماعی اینترنتی نیز به‌دلایلی همچون گسترش بی‏رویّۀ شبکه‏های اجتماعی اینترنتی بین اقشار مختلف جامعه، به‌خصوص جوانان، انتشار انواع گوناگونی از مطالب که ممکن است با آموزه‏های دین اسلام تضاد داشته باشد و آگاه‏کردن جامعه و آموزش همگانی در پرتو رشد و شتاب روزافزون رسانه‏ها است.

کاهش محدودیت‏های زمانی و مکانی عصر حاضر، نسبت به زمان‏های پیشین، گویای ورود بشر به عصر جدیدی از ارتباطات است که «ابررایانه‏ها»^[1]، ایفاگران اساسی‏ترین نقش در آن هستند. بیرون‌رفتن بشر از ارتباطات چهره به چهره^[2] و ورود به نوع جدیدی از ارتباطات الکترونیکی فوری به‌حدّی در زندگی بشر مهم و تأثیرگذار بوده است که کاستلز^[3]، این فضای جدید را که به نظر می‏رسد متأثر از ورود فن‏آوری‏های ارتباطی، یعنی اینترنت باشد، «جامعۀ شبکه‏ای»^[4] نامیده است.

از آن‏جایی که به اعتقاد استون^[5]، «فضای مجازی در مقایسه با تعامل رو‏ در ‏رو، فرصت‏های بسیاری را برای تعبیر و تفسیر، پندار و پنداشت‏های دو‏طرف تعامل فراهم می‏کند» (Stone, 1991: 82-115). کاستلز نیز بستر اصلی شکل‏گیری انواع هویت را جامعۀ شبکه‏ای می‏داند (کاستلز، 1380: 20) همچنین با توجه به اینکه «انقلاب اطلاعات و ارتباطات، به‌سرعت، اقتصاد، فرهنگ و سیاست جهان را دستخوش دگرگونی کرده و جهان را عملاً به دهکدۀ جهانی تبدیل کرده است» (دایی‏زاده و همکاران، 1392) فن‏آوری اطلاعات و ارتباطات در عصر جدید را بخشی مهم و جدایی‏ناپذیر از زندگی بشر می‌توان دانست. بخشی مهم که با ظهور اشکال متنوع و جدیدی از ارتباط، بسترساز ایجاد فضاهای اجتماعی جدید و بدون مرزی شده که در نوع روابط، منش، ابعاد، مهارت‏های اجتماعی و نگرش انسان‏ها به مسائل مختلف، تأثیرگذار بوده است.

بر اساس این، کاهش دینداری اشاره‌شده در پژوهش‏های انجام‌شده و همچنین گسترش بی‏رویّۀ شبکه‏های اجتماعی اینترنتی بین اقشار مختلف جامعه به‌خصوص جوانان باعث شد در این پژوهش، شبکه‏های اجتماعی اینترنتی و ارتباط آنان با دینداری دانشجویان بررسی شود. در همین زمینه، مرکز آمار ایران (1389) با انجام پیمایشی در زمینۀ کاربران اینترنت، اعلام کرد از مجموع 856,57 کاربر اینترنت، 42/25 درصد به‌صورت مداوم در اینترنت و شبکه‏های اجتماعی فعالیت دارند که 2/21 درصد آنان جوانان بوده‏اند، جوانانی که در دورۀ تثبیت هویت و هویت‏یابی‏ هستند و به‌عنوان یکی از مهم‏ترین رده‏های سنی، به‏دلیل داشتن خصوصیات خاص دورۀ جوانی، بیشترین ارتباط را با این رسانه‏های ارتباط‏جمعی‏ دارند. به نظر می‏رسد پژوهش در باب تأثیرات شبکه‏های اجتماعی اینترنتی به‏ویژه در دانشگاه دولتی یاسوج با توجه به بافت نیمه‌سنتی- نیمه‌مدرن استان کهگیلویه و بویراحمد و آثار فراوان ازلحاظ فرهنگی و اجتماعی بر وضعیت این استان، اهمیت زیادی دارد. دیگر جنبۀ اهمیت این پژوهش، توجه اندک نظریه‏پردازان و پژوهشگران به مطالعه و فعالیت در این زمینه است.

در نهایت، شبکه‏های اجتماعی اینترنتی به‏دلیل قابلیت دسترسی آسان و دامنۀ وسیع مطالب متنوع در آن‌ها، جوانان زیادی را به خود جذب می‏کنند. با وجود پیامدهای مثبت این شبکه‏ها، به نظر می‏رسد تقابل این شبکه‏های جهانی که مطابق عرف غربی اداره می‌شوند و هرگونه خبر، مطلب، تحلیل، عکس، ویدئو و ...در آن‌ها بدون هیچ محدودیتی منتشر می‏شود، با شرایط جامعۀ دینی ایرانی که بر آموزه‏های اسلام استوار است، مشکلات و تناقض‏هایی را در پی داشته باشد که اهمیت پژوهش در این زمینه را آشکار می‏کند. بر اساس این، هدف از این پژوهش، بررسی دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج و ارتباط آن با میزان و نوع استفاده از شبکه‏های اجتماعی اینترنتی است.

