تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در فعالیت‌های اقتصادی

مقدمه و بیان مسأله

پیچیدگی و رقابت روبه‌رشد موجود در دنیای امروز که با تحولات سریع محیط بین‌المللی و گذر از جامعۀ صنعتی به جامعۀ اطلاعاتی و نیز تغییر اقتصاد ملی به اقتصاد جهانی همراه است، کارآفرینان را در خط مقدم عامل توسعۀ فناوری و اقتصادی قرار داده است. تجربۀ موفق اغلب کشورهای پیشرفته و نیز برخی از کشورهای درحال توسعه در مدیریت بحران‌های اقتصادی، به یمن توجه به توسعۀ کارآفرینی و کارهای نوآورانه بوده است. علت این توجه، نقش مهم، مثبت و سازندۀ کارآفرینان در توسعۀ اقتصادی و اجتماعی است و بهره برداری از این انرژی و نیروی بالقوه برای مقابله با مسائل و چالش‌هایی نظیر تورم، رکود و به‌خصوص بیکاری می‌تواند مفید واقع شود (احمدپور و مقیمی، 1385).

توسعۀ کارآفرینی در جامعه تحت تأثیر عوامل مختلفی است و در این امر کلیت فرایند را نمی‌توان مدّنظر قرار داد، بلکه منشأ آن در تک‌تک فعالیت‌هایی است که در طول این فرایند انجام می‌شود؛ بنابراین برای تدوین نقشۀ راه و سیاست‌گذاری، شناسایی عوامل مؤثر بر کارآفرینی ازجمله متغیر سرمایۀ اجتماعی و مؤلفه‌های اساسی آن (هنجار، اعتماد و شبکه) ضروری است.

در صورتی که به پدیدۀ کارآفرینی نگاهی داشته باشیم، درمی‌یابیم بعضی از کارآفرینان نسبت به برخی دیگر موفق‌تر هستند. گروهی از کارآفرینان در مراحل اولیه و آغاز یک کسب و کار شکست می‌خورند و گروهی دیگر رشد می‌کنند و موفق می‌شوند و این پرسش مطرح می‌شود که چه چیز موجب می‌شود فقط گروهی از کارآفرینان بتوانند مراحل اولیۀ شروع یک کسب و کار را با موفقیت پشت سر گذارند و عده‌ای دیگر با شکست مواجه شوند؟ آیا میزان برخورداری از سرمایۀ‌ اجتماعی بر موفقیت کارآفرینان در راه‌اندازی یک کسب و کار تأثیر دارد؟ آیا افرادی که به شروع یک کسب و کار اقدام می‌کنند به‌لحاظ سرمایۀ اجتماعی در سطوح مختلفی قرار دارند و این امر بر موفقیت آن‌ها تأثیری دارد؟

سرمایۀ اجتماعی یکی از مؤلفه‌های اساسی کارکرد‌های اقتصادی- اجتماعی جوامع به‌‌ویژه کاهش هزینۀ مبادله در بازارها است. بدون سطح مطلوبی از سرمایۀ اجتماعی مثبت و پیش‌فرض‌های اقتصادی نظیر ناچیزبودن هزینۀ مبادله، رفتارهای مبتنی بر عقلانیت افراد، پایین‌بودن ریسک تصمیم‌ها، قابلیت پیش‌بینی نسبی رفتارهای رقبا و سهولت همکاری در جامعه، عملکرد کارای فعالیت‌های اقتصادی ممکن نخواهد بود (مؤیدفر، 1385).

مفهوم سرمایۀ اجتماعی، مفهومی پیچیده و گسترده است که از مؤلفه‌های اصلی هنجار، اعتماد و شبکه تشکیل شده است. ایجاد درک صحیح از وضعیت سرمایۀ اجتماعی در هر جامعه، مستلزم داشتن درک صحیح از وضعیت مؤلفه‌های آن است.

سرمایۀ اجتماعی مبتنی بر تشکیل شبکه‌ها بر اساس هنجارها و اعتماد متقابل، جرأت همکاری را آسان می‌کندو گسترش آن در بین شبکه‌ها و تعمیم آن به کل جامعه، عامل مهمی برای عملکرد موفق اقتصاد در بلندمدت خواهد بود (مؤیدفر، 1385).

با توجه به مطالب بیان‌شده، اعتماد و سایر مؤلفه‌های سرمایۀ اجتماعی، نقشی تعیین‌کننده‌ در حضور موفق کارآفرینان در عرصۀ فعالیت‌های اقتصادی ایفا می‌کنند. در حالی ‌که فعالیت‌های کارآفرینی، نتیجۀ ساز و کارها و تعاملات اجتماعی است، در مبحث کارآفرینی بیشتر پژوهش‌ها صرفاً به ویژگی‌های شخصیتی کارآفرینان توجه کرده‌اند و به سرمایۀ اجتماعی به‌عنوان یکی از عوامل مهم، توجه کمتری شده است. ازاین‌رو این پژوهش می‌کوشد این بعد مهم را بررسی کند و به پرسش‌های زیر در مورد کارآفرینان «شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان» پاسخ دهد:

• اثر هنجارپذیری گروه‌های مرتبط بر وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در عرصۀ فعالیت‌های اقتصادی چگونه است؟
• تأثیر اعتماد و روابط شبکه‌ای در گروه‌های مرتبط بر وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در عرصۀ فعالیت‌های اقتصادی چگونه است؟

پیشینۀ پژوهش

اسدی و مرادی (1392) در پژوهشی، رابطۀ سرمایۀ اجتماعی و کارآفرینی‌ سازمانی در وزارت ورزش و جوانان را بررسی کرده‌ و مدلی ارائه کرده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد بین بعد ساختاری و بعد کیفیتی سرمایۀ اجتماعی با کارآفرینی سازمانی و به‌‌طور کلی بین سرمایۀ اجتماعی و کارآفرینی سازمانی، رابطۀ مثبت و معنی‌داری در سطح اطمینان 99/0وجود داشته است.