پژوهش‌های پیشین

الماسی (1387) در پژوهشی با عنوان «بررسی رابطۀ استفاده از اینترنت و هویت اجتماعی دختران دانشجو: مطالعۀ موردی دانشجویان دانشگاه آزاد واحد ایلام» به این نتیجه رسید دخترانی که هویت دینی قوی‏تری داشتند، کم‏تر به چت‌کردن با جنس مخالف گرایش داشتند.

علوی و همکاران (1389) در مقاله‏ای با عنوان «مقایسۀ هویت ملی و مذهبی در افراد معتاد به اینترنت و غیرمعتاد» به این نتیجه رسیدند که استفادۀ زیاد از اینترنت با نقایصی در برخی جنبه‏های هویت ملی و مذهبی می‌تواند مرتبط باشد.

احمدپور و قادرزاده (1389) در مطالعه‏ای با عنوان «تعامل در فضای سایبر و تأثیر آن بر هویت دینی جوانان» به ماهیت آسیب‏زای تعامل در فضای سایبر بر هویت دینی دانشجویان در ابعاد پنج‏گانۀ تجربی، پیامدی، اعتقادی، مناسکی و شناختی دست یافتند.

فرهنگی و جامع (1389) در پژوهشی با عنوان «رسانه و دین» نشان دادند مطالب دینی اینترنت به‌میزان 1/69 درصد در باورها و اعتقادهای دینی کاربران تأثیر داشته است.

نجاتی حسینی (1391) در پژوهشی با عنوان «بازنمایی خدا در بلاگفای فارسی (تحلیل الهیّات مردم‏پسند مجازی اینترنتی در ایران)» به این نتیجه رسید که وبلاگ‏ها بنابر ماهیت رسانه‏ای و مجازی منحصر به فرد خود توانسته‏اند برداشت سنتی و قرائت پیشامجازی از خداوند و الهیّات آن را به چالش کشند و درعوض به هژمونی متنی و مجازی «خدای دین مردم‏پسند» اجازۀ بروز و ظهور دهند.

زکی (1392) در مقالۀ «اینترنت و میزان دینداری جوانان (مورد: دختران و پسران 19 تا 30 سالۀ شهر اصفهان)» با هدف بررسی رابطۀ استفاده از اینترنت و ارتباط آن با دینداری جوانان، در بخش توصیفی پژوهش به این نتیجه رسید که استفاده از اینترنت در جوانان، کم‏تر از حدّ متوسط و میزان دینداری جوانان بیشتر از حدّ متوسط است. تحلیل همبستگی نیز نشان داد رابطه‏ای خیلی ضعیف و منفی بین اینترنت و میزان دینداری وجود داشته است.

اسچرودر و همکاران^[6](1999) در مقالۀ پژوهشی خود با عنوان «مقدس و مجازی: دین در واقعیت مجازی چندکاربری» تعامل اجتماعی میان شرکت‏کنندگان در مراسم کلیسا در محیط واقعیت مجازی چندکاربری آنلاین را واکاوی کرده‌اند. همچنین برخی از مشخصه‏های اصلی اجتماع‏های عبادی را در جهان مجازی با محوریت دینی و شکل‏های مجزاکنندۀ این اجتماع‏ها از دیگر جهان‏های مجازی بررسی کردند؛ سپس برخی از موضوع‏های پژوهشی مربوط به علم اخلاق و روش‏هایی را بررسی کردند که در مطالعۀ رفتار آنلاین در جهان‏های مجازی مطرح هستند.

خالد^[7] (2007) در مقالۀ پژوهشی خود با عنوان «جهانی‏شدن و دین» ابتدا تعریفی از اوضاع جهانی‏شدن عرضه کرده و سپس به‌طور جدی دربارۀ رابطۀ میان جهانی‏شدن و دین با مطالعۀ تأثیرات متقابل و پیامدهای مثبت و منفی این دو بر یکدیگر، بحث کرده و سرانجام دربارۀ رابطۀ دین و جهانی‏شدن هم از منظر دین به‌ویژه اسلام و هم از جنبۀ نکات مثبت تعیین‌کننده در ایجاد یکنواختی درون فرایند جهانی‏شدن سخن گفته است.

مهتا[8] (2010) در مقالۀ «فرهنگ کالا و محدوده‏های اجتماعی- مذهبی: زنان مسلمان در دهلی» تأثیر رسانه‏های مدرن در زنان مسلمان دهلی را در طول 30 سال مؤثر بررسی کرد. یافته‏های پژوهش نشان داد زنان مسلمان، مفرضه‏های سنتی مصرف رسانه‌ای را کاملاً تغییر داده و سبک زندگی و الگوهای اندیشیده‌شده از خود را بازبینی کرده‏اند.

کالینزمایو[9] (2012) در مقاله‏ای با عنوان «جوانی و دین، با رویکردی بین‏المللی» نوع نگرش جوانان مذهبی و غیرمذهبی را به دین و امور مذهبی بررسی کرد. نتایج این پژوهش، دلایلی مانند فرهنگ و عرف محلی و همچنین تلاش‏های رسانه‌ها و دولت‌ها را برای شخصی‏سازی افکار و اعمال بر میزان دینداری جوانان تأثیرگذار برشمرد. در این پژوهش، حرکت از دینداری به معنویت مدّنظر بود.

شورت[10] (2015) در پژوهشی با عنوان «ارتباط بین میزان دینداری و مصرف سایت‏های اینترنتی پورن[11]» که در بین 223 نفر از دانشجویان امریکایی انجام شد، به این نتیجه رسید که افرد مذهبی، نسبت به افراد غیرمذهبی علاقۀ بسیار کم‏تری به تماشای سایت‌های پورن دارند. نتیجه‏گیری دیگر این پژوهش این بود که استفاده از سایت‏های اینترنتی پورن، میزان دینداری و معنویت دانشجویان را شدیداً کاهش می‏دهد. پژوهشگر درنهایت با وجود اینکه سایت‏های اینترنتی پورن را عاملی مهم در تضعیف دینداری دانشجویان قلمداد می‏کند، در عین حال پژوهشگران بعدی را به پژوهش هرچه بیشتر در این زمینه ترغیب می‏کند.

با وجود نقاط قوّت پژوهش‌های انجام‌شده در این زمینه، نقاط ضعفی نیز در آن‏ها دیده می‏شود، به این صورت که اولاً فضای مجازی و اینترنت را به‌صورت کلی در نظر گرفته‏اند و دوماً، با وجود اینکه در اینترنت، دامنۀ وسیعی از مطالب متنوع، دردسترس است که کاربران با توجه به علایق و سلیقه‏های خود به سمت آن‌ها می‏روند، بر نوع استفادۀ کاربران از این مطالب تأکید زیادی نشده است؛ ولی در پژوهش حاضر فقط بر شبکه‏های اجتماعی اینترنتی مانند واتسآپ، وایبر، نیمباز، هایک، تانگو، بی‏تاک، لاین، فیسبوک، یوتیوب، تویتر، اینستاگرام و ... تمرکز شده است و در کنار اهمیت‌دادن به وضعیت عضویت و میزان استفاده از این شبکه‏ها می‌کوشد رابطۀ نوع استفادۀ کاربران را از مطالب این شبکه‏ها بررسی کند.

چارچوب نظری

دین و مذهب به‌عنوان منابعی معنابخش در زندگی افراد که همواره نقشی پررنگ در زندگی مردم داشته‏اند، در آراء نظریه‌پردازانی مانند وبر^[12]، دورکیم^[13]، و گیدنز^[14] ریشه داشته است (Mitchel, 2011) و پژوهشگران و نظریه‏پردازان بسیاری به آن توجه کرده‌اند. دورکیم به نقش مذهب بر میزان همبستگی میان افراد اشاره می‌کند و آن را از نیروهایی می‏داند که در فرد، احساس الزام اخلاقی به هواداری از درخواست‏های جامعه ایجاد می‏کند (کوزر، 1380: 196-187). رویکرد وبر به مذهب نیز شبیه همان سنتی است که دورکیم نمایندۀ آن است، سنتی که عواقب اجتماعی باورها و رسوم توتم‏پرستان، رقص و دیگر فعالیت‏هایی را بررسی می‌کند که جنبۀ عبادی می‌یابند و نسبت به اشیاء مقدس انجام می‏شوند (هیوز، 1369: 280-279). گیدنز نیز برای مشخص‌شدن هویت فردی، افرادی را مثال می‏زند که احساس منسجمی نسبت به پیوستگی سرگذشت خویش ندارند و به بیان بهتر، هویت شخصی ندارند (گیدنز، 1383: 83).

مید^[15] «خود» را منشأ و مرکز روابط اجتماعی می‏داند (توسلی، 1371: 271). او خویشتن را فی‏نفسه همان هویت اجتماعی‏ای می‌بیند که از یکسو از مناسبات متقابل میان گفتگوی فرد در ذهن و از سوی دیگر، از گفتگوی فرد با دیگران در عرصۀ مناسبات اجتماعی نشأت می‏گیرد (جنکینز، 1381: 74). در نظریۀ کولی^[16]، «خودِ» یک شخص، از رهگذر تبادل او با دیگران، رشد می‏کند (تنهایی، 1373: 405). به اعتقاد وی، روابط صمیمانه‏ای که در گروه‏های نخستین وجود دارد، مهم‏ترین نقش را در فرایند هویت‏یابی ایفا می‏کنند و این هویت از سطح این گروه‏ها، حتی به سطح جهانی هم می‌تواند گسترش یابد (توسلی، 1376: 298). جنکینز^[17]، اندیشمند متأثر از آموزه‌های مکتب کنش ‏متقابل نیز معتقد است افراد، متفاوت هستند؛ اما خویشتن، به‌طور کامل در ظرف اجتماع ساخته می‏شود (جنکینز، 1381: 35)؛ یعنی افراد، خودشان و دیگران را در جریان فرایند اجتماعی‏شدن و تعامل با دیگران، تعریف و بازتعریف می‌کنند.