حسینی، ابراهیمی و سحرخیزان (1392) در مقالۀ خود با عنوان «بررسی رابطۀ بین سرمایۀ اجتماعی و کارآفرینی سازمانی» میزان سرمایۀ اجتماعی و کارآفرینی سازمانی را در میان کارشناسان شرکت نیروگستر برق شیراز سنجیده‌اند. نتایج این پژوهش، رابطۀ مثبتی بین سرمایۀ اجتماعی و کارآفرینی سازمانی در شرکت فوق نشان داده است.

عنابستانی، ابوالحسنی و احمدیان (1391) در مقالۀ خود با عنوان «سرمایۀ اجتماعی، عاملی مهم درجهت توسعۀ کارآفرینی» نقش، اهمیت و تأثیر سرمایۀ اجتماعی را در گرایش افراد به کارآفرینی و کارآفرین‌شدن آنان بررسی کرده‌اند. مدل مفهومی ارائه‌شده در زمینۀ سرمایۀ اجتماعی، ترکیبی از تئوری نظری ناهاپیت و گوشال^[1] و مدل مفهومی کریشنا و شرادر^[2] (Scat)^[3] است و در آن سه بعد هنجاری (ارتباطی)، شناختی و ساختاری سرمایۀ اجتماعی در نظر گرفته شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد این سه بعد به‌همراه یکدیگر سبب ارتقاء سرمایۀ اجتماعی شده و درنتیجه با بهره‌گیری از مزایای حاصل از ارتقاء و کاربرد سرمایۀ اجتماعی در سازمان، گرایش افراد به کارآفرینی افزون شده است.

ربیعی و صادق‌زاده (1390) در پژوهش خود با عنوان «بررسی رابطۀ سرمایۀ اجتماعی بر کارآفرینی» میزان تأثیر سرمایۀ اجتماعی و ابعاد آن را بر کارآفرینی و نقاط قوت و ضعف آن را ازمنظر سرمایۀ اجتماعی و کارآفرینی  بررسی کرده‌اند. نتایج نشان داد بین سرمایۀ اجتماعی و ابعاد آن با کارآفرینی، رابطۀ مثبت و معناداری وجود داشته و بعد کیفیت سرمایۀ اجتماعی در جامعۀ مدّنظر اهمیت بیشتری داشته است. در کارآفرینی نیز شاخص ریسک‌پذیری، بیشترین اولویت را داشته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد شاخص ساختار روابط، بیشترین تأثیر و شاخص ارتباطی، کمترین تأثیر را بر کارآفرینی داشته‌اند و شاخص خلاقیت و استقلال (از کارآفرینی) تحت تأثیر هیچ‌ یک از شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی قرار نداشته‌اند.

رکساس و ازمت^[4] (2014) در پژوهشی با عنوان «سرمایۀ اجتماعی و کارآفرینی» با بررسی 496 نفر از افراد ساکن در پنج منطقۀ روستایی در فیلیپین، آثار مستقیم و غیرمستقیم سرمایۀ اجتماعی را در قصد کارآفرینی یک فرد بررسی کرده‌اند. نتایج این پژوهش، رابطۀ معناداری را بین سرمایۀ اجتماعی و قصد کارآفرینی نشان داده‌ است. درواقع، تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم سرمایۀ اجتماعی، کارآفرینی را به‌عنوان ابزاری برای توسعۀ اقتصادی جامعه می‌تواند تسهیل کند.

کون، هفلین و روف^[5] (2013) در پژوهشی با عنوان «سرمایۀ اجتماعی جامعه و کارآفرینی» نشان داده‌اند توسعۀ کارآفرینی در جوامع با سطح بالای اعتماد اجتماعی در مقایسه با جوامع با سطح پایین اعتماد اجتماعی بیشتر است. همچنین تأثیرات سرمایۀ اجتماعی بر کارآفرینی ساکنان بومی کشور بیشتر از مهاجران است.

پرککو^[6] (2012) در پژوهشی با عنوان «کارآفرینی، سرمایۀ اجتماعی و نهادها» نشان داده ‌است سرمایۀ اجتماعی با کاهش هزینه‌های مبادله و داشتن نقش جایگزینی برای نهادهای رسمی به‌عنوان یکی از عوامل توسعۀ کارآفرینی به حساب می‌آید.

کاسا^[7] (2008) در پژوهشی با عنوان «تأثیر ابعاد مختلف سرمایۀ اجتماعی بر فعالیت‌های نوآورانه» این موضوع را بررسی کرده است که چگونه ابعاد مختلف سرمایۀ اجتماعی بر فعالیت‌های ابتکاری تأثیر می‌گذارد. یافته‌های این پژوهش نشان داده است سرمایۀ اجتماعی به‌شدت بر فعالیت‌های ابتکاری تأثیرگذار است. همچنین ابعاد مختلف سرمایۀ اجتماعی، تأثیرات متفاوتی بر فعالیت‌های ابتکاری دارد.

کیم و آلدریچ[8] (2005) در پژوهشی با عنوان «سرمایه‌های اجتماعی و کارآفرینی» نشان داده‌اند اصول و مفاهیم شبکۀ اجتماعی با سه عامل زیر بررسی می‌شود: الف. شبکه‌های اجتماعی به همانندی‌ متمایل هستند. ب. روابط به‌لحاظ شدت و فاصله از یکدیگر متفاوتند. ج. افرادی هستند که مردم بیشتر دلشان می‌خواهد با آن‌ها در مراوده باشند. همچنین در این مطالعه نشان داده شد منافع شبکۀ اجتماعی به‌طور عمده از آن کارآفرینانی است که شبکه‌ای متنوع‌تر و گسترده‌تر را می‌توانند ترتیب دهند.

لین، لی و چن^[9] (2001) در پژوهشی با عنوان «تأثیرات سرمایۀ اجتماعی، توانایی‌های کارآفرینی و استراتژی‌های کارآفرینی بر عملکرد سرمایه‌گذاری جدید با تکنولوژی بالا» با نمونه‌ای شامل 125 مورد، سرمایه‌گذاری جدید با تکنولوژی بالارا در تایوان بررسی کردند. نتایج این مطالعه نشان داد تجارب مدیریتی کارآفرینان نمی‌تواند بر سرمایه‌گذاری جدید، تأثیر مثبتی داشته باشد، در حالی ‌که سرمایۀ اجتماعی، یک متغیر تعدیل‌گر بر رابطۀ استراتژی‌های کارآفرینان و عملکرد آنان است. آن‌ها درادامه بیان کردند دلیل محکمی برای موفقیت یا شکست کارآفرینان وجود ندارد و کارآفرین موفق کسی است که  استراتژی‌های کارآفرینی خود را بر اساس سرمایۀ اجتماعی و توانابی‌های خود می‌تواند تعدیل کند.

تسای و گوشال^[10](1998) در مقاله‌ای با عنوان «سرمایۀ اجتماعی و خلق ارزش: نقش شبکه‌های بین بنگاهی« با استفاده از پاسخ‌های افرادی از کلیّۀ واحدهای کسب و کار یک شرکت الکترونیک چندملیتی بزرگ، ارتباط میان ابعاد ساختاری، رابطه‌ای و شناختی سرمایۀ اجتماعی و نیز ارتباط میان این ابعاد و الگوی تبادل منابع و نوآوری محصول را در شرکت فوق بررسی کرده‌اند. نتایج نشان داد تعامل اجتماعی به‌عنوان جلوه‌ای از بعد ساختاری سرمایۀ اجتماعی و اعتماد به‌عنوان نمادی از بعد رابطه‌ای آن، به‌طور معنا‌داری با میزان تبادل منابع واحدها و همچنین با نوآوری محصول ارتباط دارد.

براون و باتلر^[11](1995) نیز بیان کرده‌اند افرادی که به‌طور متمرکز در شبکه‌های اجتماعی قوی حضور دارند، نسبت به افرادی که در شبکه‌های اجتماعی ضعیف حضور دارند، احتمال بیشتری دارد که از فرصت‌های کارآفرینانۀ دردسترس آگاهی یابند. بررسی مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد رابطۀ بین سرمایۀ اجتماعی و کارآفرینی، رابطه‌ای مثبت و معنادار است، به‌گونه‌ای که افزایش یا کاهش سرمایۀ اجتماعی، تأثیری مستقیم بر کارآفرینی خواهد داشت. از آنجایی ‌که در این زمینه، پژوهشی در شهر اصفهان انجام نگرفته، این پژوهش سعی داشته‌ است با استفاده از مبانی نظری اقتصادی و بسط مدل فرانکوئیس و استفاده از پرسشنامۀ محقق‌ساخته، تأثیر سرمایۀ اجتماعی را بر وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در عرصۀ فعالیت‌های اقتصادی بررسی کند.

مبانی نظری پژوهش

سرمایۀ اجتماعی، مجموعۀ معینی از هنجارها یا ارزش‌های غیر‌رسمی است که اعضای گروهی در آن سهیم هستند که همکاری و تعاون میان‌ آن‌ها برقرار است. هنجارهایی که سرمایۀ اجتماعی تولید می‌کنند، اساساً باید شامل سجایایی از قبیل صداقت، ادای تعهدات و ارتباطات دوجانبه باشند (فوکویاما[12]، 1389 :170-169).

سرمایۀ اجتماعی، نقشی مهم در فعالیت‌های کارآفرینانه دارد؛ زیرا کارآفرینی،  فرایندی اقتصادی- اجتماعی است که از دو طریق به شرایط و  بافت اجتماعی متکی است: اول اینکه کارآفرینان، محصول محیط اجتماعی خود هستند و دوم اینکه کارآفرینی یک فعالیت اجتماعی است و درنتیجه وجود یا نبود پیوندها و ارتباطات اجتماعی بر ماهیت آن تأثیر می‌گذارد (Anderson & Miller, 2003). افراد با سرمایۀ اجتماعی بالاتر به منابع اطلاعاتی بیشتری دسترسی دارند که در روند تشکیل و توسعۀ کسب و کار و دستیابی به بازارهای جدید می‌تواند تأثیرگذار باشد. ازاین‌رو سرمایۀ اجتماعی، اهمیت ویژه‌ای برای کارآفرینان دارد. کارآفرینان مستقر درگروه‌های اجتماعی که سرمایۀ اجتماعی بالاتری دارند، احتمال بیشتری دارد که به‌طور مؤثر فرصت‌های تجاری را بتوانند تشخیص دهند و از آن بهره گیرند (امین‌بیدختی و نظری، 1389).

شبکه‌های اجتماعی هر فردی، حوزه‌های مختلف برای مناسبات اجتماعی دارد؛ مانند مناسبات اقتصادی، مناسبات حوزۀ اجتماعی و غیره. در هر یک از این حوزه‌ها، فرد، روابطی با سایرین دارد. وقتی این روابط بر اساس هنجارهای رفتاری خاص و مشترک، قاعده‌مند باشند ودیگران آن را پیش‌بینی‌ و نظارت کنند، یک شبکۀ اجتماعی شکل گرفته است.