در زمینۀ دینداری، یکی از مدل‏های شاخصی که پژوهشگران در پژوهش‏ها استفاده می‌کنند، مدل دینداری گلاک و استارک است که برای سنجیدن نگرش‏ها و باورهای دینی و دینداری ساخته شده است. پرسشنامۀ دینداری گلاک و استارک برای استانداردکردن در کشورهای مختلف اروپا، امریکا، آفریقا و آسیا و روی پیروان ادیان مسیحیت، یهودیت و اسلام اجرا شده (گلاک و استارک، 1965 نقل از طالبان، ۱۳۷۷) و با دین اسلام هم انطباق یافته است (سراج‌زاده، ۱۳۷۴). این پرسشنامه یک مقیاس پنج بعدی است که شامل ابعاد پنجگانۀ اعتقادی، عاطفی (تجربی)، پیامدی، مناسکی (عملی) و فکری است و میزان دینداری را می‌سنجد.

بعد اعتقادی یا باورهای دینی عبارت است از باورهایی که انتظار می‏رود پیروان آن دین به آن‌ها اعتقاد داشته باشند.

بعد مناسکی یا اعمال دینی، شامل اعمال دینی مشخصی همچون عبادت، نماز، شرکت در آئین‌های دینی خاص، روزه‌گرفتن و... است که انتظار می‌رود پیروان هر دین آن‌ها را به جا آورند.

بعد تجربی یا عواطف دینی، بر عواطف، تصورات و احساسات مربوط به داشتن رابطه با جوهری ربوبی همچون خدا یا واقعیتی غایی یا اقتداری متعالی ناظر است.

بعد فکری دین یا دانش دینی بر اطلاعات و دانسته‌های مبنایی در مورد معتقدات هر دین مشتمل است که پیروان باید آن‌ها را بدانند.

بعد پیامدی یا آثار دینی ناظر به تأثیرات باورها، اعمال، تجارب و دانش دینی بر زندگی روزمرۀ پیروان است (گلاک و استارک، ۱۹۶۵ نقل از سراج‌زاده، ۱۳۷۴).

در بحث نظریه‏های ارتباطات، نظریۀ گلوله جادویی، رسانه را منبعی قدرتمند و خطرناک تلقی می‏کند که گیرنده یا مخاطب، درمقابل تأثیرهای پیام‏های آن، ضعیف است و چاره‏ای برای فرار از تحت تأثیر قرارگرفتن در مقابل آن‌ها ندارد (سورین و تانکارد، 1384: 310؛ دادگران، 68:1385). در نظریۀ برجسته‏سازی، انواع چیزهایی را که مردم دربارۀ آن‌ها بحث می‌کنند و یا می‌اندیشند، قویاً رسانه‏های خبری شکل می‏دهند (ویمر و دومینیک، 1384: 702). بیشتر مردم مطابق نظریۀ مارپیچ سکوت، از منزوی‏شدن هراس دارند و می‏کوشند هنگام ابراز عقیده، نظر خود را با عقیدۀ مورد اجماع اکثریت، هم‏آهنگ کرده و از آن تبعیّت کنند (محسنیان‏راد، 1384: 495) کانون تمرکز نظریۀ کاشت، تأثیر تصویرسازی تلویزیون از واقعیت بر فهم مخاطبان است. فرضیۀ اصلی این نظریه این است که فرد هر‏چه زمان بیشتری را صرف تماشای تلویزیون کند، احتمال آنکه ریشۀ مفاهیمی که از واقعیت گزارش می‏کند، در تصاویر تلویزیونی باشد، بیشتر است (گونتر، 1384: 309؛ بهرامیان، 1388: 144). استدلال نظریۀ وابستگی نیز این است که هرچه وابستگی رسانه‏ای مخاطب به یک پیام خاص، شدیدتر باشد، احتمال تغییر شناخت، احساس و رفتار او تحت تأثیر آن پیام بیشتر خواهد بود (سورین و تانکارد، 1384: 414-413).

بررسی میزان و نوع استفاده از شبکه‏های اجتماعی اینترنتی و ارتباط آن با دینداری را از دیدگاه‏های گوناگون می‌توان بررسی کرد. برای چارچوب نظری این پژوهش، از نظریۀ گلوله جادویی استفاده شده است که درادامه تشریح می‏شود.