 شبکه‌های اجتماعی بر ابعاد مختلف کارآفرینی اثر می_‌گذارند. دسترسی به منابع یکی از نقش‌های اصلی شبکه است؛ زیرا میزان محدود منابع، تنگنایی اصلی برای کسب و کارهای مخاطره‌پذیر کارآفرینانه محسوب می‌شود. شبکه‌ای که پیوندهای بیشتر و با کیفیت‌تر دارد، برای کارآفرینان سودمندتر است. توانایی کشف فرصت‌ها، توانایی به‌دست‌آوردن منابع و توانایی کسب مشروعیت نشان‌دهندۀ نقش شبکه‌ها در کارآفرینی است (Elfring & Hulsink, 2003: 3-4).

هنجارهای شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی تشکیل سرمایۀ اجتماعی، خود ریشه در هنجارهای مشترک اعضای شبکه دارند. هنجارهای مشترک، قواعد رفتاری است که اکثریت افراد جامعه­در عمل و با رعایت آن-  بر آن صحه می‌گذارند. هنجارها به دو گونه در جامعه نهادینه می‌شوند. این دو گونه عبارتند از:

1. هنجارهای رسمی مانند قوانین مصوب که به‌طور رسمی به ثبت رسیده‌اند و رعایت‌نکردن آن‌ها موجب تضییع حقوق افراد صاحب‌حق شده و به موجب آن امکان مطالبۀ حقوق جبرانی از جانب افرادی به وجود می‌آید که در اثر رعایت‌نکردن قانون، متحمل زیان شده‌اند. 

2. هنجارهای غیررسمی مانند سنن، آداب و رسوم در یک جامعه که هرچند به‌‌طور رسمی به ثبت نرسیده‌اند؛ اکثریت افراد جامعه به آن پا‌ی‌بند هستند (رنانی و مؤیدفر،1390).  

هنجارها از نظر اقتصادی مهم هستند؛ زیرا آن‌ها معمولاً قاعده‌های رفتاری مشترک را برای هر دو طرف یک مبادلۀ اقتصادی نشان می‌‌دهند (Dasgupta & Serageldin, 2000). مجموعۀ هنجارها (رسمی و غیررسمی) به‌عنوان راهنمای کنش متقابل انسان‌ها و سازمان‌دهندۀ انگیزه‌های نهفته در مبادلات بشری، همگی قیودی را بر رفتار دربر‌دارند که موجب قابلیت پیش‌بینی رفتار افراد در روابط اجتماعی می‌شود و بنابراین عدم اطمینان را کاهش می‌دهند و در جریان مبادلات، پایه و اساس اعتماد می‌شوند. ازاین‌رو امکان برقراری روابط اجتماعی را افزایش می‌دهد و در ابعاد وسیع‌تر احتمال تشکیل شبکۀ اجتماعی را به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی در تشکیل سرمایۀ اجتماعی افزایش می‌دهد (رنانی و مؤیدفر،1390).

اعتماد به‌معنی اعتقاد به پای‌بندی افراد به تعهداتشان (قراردادهای رسمی، غیر رسمی، کتبی، شفاهی و ...) در تعاملات اقتصادی- اجتماعی است (فرانکوئیس^[13]، 1386). معتمدبودن اغلب نوعی گرایش اجتماعی در نظر گرفته می‌شود که چرخ‌های تبادلات اقتصادی متنوع را روغن‌کاری می‌کند و در صورت نبود  آن، این تبادلات بسیار هزینه‌بر،  بوروکراتیک و زمان‌بر خواهند شد (فیلد، 1388). روابط مبتنی بر اعتماد موجب ارتباطات مؤثر و تقویت مهارت‌های همکاری در بین افراد می‌شود (Miles & Snow, 1994: 60). اعتماد، تمایل فرد به قبول خطر در رفتار با دیگران است که این تمایل بر یک حسن اطمینان مبتنی است که بر اساس آن، دیگران به گونه‌ای رفتار خواهند کرد که از آن‌ها انتظار می‌رود. رابطۀ متقابل، انتظارات و اقدام به کنش مساعد، جوهر و محتوای اعتماد را تشکیل می‌دهد (نجفی و همکاران، 1392).

فرانکوئیس، اعتماد را عامل اصلی در ظاهرسازی سرمایۀ اجتماعی در سطح جامعه می‌داند؛ زیرا منابع بالقوۀ تشکیل سرمایۀ اجتماعی را بالفعل می‌کند و سپس در ارتباط بین افراد با کاهش هزینه‌های مبادله (کسب اطلاعات، چانه‌زنی و نظارت) در تولید، آثار سرمایۀ اجتماعی در رشد اقتصادی را آشکار می‌کند. درواقع سرمایۀ اجتماعی، شرایطی را به‌ وجود می‌آورد که فرد در مبادله به‌دلیل خسارتی که متوجه طرف مورد مبادله می‌شود، از سرقت فرصت‌ها خودداری می‌کند، به‌گونه‌ای که هزینۀ کنترل رفتار و نظارت بر طرف مبادله (هزینۀ مبادله) را کاهش می‌دهد (رنانی و مؤیدفر،1390 :353-352).

چارچوب نظری این پژوهش برمبنای مدل فرانکوئیس در مورد ارتباط بین سرمایۀ اجتماعی و موفقیت کارآفرینی است. فرانکوئیس موفقیت یک پروژۀ کارآفرینی را در ارتباط کارآفرین و پیمانکار قابل اعتماد می‌داند.

فرضیه‌های اساسی برای تبیین مدل به‌صورت زیر پایه‌گذاری می‌شود.

1. افراد جامعه به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: کارآفرینان یعنی اشخاصی که ریسک‌پذیر هستند و پیمانکاران یعنی اشخاصی که ریسک‌گریزند، ولی در انجام فعالیت‌های اقتصادی با کارآفرینان همکاری می‌کنند.  

2. Pt سهم کارآفرینان از کل کارآفرینان بالقوه است که وارد عرصۀ تولید می‌شوند و اندازۀ آن بین صفر و یک است (1< P_t <0)؛ به عبارت دیگر P_t در هر دوره می‌تواند نشان‌دهندۀ احتمال ورود کارآفرینان به عرصۀ تولید باشد.

3. پیمانکاران افرادی هستند که خود توانایی کارآفرینی ندارند؛ ولی در اجرایی کردن ایده‌های نوی کارآفرینان با آنان مشارکت می‌کنند و به‌‌طور‌کلی به دو دسته افراد فرصت­طلب و قابل اعتماد تقسیم می‌شوند.

4. سهم افراد قابل اعتماد از کل جمعیت در دورۀt ، β_t است.

5. کارآفرینان در انتخاب پیمانکار قابل اعتماد با هزینۀ ریسکی به میزان  k هستند.

6. کل سود یک طرح موفق کارآفرینی به‌میزان π(P_t) فرض می‌شود که مطابق  قانون بازده نزولی یعنی، 0 π'(P_t)< حداکثر سود زمانی است؛ یعنی0 P_t =باشد (یعنی زمانی که هیچ کارآفرینی وارد عرصۀ تولید نشود). همچنین حداقل سود زمانی است که 1P_t = باشد (یعنی زمانی که همۀ کارآفرینان وارد عرصۀ تولید شوند)؛ بنابراین سود یک طرح کارآفرینی تابعی است از سهم کارآفرینانی که وارد عرصۀ تولید شده‌اند.

7. سهم سود یک کارآفرین به میزان  αدرصد و سهم سود یک پیمانکار به میزان ‐α)1) در یک طرح کارآفرینی تعیین می‌شود.

همچنین فرض می‌شود یک پیمانکار قابل اعتماد، دقیقاً مطابق تعهدی که می‌دهد عمل می‌کند و این از نظر روان‌شناسی برای او یک پاداش درونی در بر‌دارد (احساس رضایت) که به میزان γ در نظر گرفته می‌شود و در مقیاس مطلوبیت اندازه‌گیری می‌شود. همچنین مشارکت او در پروژۀ کارآفرینی، درآمد مادی ناشی از سود پروژۀ کارآفرینی خواهد داشت که به‌میزان  y_tدر دورۀ  t فرض می‌شود؛ بنابراین کل مطلوبیت هر پیمانکار قابل اعتماد به‌صورت: y_t+d_t γ = U^T_t خواهد بود که اگر او به انجام کاری متعهد شده باشد 1 =  d_t و در غیر این صورت، 0 =  d_tخواهد بود. همچنین با توجه به فروض مدل، درآمد هر پیمانکار قابل اعتماد به میزان  α) π(P_t)-1) = y_t خواهد بود. که با توجه به سود هر طرح کارآفرینی در هر دوره (π(P_t)) ، تابعی است از سهم کارآفرینانی که وارد عرصۀ تولید می‌شوند. همچنین افراد قابل اعتماد همواره در طول زندگی دچار زیان ثابت  Fمی‌شوند؛ زیرا نسبت به افراد فرصت‌طلب، مجموعه انتخاب محدودتری دارند که با پاداش درونی γجبران می‌شود. درمقابل یک پیمانکار فرصت‌طلب تنها به منفعت شخصی می‌اندیشد و هیچ احساس پشیمانی از اینکه تعهدش را نادیده بگیرد، نخواهد داشت؛ بنابراین، این افراد دقیقاً مانند افرادی هستند که در مدل‌های اقتصاد سنتی در نظر گرفته می‌شوند. برای این افراد 0 γ =است و مطلوبیت آن‌ها تنها به درآمدشان بستگی دارد به‌صورت:  y_t = U ^O_tیک پیمانکار فرصت‌طلب وارد پروژۀ کارآفرینی نمی‌شود و به‌محض دریافت پیش‌پرداختی به‌میزان b که برای او مطلوبیتی بیش از مطلوبیت عمل به تعهداتش دارد، تعهدات خود را زیر پا می‌گذارد؛ بنابراین در آمد پیمانکار فرصت‌طلب به‌صورت: y_t=b خواهد بود.

با توجه به فروض بالا با مفروض‌دانستن  P_tدر هردوره، متوسط مطلوبیت هر پیمانکار قابل اعتماد در طول عمرش به‌صورت زیر خواهد بود:

رابطۀ (1)                      A[U^T(P_t)]=P_t[(1-α) π(P_t)+ γ]-F

و متوسط مطلوبیت هر پیمانکار فرصت‌طلب در طول عمرش به‌صورت زیر خواهد بود:

رابطۀ (2)                                          A[U^O(P_t)]=P_tb

به یاد داشته باشید که در هر دورۀ t تعداد افراد قابل اعتماد در جمعیت با βt نشان داده می‌شود (فرض4)؛ بنابراین تغییر سهم افراد قابل اعتماد از یک دوره به دورۀ بعد به‌صورت Δβ_t=β_t+1-β_tخواهد بود (تشکیل سرمایۀ اجتماعی).

از سوی دیگر احتمال ورود کارآفرینان به عرصۀ تولید (P_t) به رفتار خطر‌پذیر کارآفرینان بستگی دارد. فرض اساسی و مهم در اینجا این است که کارآفرینان می‌توانند نسبت به سرعت تغییر ویژگی‌های جامعه و خصوصیات فردی خود به‌سرعت به عرصۀ تولید واردشده یا از آن خارج شوند. چنانچه فرصت‌های سود‌آوری برای خطرکردن وجود داشته باشد، کارآفرینان وارد می‌شوند تا از آن بهره‌مند شوند، تا آنجایی که تمام کارآفرینان بالقوه وارد شوند یا اینکه فرصت‌های سود‌آور تمام شود. با وجود این، چنانچه کارآفرینان احتمال داده باشند دچار زیان و خسارت شوند، برخی از آنان صحنه را ترک خواهند کرد و این روند ادامه می‌یابد تا اینکه همۀ کارآفرینان از فعالیت باز ایستند، یا اینکه درآمد مورد انتظار افزایش یابد و کارآفرینانی که هنوز صحنه را ترک نکرده‌اند، آن را ارزشمند ببینند.