این نظریه که در اواسط قرن بیستم ارائه شد، مخاطب را منفعل و رسانه را همه‏کاره می‌داند و از بین عناصر ارتباطی، تأکید بیشتری بر پیام دارد. این نظریه با مفروض‌گرفتن «قدرت نامحدود پیام رسانه‏ها» و «شکنندگی بالای مخاطب در برابر پیام‏های ارتباط جمعی»، تأثیر رسانه‏ها را مستقیم، فوری و قوی می‏داند (سورین و تانکارد، 1384: 310). دو اصطلاح «شلیک گلوله[18]» و «تزریق‌کردن آمپول[19]» مؤید این امر است که جریان قوی و منسجم اطلاعات که به‌صورت مستقیم از یک منبع قدرتمند برای مخاطب یا دریافت‌کنندۀ پیام فرستاده می‏شود، بر وی تأثیر زیادی دارد. این نظریه معتقد است پیام، همانند گلوله‏هایی است که از دهانۀ تفنگ (رسانه) به مغز فرد (مخاطب یا دریافت‌کننده) شلیک می‏شود؛ به تعبیر دیگر پیام‏های رسانه‏ای، همانند آمپول‏هایی هستند که مستقیم در بدن مخاطبان منفعل تزریق می‏شود و بلافاصله تأثیر عمیقی روی آن‏ها برجای می‏گذارد. در این دیدگاه، رسانه، منبعی قدرتمند و خطرناک تلقی می‌شود؛ زیرا گیرنده یا مخاطب در مقابل تأثیرات پیام، ضعیف است و برای فرار از تحت تأثیر قرارگرفتن در مقابل پیام چاره‌ای ندارد (دادگران، 68:1385)؛ بنابراین نظریۀ سوزن تزریقی، از ‌یکسو مخاطبان را منفعل و از سوی دیگر رسانه‏های جمعی را دارای قدرت تعیین‌کننده می‌داند و وسایل ارتباط‏جمعی را به سرنگی تشبیه می‌کند که می‏توانند محتوای پیام خود را به مخاطبان تزریق کنند.

دوران شکوفایی این نظریه که رادیو و تلویزیون، دو عامل مهم شکل‏گیری آن به شمار می‏آیند، در خلال دو جنگ جهانی (1920-1940) بود. این نظریه، ضمن داشتن نقاط قوّت زیاد، با چند انتقاد رو‏به‏رو است:

الف. جامعه را به‌صورت مجزا و بدون ارتباط‏های میان‏فردی در نظر می‏گیرد؛

ب. تأثیر پیام‏های وسایل ارتباطی را پایدار می‏داند و این در حالی است که تأثیرهای کوتاه‏مدت نمی‏تواند نظم اجتماعی را استوار نگاه دارد؛

ج. تکرار پیام با تأثیر برابر نیست؛ زیرا در بعضی موارد، تکرار پیام تأثیر منفی دارد؛

د. این نظریه در جوامعی مطرح است که تنوع و تعدد رسانه‏ها و کثرت وسایل ارتباطی وجود ندارد (رزاقی، 1381: 85)؛ بنابراین از نظریۀ گلوله جادویی، فرضیه‏هایی را پیرامون رابطۀ میزان دینداری با میزان و نوع استفاده از شبکه‏های اجتماعی می‌توان استخراج کرد.

متغیر وابستۀ دینداری نیز بر اساس مدل گلاک و استارک سنجش و تحلیل شده است. 

فرضیه‏های پژوهش

1. به ‏نظر می‏رسد بین میزان دینداری پاسخگویان با توجه به وضعیت عضویت آن‌ها در شبکه‏های اجتماعی اینترنتی، تفاوت معناداری وجود دارد.

2. به نظر می‏رسد بین سابقۀ عضویت در شبکه‏های اجتماعی اینترنتی و میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج، رابطۀ معناداری وجود دارد.

3. به نظر می‏رسد بین میزان استفاده از شبکه‏های اجتماعی اینترنتی و میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج، رابطۀ معناداری وجود دارد.

4. به نظر می‏رسد بین میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج با توجه به نوع استفاده از شبکه‏های اجتماعی اینترنتی، تفاوت معناداری وجود دارد.

5. به نظر می‏رسد بین میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج، با توجه به جنسیت آن‌ها تفاوت معناداری وجود دارد.

6. به نظر می‏رسد بین میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج، با توجه به گروه تحصیلی آن‌ها تفاوت معناداری وجود دارد.