ریسک حاصل از کارآفرینی در انتخاب پیمانکار نهفته است که با افزایش سهم افراد قابل اعتماد در جامعه (β_t) می‌تواند کاهش یابد و موجب افزایش درآمد مورد انتظار و کارآفرینان شود؛ بنابراین ارزش مورد انتظار کارآفرین به سهم افراد قابل اعتماد در جمعیت بستگی دارد. از آنجایی که این تغییرات می‌تواند سریع ایجاد شود، فرض می‌کنیم همۀ آن‌ها در یک دوره اتفاق می‌افتد؛ بنابراین ارزش مورد انتظار کارآفرین به‌صورت زیر تعریف می‌شود:

رابطۀ (3)                                E[απ(P_t)]= α β_t π(P_t)-k

بدین‌ترتیب یک پروژۀ کارآفرینی، زمانی موفق است که یک کارآفرین با یک پیمانکار قابل اعتماد با فراوانی βt شریک شود. سهم کارآفرینانی که وارد عرصۀ تولید می‌شوند، تحت شرایط زیر تعیین می‌شود:

رابطۀ (4) اگر 0 α β_t π(P_t)-k< پس 0P_t =  خواهد بود.

رابطۀ (5) اگر 0 α β_t π(P_t)-k> پس 1P_t =  خواهد بود.

رابطۀ (6) اگر 0 α β_t π(P_t)-k=  پس 1 < P_t < 0 خواهد بود.

براساس مدل فرانکوئیس، موفقیت یک پروژۀ کارآفرینی در ارتباط کارآفرین و پیمانکار قابل اعتماد است که تابعی است از احتمال ورود کارآفرین و درجۀ خطرپذیری آن (P_t) و سهم افراد قابل اعتماد در جامعه .(β_t) پژوهش حاضر با بسط مدل فرانکوئیس  کوشیده است تأثیر سرمایۀ اجتماعی را بر وضعیت حضور کارآفرینان در فعالیت‌های اقتصادی بررسی کند. بر اساس این، فرضیه‌های پژوهش عبارتند از:

1. شاخص هنجار بر وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در عرص، اقتصاد، اثر مثبت و معنادار دارد.

2. شاخص اعتماد بر وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در عرصۀ اقتصاد، اثر مثبت و معنادار دارد.

1. شاخص بهره‌برداری از شبکه‌های اجتماعی بر وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در عرصۀ اقتصاد، اثر مثبت و معنادار دارد.

روش پژوهش

این پژوهش به‌لحاظ هدف، کاربردی و به‌لحاظ ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی و علّی- تطبیقی (پس‌رویدادی) است. داده‌های لازم برای بررسی فرضیه‌های پژوهش به روش میدانی و با استفاده از پرسشنامۀ محقق‌ساخته گردآوری شدند. جامعۀ آماری پژوهش شامل کلیّۀ شرکت‌های فعال مستقر در شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان بوده است. تعداد این شرکت‌ها بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده از سایت شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در زمان گردآوری داده‌ها، 168 شرکت بوده است. انتخاب نمونه با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌بندی‌شدۀ متناسب انجام شده است. بر اساس این، در پژوهش حاضر، مرحلۀ استقرار شرکت‌های شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان (مستقر در مراکز رشد فناوری و یا پارک علم و فناوری) صفت متمایزکنندۀ افراد جامعه در نظر گرفته شده است. برای محاسبۀ حجم نمونۀ منتخب از شرکت‌های مستقر در شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان، از فرمول کوکران رابطۀ (7) استفاده شده است:

رابطه 7:

در رابطۀ (7) اندازۀ متغیر در توزیع طبیعی (توزیع نرمال مربوط به منحنی گاوس)،نسبت صفت در جامعه،  نسبت شرکت‌هایی که آن صفت را در جامعه ندارند، سطح معناداری وحجم جامعۀ مورد مطالعه است.

از آنجا که از توزیع متغیرهای مورد بررسی در جامعه، اطلاع کاملاً دقیقی وجود ندارد؛ مقدار 0.5 در نظر گرفته شده است که در این حالت، بالاترین حجم نمونه حاصل می‌شود.

حداکثر حجم نمونه در سطح اطمینان 95 درصد، با استفاده از رابطۀ (7) محاسبه شد:

حجم نمونه برای بررسی فرضیه‌های پژوهش با استفاده از فرمول کوکران و در سطح معناداری 5 درصد، 117 شرکت بوده است. از آنجایی که کارآفرینان در بیشتر شرکت‌های واقع در شهرک، سمت مدیر عامل را دارند؛ تکمیل پرسشنامه‌های استفاده‌شده در پژوهش را مدیر عاملان شرکت‌ها انجام داده‌اند.

روایی پرسشنامه با استفاده از روش اعتبار صوری بررسی شد. بدین‌منظور پرسشنامۀ پژوهش را در چندین نوبت استادان راهنما و مشاور بازبینی و تجدیدنظر کردند و درنهایت پذیرفته شد. همچنین نظرات اصلاحی 3 نفر از کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان نیز در پرسشنامه اعمال شده است. برای سنجش میزان پایایی قسمت‌های مختلف پرسشنامه نیز از روش آلفای کرونباخ^[14] استفاده شده است. جدول (1) مقادیر ضریب آلفا را برای قسمت‌های مختلف پرسشنامه ارائه می‌دهد. نتایج نشان‌دهندۀ وجود پایایی در حد پذیرفتنی یا خوب برای قسمت‌های مختلف پرسشنامه به کار گرفته شده است.

جدول 1- ضرایب آلفا برای قسمت‌های مختلف پرسشنامه

     منبع: یافته‌های پژوهش

تعاریفعملیاتیمتغیرهایپژوهش                                 

تعریفعملیاتیمتغیروابستۀپژوهش

موفقیت کارآفرینان: متغیر وابستۀ این پژوهش، موفق یا ناموفق‌بودن کارآفرینان (وضعیت حضور) در اجرای برنامۀ کاری و تحقق اهداف خود بوده که بر اساس پاسخ کارآفرینان نمونه به پرسش مربوط سنجیده شده است^[15].

تعاریفعملیاتیمتغیرهایمستقلپژوهش

الف) ریسک سرمایه‌گذاری: برای سنجش این متغیر، 6 گویه درخصوص میزان ریسکی که کارآفرینان با آن مواجه‌اند، بر اساس طیف لیکرت 5 گزینه‌ای از خیلی زیاد تا خیلی کم در پرسشنامه گنجانده شده است.

ب) شبکه‌های اجتماعی: برای سنجش و اندازه‌گیری این متغیر، 9 گویه درخصوص وضعیت فعالیت گروهی و شبکه‌های ارتباطی کارآفرینان بر اساس طیف لیکرت 5 گزینه‌ای از خیلی زیاد تا خیلی کم استفاده شده است.

ج) هنجارهای اجتماعی: برای سنجش این متغیر، 10 گویه در خصوص تعهد در برابر مسئولیت‌ها به‌عنوان معیاری برای سنجش متغیر هنجارهای اجتماعی بر اساس طیف لیکرت 5 گزینه‌ای از خیلی زیاد تا خیلی کم استفاده شده است.

د) اعتماد اجتماعی: برای سنجش و اندازه‌گیری این متغیر، از طیف لیکرت 5 گزینه‌ای از خیلی‌ زیاد تا خیلی کم در قالب 9 گویه استفاده شده است.

یافته‌های پژوهش

برای بررسی فرضیه‌های پژوهش، میانگین نمرات به‌دست‌آمده از پاسخ کارآفرین نمونه به پرسش‌های مربوط به متغیرهای ریسک سرمایه‌گذاری، شبکه‌های اجتماعی، اعتماد و هنجار به‌عنوان کمیت متغیر مربوط برای شخص مذکور در نظر گرفته شده است؛ سپس با استفاده از مدل رگرسیون چندمتغیره لجستیک دوجمله‌ای به‌روش پیش‌رو نسبت درست‌نمایی الگوی پژوهش برآورد شده و فرضیه‌های پژوهش آزمون شده است. در مدل استفاده‌شده، متغیر وابسته در دو سطح موفق‌بودن و ناموفق‌بودن کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در عرصۀ اقتصاد در نظر گرفته شده است. جدول (2) نتایج مربوط به آزمون اوم‌نی‌بوس^[16] را برای ارزیابی کل مدل رگرسیونی ارائه می‌دهد.

جدول 2- آزمون اوم‌نی‌بوس برای ارزیابی کل مدل رگرسیونی پژوهش

                  منبع: یافته‌های پژوهش

مطابق جدول (2) مقدار  Pکوچک‌تر از 0/05است که دال بر معناداربودن کلی رگرسیون تخمین زده‌شده در گام سوم و در سطح معناداری 05/0 است.

جدول (3) نتایج مربوط به دوآمارۀ لگاریتم درست‌نمایی^[17] و ضریب تعیین پزودو^[18] (شامل ضریب تعیین کاکس و نل^[19] و ضریب تعیین نیجل‌کرک^[20])^[21] را نشان می‌دهد.

جدول 3- لگاریتم درست‌نمایی و ضریب تعیین پزودوی مدل رگرسیونی پژوهش

منبع: یافته‌های پژوهش

مطابق جدول (3) مقادیر هر دو آماره مربوط به ضریب تعیین پزودو، نسبتاً مناسب (437/0و592/0) است و نشان می‌دهد 4 متغیر مستقل مدّنظر، قدرت تبیین پذیرفتنی‌ای درخصوص واریانس و تغییرات متغیر وابسته دارند. درواقع، این 4 متغیر توانسته‌اند بین 7/43 تا 2/59 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند.

جدول (4) نتایج مربوط به معناداری (آمارۀ والد^[22]) و میزان تأثیر هر متغیر مستقل را بر متغیر وابسته پژوهش نشان می‌دهد.

جدول 4- معناداری و میزان تأثیر هر متغیر مستقل بر متغیر وابسته در مدل رگرسیونی پژوهش

منبع: یافته‌های پژوهش * این متغیر معنادار نبوده است.

مطابق جدول (4) ضرایب متغیرهای ریسک سرمایه‌گذاری، شبکه‌های اجتماعی و اعتماد با احتمال خطای 5 درصد معنادار است. درخصوص جزئیات دقیق‌تر این تأثیرات، می‌توان گفت متغیری که بزرگ‌ترین تأثیر معنی‌دار را بر احتمال موفقیت کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در فعالیت‌های اقتصادی دارد، متغیر شبکه‌های اجتماعی است. بر اساس نتایج جدول (4) نسبت بخت‌ها^[24] برای این متغیر، برابر با 03/3 است که نشان می‌دهد با افزایش همکاری‌های درون‌گروهی و بین‌گروهی (شبکه‌های اجتماعی) به‌میزان 1/0 واحد، احتمال موفقیت کارآفرینان به‌اندازه 03/3 (3/30درصد) افزایش می‌یابد.

اعتماد، متغیر دیگری است که بر احتمال موفقیت کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در فعالیت‌های اقتصادی تأثیر دارد، به‌گونه‌ای که با افزایش اعتماد به میزان 1/0 واحد، احتمال موفقیت کارآفرینان به‌اندازۀ 338/2 (38/23 درصد) افزایش می‌یابد.