روش‏شناسی

جامعۀ آماری این پژوهش که به روش‏های پیمایش و اسنادی انجام شده است، شامل کلیّۀ دانشجویان شاغل به تحصیل دانشگاه یاسوج در سال تحصیلی 1394-1393 است که تعداد 195,4 نفر بوده‏اند. واحد آماری پژوهش نیز یک نفر دانشجوی دانشگاه یاسوج در سال تحصیلی 1394-1393 است. حجم نمونۀ پژوهش بر اساس جدول لین، 381 مورد برآورد شد که برای افزایش دقت، به 400 مورد ارتقاء یافت. روش نمونه‏گیری استفاده‌شده در پژوهش نیز، تصادفی از نوع طبقه‏ای چندمرحله‏ای[20] بوده است. روش نمونه‏گیری و گردآوری داده‏های پژوهش نیز به این صورت بود که پس از تعیین حجم نمونه بر اساس جدول لین، نسبت‏های هر دانشکده، مقطع تحصیلی و جنسیت محاسبه شد. در مرحلۀ بعد، به دانشکده‏ها مراجعه و پرسشنامه به‌صورت تصادفی در بین دانشجویان هر دانشکده، پرسشنامه توزیع شد. به‌طور میانگین، هر پاسخگو برای پرکردن هر پرسشنامه، 14 دقیقه نیاز داشت که پژوهش‌گر در این فاصله در نزدیکی پاسخگو قرار داشت تا به ابهام‌ها و پرسش‌های احتمالی وی جواب دهد. فرایند توزیع پرسشنامه در بازه‏ای 14 روزه انجام شد و در این چهارده روز (بدون احتساب روزهای جمعه و تعطیل) این فرایند از ساعت 9 صبح تا 18 عصر ادامه داشت.

در پژوهش حاضر، برای سنجش سازۀ دینداری (وابسته)، پرسشنامۀ گلاک و استارک (Glock & Stark, 1965) با ضریب آلفای 93/0 که در مطالعات تجربی سراج‏زاده (1375) با ضریب آلفای 94/0، طالبان (1379) با ضریب آلفای 93/0، غیاثوند (1380) با ضریب آلفای 91/0، آهنکوب‏نژاد (1388) با ضریب آلفای 84/0، سراج‏زاده و مهدوی (1390) با ضریب آلفای 97/0 و احمدی و همکاران (1393) با ضریب آلفای 91/0 استفاده شده است، با اندکی دخل و تصرف به کار گرفته شده است. این پرسشنامه از چهار بعد اعتقادی (6 پرسش)، احساسی (6 پرسش)، پیامدی (6 پرسش) و مناسکی (5 پرسش) تشکیل شده است که گویه‏های آن در سطح ترتیبی و در قالب 23 گویۀ 5 جوابی سنجیده شده است. روش نمره‌گذاری آن نیز به‌صورت کاملاً موافقم (نمرۀ 5)، موافقم (نمرۀ 4)، بی‏نظر (نمرۀ 3)، مخالفم (نمرۀ 2) و کاملاً مخالفم (نمرۀ 1) بوده است.

شبکه‏های اجتماعی اینترنتی که جوامعی آنلاین و حاصل تعامل بین گروه‏های هم‏فکر و دوستان هستند و ویژگی بازبودن و بی‌تمرکزی دارند (Castells, 2009: 20)، متغیر مستقل اصلی و متغیرهای مستقل زمینه‏ای پژوهش نیز جنسیت و گروه تحصیلی هستند.

در زمینۀ شبکه‏های اجتماعی اینترنتی، از پرسشنامه‏ای خودساخته با 7 پرسش استفاده شده است که وضعیت عضویت، سابقۀ عضویت، میزان فعالیت روزانه و نوع فعالیت کاربران این شبکه‏ها را می‌سنجد.

در این پژوهش، از دو نوع اعتبار^[21] صوری و اعتبار تجربی بهره گرفته شده است. برای تعیین صوری پرسشنامه، از نظر چند تن از استادان جامعه‏شناسی استفاده و نکات اصلاحی آن‌ها در پرسشنامه لحاظ شد. در اعتبار تجربی نیز با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی، اعتبار ابزار پژوهش بررسی شد؛ یعنی با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی، تلاش شد این مسأله آزموده شود که آیا معرف‏های یک متغیر در تحلیل عاملی، قابلیت بارشدن روی یک عامل را دارند یا خیر. برای تعیین اعتبار سازه‏ای پرسشنامۀ دینداری، از دو آزمون  KMOو ضریب بارتلت[22] استفاده ‏شده که مشخص شد در سطح معنی‏داری (000/0)، میزان KMO و بارتلت دینداری به‌ترتیب 952/0 و 463/5636 بوده است.

برای تعیین پایایی^[23] ابزار پژوهش نیز از آلفای کرونباخ شده است. ضریب آلفا برای متغیر دینداری کلی (939/0) و برای ابعاد اعتقادی (905/0)، احساسی (806/0)، پیامدی (730/0) و مناسکی (855/0) محاسبه شد. پس از جمع‏آوری و گرد‏آوری اطلاعات لازم برای استخراج آن‌ها، داده‏ها برای تجزیه و تحلیل به نرم‏افزار  SPSS انتقال داده شد. تحلیل یافته‏ها در دو بخش آمار توصیفی و آمار توصیفی و آمار استنباطی ارائه شد.

یافته‏های پژوهش

الف) یافته‏های توصیفی

همان‏طور که در جدول 1 آمده است، از میان 400 پاسخگو 25/53 درصد، زن و75/46 درصد، مرد بوده‏اند که از این میان،5/ 73درصد در شبکه‏های اجتماعی اینترنتی عضویت داشته‌اند و 5/26 درصد نیز عضو این شبکه‏ها نبوده‌اند.

بیشترین سابقۀ عضویت، زیر 12 ماه (55/44 درصد) بوده و پس از آن به‌ترتیب، 24-13 ماه (21/27 درصد)، 49 ماه به بالا (58/12 درصد)، 36-25 ماه (54/10 درصد) و 48-37 ماه (10/5 درصد) بوده است.

میزان استفادۀ پاسخگویان از شبکه‏های اجتماعی اینترنتی نیز به این صورت بوده است که 106 نفر از آن‌ها (5/26 درصد) فعالیتی در این شبکه‏ها نداشته‏اند. بیشترین میزان استفادۀ پاسخگویان مربوط به «بیش از 4 ساعت» (25/20 درصد) بوده و پس از آن «کم‏تر از یک ساعت» (25/17 درصد)، «بین یک تا دو ساعت» (75/15 درصد)، بین دو تا سه ساعت (12 درصد) و «بین سه تا چهار ساعت» (25/8 درصد) در رده‏های بعدی قرار دارند.

جدول 1- فراوانی جنسیت، گروه تحصیلی، وضعیت عضویت، سابقۀ عضویت و میزان فعالیت پاسخگویان در شبکه­های اینترنتی

در جدول 2 فراوانی و درصد نوع استفادۀ کاربران از مطالب شبکه‏های اینترنتی آمده است. مطابق نتایج، 12/23 درصد از پاسخگویان (68 نفر) اعلام کرده‏اند که مطالب احساسی- عاطفی را دنبال می‏کرده‏اند. پس از آن نیز به‌ترتیب، پاسخگویان، مطالب سیاسی (7/18 درصد)، ورزشی (94/13 درصد)، فرهنگی (9/10 درصد)، مذهبی (9/10 درصد)، روان‌شناختی (84/8 درصد)، علمی (1/5 درصد)، طنز (1/5 درصد) و سایر مطالب (4/3 درصد) را دنبال می‏کرده‏اند.

جدول 2- فراوانی نوع استفاده از شبکه‏های اینترنتی در بین پاسخگویان

بر اساس نتایج حاصل در جدول 3 که میزان دینداری و ابعاد آن در بین پاسخگویان را نشان می‏دهد، نمرۀ دینداری 75/13 درصد از پاسخگویان در سطح پایین، 25/71 درصد در سطح متوسط و 15 درصد نیز در سطح بالا بوده است.

جدول 3- میزان دینداری و ابعاد آن در بین پاسخگویان

ب) یافته‏های استنباطی

برای تعیین نرمال‌بودن متغیرهای کمّی پژوهش، از آزمون کولموگروف اسمیرنف[24] استفاده شد و مشخص شد که توزیع داده‏ها، نرمال است؛ بنابراین برای سنجش همبستگی متغیرهای کمّی پژوهش، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است.

نتایج به‌دست‌آمده در جدول 4 نشان می‏دهد با توجه به مقدار آزمون  T(433,2-) و سطح معنی‌داری (015/0)‏، تفاوت معناداری بین میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج، با توجه به وضعیت عضویت آن‌ها در شبکه‏های اینترنتی در سطح خطای کمتر از 05/0 و سطح اطمینان 95 درصد وجود داشته است. نتیجۀ این آزمون نشان می‌دهد عضویت در این شبکه‌ها، باعث کاهش نمرۀ دینداری می‏شود.

جدول 4- مقایسۀ میانگین دینداری پاسخگویان با توجه به وضعیت عضویت آن‌ها در شبکه‏های اینترنتی

بر اساس نتایج به‏دست‌آمده در جدول 5 با توجه به مقدار ضریب همبستگی پیرسون (307/0-) و سطح معناداری (000/0)، بین مدت‏زمان استفاده از شبکه‏های اجتماعی اینترنتی و میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج، تفاوت معناداری وجود داشته است؛ به عبارت بهتر هرچه سابقۀ عضویت در این شبکه‏ها، بیشتر باشد، نمرۀ دینداری کاهش خواهد یافت. همچنین بین میزان استفاده از شبکه‏های اینترنتی و میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج با توجه به سطح معناداری ‏(209/0‏)، رابطۀ معناداری وجود نداشت.

جدول 5- نتایج تحلیل همبستگی پیرسون ارتباط بین میزان دینداری و سابقۀ عضویت و میزان استفاده از شبکه‏های اینترنتی

نتایج جدول 6 نشان می‏دهد با توجه به سطح معنی‏داری (000/0) و نسبتF  (645/3)، بین نوع استفاده از شبکه‏های اینترنتی و میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج، تفاوت معناداری وجود داشته است.