سومین متغیری که بر احتمال موفقیت کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در فعالیت‌های اقتصادی تأثیر دارد، ریسک سرمایه‌گذاری است. این متغیر با نسبت بخت‌های 152/0، تأثیر منفی بر احتمال موفقیت کارآفرینان دارد؛ یعنی با افزایش ریسک سرمایه‌گذاری به‌میزان 1/0 واحد، احتمال موفقیت کارآفرینان به‌اندازۀ 152/0 (52/1 درصد) کاهش می‌یابد.

متغیر هنجار تنها متغیری است که سطح معنی‌داری آن بزرگ‌تر از 05/0 است؛ بنابراین تأثیر معنی‌داری بر احتمال موفقیت کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در فعالیت‌های اقتصادی ندارد.

بحث و نتیجه

این پژوهش در راستای تبیین تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در فعالیت‌های اقتصادی انجام شده است. نتایج مبنی بر پذیرش فرضیۀ دوم و سوم و رد فرضیه اول بوده است؛ یعنی در سطح اطمینان 95 درصد می‌توان گفت شاخص هنجار بر وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در عرصۀ اقتصاد، تأثیر معناداری نداشته است؛ اما شاخص‌های اعتماد و بهره‌برداری از شبکه‌های اجتماعی‌، عوامل مؤثری بر وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در عرصۀ اقتصاد بوده‌اند، به‌گونه‌ای که تأثیر هر دو عامل بر احتمال موفقیت کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان مثبت بوده است (جدول 4).

در توجیه نبود ارتباط میان شاخص هنجار و وضعیت حضور کارآفرینان شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در عرصۀ اقتصاد می‌توان گفت بر اساس نظریه‌های اقتصادی، ارزش‌های درونی فرد، منطبق بر اصل رفتار عقلانی، رسیدن به حداکثر منافع مادی است. این امر به‌عنوان یک اصل پذیرفته‌شده از سوی اقتصاددانان، منشأ سایر هنجارها در جامعه است. یک هنجار، درستی رفتار را بر اساس پاداش حاصل از نمودهای عینی و بیرونی و نادرستی رفتار را بر اساس زیان حاصل از نمودهای عینی و بیرونی آن رفتار القاء می‌کند.

یافته‌های این پژوهش در مواردی با یافته‌های پژوهش‌های پیشین هماهنگ است. در پژوهش کیم و آلدریچ (2005) و براون و باتلر (1995) یافته‌ها نشان‌دهندۀ ارتباط بین شبکه‌های اجتماعی و کارآفرینی است که این فرضیه در پژوهش حاضر نیز تأیید شده است. همچنین نتایج بیشتر مطالعات، رابطۀ مثبت و معناداری را بین ابعاد سرمایۀ اجتماعی و کارآفرینی نشان می‌دهد. در پژوهش حاضر نیز شبکه‌های اجتماعی و روابط بین فردی به‌عنوان جلوه‌ای از بعد ساختاری سرمایۀ اجتماعی و اعتماد به عنوان نمادی از بعد رابطه‌ای آن، به‌طور معنا‌داری با کارآفرینی ارتباط دارد.

پژوهشگران در راه رسیدن به اهداف خود در انجام پژوهش‌های مختلف با مشکلات و محدودیت‌هایی مواجه می‌شوند که گاهی موجب تغییر نتایج پژوهش نیز می‌شود، به همین دلیل شناخت این محدودیت‌ها، تفسیر نتایج و پژوهش‌های آینده را می‌تواند تحت تأثیر قرار دهد. بعضی از محدودیت‌های پژوهش حاضر درادامه بررسی می‌شود:

- نبود پرسشنامۀ استاندارد در زمینۀ موضوع پژوهش؛

- همکاری نامناسب کارآفرینان در تکمیل پرسشنامه‌ها؛

- محدودبودن نتایج به یک مقطع زمانی خاص.

یکی از مراحل ضروری پایان هر پژوهشی، ارائۀ پیشنهادها و راهکارها برای پژوهش‌های آینده و همچنین سازمان‌های مربوط است. مهم‌ترین پیشنهادهای ارائه‌شدۀ این پژوهش به‌صورت زیر است:

الف) پیشنهادات اجرایی

- تشکیل گروه‌ها و انجمن‌های حرفه‌ای و تخصصی در کسب و کارها؛

- تقویت بسترهای برقراری رقابت سالم در جامعه؛

- تقویت احساس مسئولیت اجتماعی؛

- شبکه‌سازی پارک‌های علم و فناوری کشور برای تبادل اطلاعات و یافته‌ها، پشتیبانی و حمایت و همچنین برقراری ارتباط با پارک‌های سایرکشورها؛

- ایجاد ارتباطات و شبکۀ تبادل اطلاعات و خدمات بین شرکت‌های حاضر در شهرک علمی و تحقیقاتی با یکدیگر با تکیه بر اعتماد متقابل؛

- توجه مدیران مؤسسات دانش‌بنیان به تقویت بسترهای کار گروهی در سازمان.

ب) پیشنهاد به پژوهشگران آینده

- بررسی عوامل مؤثر بر توسعه و ترویج فرهنگ کارآفرینی در جامعه و ارائۀ مدل‌ها یا الگوهای اجرایی (آسیب‌شناسی کارآفرینی، تقویت مهارت‌های کارآفرینی‌پروری، ترویج روحیه و مهارت‌های کارآفرینی)؛

- مطالعه درخصوص بسترها و زمینه‌های دارای اولویت برای تقویت و تشویق کارآفرینی در جامعه؛

- تعیین و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر موفقیت شرکت‌های دانش‌بنیان.