جدول 6- نتایج تحلیل واریانس ارتباط بین میزان دینداری دانشجویان با توجه به نوع استفادۀ آن‌ها از شبکه‏ها

بر اساس نتایج آزمون توکی که در جدول 7 آمده است، فقط بین مطالب مذهبی با سه نوع دیگر مطالب تفاوت معناداری دیده شد، به این صورت که با توجه به سطح معنی‌داری (000/0) بین مطالب مذهبی با مطالب سیاسی، سطح معنی‌داری (048/0)، بین مطالب مذهبی با مطالب احساسی- عاطفی و سطح معنی‏داری (002/0) بین مطالب مذهبی با مطالب فرهنگی، در سطح خطای کمتر از 05/0 و سطح اطمینان 95 درصد تفاوت معناداری وجود داشت.

جدول 7- نتایج آزمون توکی (HSD) دینداری پاسخگویان با توجه به نوع استفادۀ آنان از شبکه‏های اینترنتی

نتایج به‏دست‌آمده در جدول 8 نشان می‏دهد با توجه به مقدار آزمون  T(992/3) و سطح معنی‌داری (000/0)‏، بین میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج، با توجه به جنسیت آن‌ها در شبکه‏های اجتماعی اینترنتی نیز در سطح خطای کم‏تر از 05/0 و سطح اطمینان 95 درصد، تفاوت معنا‏داری مشاهده شد.

جدول 8- مقایسۀ میانگین دینداری پاسخگویان با توجه به جنسیت آن‌ها

نتایج به‌دست‌آمده در جدول 9 نشان می‏دهد با توجه به مقدار (001/0) نسبت F (858/5) معنادار است؛ بنابراین می‏توان گفت بین میزان دینداری دانشجویان دانشگاه یاسوج، با توجه به گروه تحصیلی آن‌ها تفاوت معناداری وجود داشته است.

جدول 9- نتایج تحلیل واریانس ارتباط بین میزان دینداری دانشجویان با توجه به گروه تحصیلی آن‌ها

بر اساس نتایج آزمون توکی که در جدول 10 آمده است، فقط بین دانشکدۀ فنی و مهندسی با دیگر دانشکده‏ها تفاوت معناداری دیده شد، به این صورت که با توجه به سطح معنی‏داری (006/0) بین میزان دینداری دانشجویان دانشکدۀ فنی و مهندسی با دانشکدۀ علوم پایه و سطح معنی‏داری (011/0) بین میزان دینداری دانشجویان دانشکدۀ فنی و مهندسی با دانشکدۀ علوم انسانی و سطح معنی‌داری (003/0) بین میزان دینداری دانشجویان دانشکدۀ فنی و مهندسی با دانشکدۀ کشاورزی، در سطح خطای کمتر از 05/0 و سطح اطمینان 95 درصد تفاوت معناداری وجود داشت.

جدول 10- نتایج آزمون توکی (HSD) میزان دینداری پاسخگویان با توجه به گروه تحصیلی آن‌ها

نتایج به‌دست‌آمده در جدول 11 نیز نشان می‏دهد متغیرهای جنسیت، مطالب مذهبی، عضویت در شبکه، سابقۀ عضویت در شبکه‌ها، مطالب ورزشی و دانشکدۀ فنی و مهندسی توانسته‏اند در معادلۀ رگرسیونی باقی بمانند. بر اساس نتایج، قوی‏ترین متغیر پیش‌بینی‌کنندۀ دینداری، متغیر جنسیت (مرد) است. این متغیر به‌تنهایی 8/3 درصد از واریانس دینداری را تبیین می‏کند. در مرحلۀ دوم با ورود مطالب مذهبی، ضریب تعیین به 072/0 می‏رسد که نشان می‏دهد این متغیر، 4/3 درصد به قدرت پیش‏بینی افزوده است. در مراحل بعدی، با ورود متغیرهای عضویت در شبکه (بله)، سابقۀ عضویت، مطالب ورزشی و دانشکدۀ فنی به‌ترتیب به مقدار 6/1، 2/4، 3/1، و 2/1 درصد به قدرت پیش‏بینی افزوده می‏شود. بر اساس ضرایب بتای استانداردشده، متغیرهای مستقل جنسیت (مرد) با بتای 200/0Beta= - و مطالب مذهبی با بتای 192/0Beta= به‌ترتیب بیشترین سهم را در تبیین دینداری داشته‏اند. ضریب بتا به این معنا است که به‌عنوان مثال، 314/0- در بحث سابقۀ عضویت، به‌میزان هر واحد افزایش، 314/0 واحد از نمرۀ دینداری کسر خواهد شد. درنهایت مشخص شد مدل رگرسیونی پژوهش، مدل متوسطی است و مجموعۀ متغیرهای مستقلی که می‌توانستند در مدل بمانند، فقط 5/15 درصد از تغییرات متغیر وابستۀ دینداری را توانستند تبیین کنند.

جدول 11- نتایج آزمون تحلیل رگرسیون چندمتغیره (گام به گام) عوامل مؤثر بر میزان دینداری