بدن‌بینی ؛ کاربست رویکرد گفتمان تاریخی رُوث وُداک در تحلیل مستند «دماغ به سبک ایرانی»

مقدمه و بیان مسأله

انسان موجودی است که کالبدی جسمانی دارد و بدن مادی، سازه‌ای است که در آن تفاوت‌های جنسیتی، نژادی، قومی و طبقاتی شکل می‌گیرد و خود را متجلی می‌کند. از همین‌رو توجه به بدن و رواج آن در متون جامعه‌شناسی دو دهة اخیر، مباحث گسترده‌ای را حول موضوعاتی نظیر هویت، جنبش‌های اجتماعی، فرهنگ مصرفی، سبک زندگی و اخلاق برانگیخته است (ذکایی، 1386). همچنین رشد فناوری‌های تغذیه، سلامت و ورزش در کنار اهمیت‌یافتن عاملیت، جوانی، فردیت‌یافتن بدن، بدن‌محوری فرهنگ مصرفی[1]، بدن و بدن‌شدن را به موضوعی محوری در مطالعات اجتماعی و فرهنگی جامعة معاصر بدل کرده است (Shilling, 2003؛ ذکایی، 139:1386).

یکی از مسائل مطرح‌شده در ارتباط با شاخص‌های سبک زندگی، مقولۀ مدیریت بدن است که امروزه در بین جوانان عمومیت ‌یافته است. مدیریت بدن با اعمال و کردارهایی مثل پوشش ظاهری، آرایش بدن، نوع سلیقه‌های ورزشی و رژیم‌های غذایی بیان می‌شود. گفتنی است یکی از مؤلفه‌های شاخص مدیریت بدن را در چارچوب جراحی‌های زیبایی و راهکارهای تغییر و دخل و تصرف در بدن می‌توان جستجو و پیگیری کرد. آمارها در مقیاس جهانی در حوزۀ جراحی زیبایی نشان می‌دهد در 15 سال گذشته شمار متقاضیان عمل‌های جراحی زیبایی، 70 درصد رشد داشته است. به اعتقاد تحلیل‌گران و به استناد برخی آمارها و شواهد، در سال‌های اخیر در جامعۀ ایران نیز توجه روزافزون به بدن شتاب چشمگیری داشته است (زائر رضایی، 1385) به‌گونه‌ای ‌که بر اساس آمار غیررسمی، هرساله بیش از 36 هزار ایرانی زیر تیغ جراحی زیبایی صورت می‌روند. گفتنی است در میان جراحی‌های مختلف معطوف به زیبایی، کشور ایران در جایگاه بالایی قرار داشته و حداقل به‌لحاظ عمل زیبایی بینی، رتبۀ نخست را در سال 2010 به خود اختصاص داده است. بعد از کشور ایران نیز کشورهای نظیر امریکا، انگلستان و فرانسه قرار دارند[2]. همچنین آمارها در این زمینه نشان می‌دهد هم‌اکنون بیش از ده هزار زن، متقاضی جراحی بینی و پلاستیک هستند (رضایی و همکاران، 1389)[3] و کشور ایران، در ارتباط با جراحی بینی در رتبۀ اول^[4] (ایران پایتخت جراحی بینی دنیا دانسته می‌شود) و در مورد حذف چین‌وچروک صورت در رتبۀ سوم جراحی‌های معمول در دنیا قرار دارد (گلشنی، 1389: 41).

همان‌گونه که توضیح داده شد این تأکید و تمرکز بر بدن در سطح جهانی به سطح داخلی و محلی نیز اشاعه یافته است، به‌گونه‌ای که خیابان‌های مناطق تهران بیشترین تابلوهای مراکز زیبایی، جراحی و لیزر را دارد. علاوه بر این، تبلیغات روزنامه‌ها و مجله‌ها نیز نشان‌دهندۀ اهمیت روزافزون این مقوله در زندگی روزمرۀ ایرانیان و طبقات متوسط جدید است (احمدنیا، 1384)، به‌گونه‌ای‌ که روزنامۀ اشپیگل در گزارشی با عنوان «جنون زیبایی در ایران[5]» در مورد وضعیت جراحی زیبایی، تمایل به آرایش و مدیریت بدن در بین زنان ایرانی می‌نویسد: «زیبابودن در ایران یکی از وظایف اصلی زنان است و به یک کار روزانه تبدیل شده است. خیابان‌های تهران پر است از زنان و مردانی که چسب بینی بر دماغ خود دارند. زنان ایرانی برای برنزه‌شدن تا مرز بی‌هوشی زیر آفتاب جزغاله می‌شوند و برای لاغرشدن جرعه‌جرعه سرکه سر می‌کشند». این گزارش می‌افزاید عمل زیبایی، اکنون در ایران شیک و مد روز به‌ حساب می‌آید و زنان در ایران امکان ندارد یکدیگر را ملاقات کنند، اما از زیبایی و آخرین عمل زیبایی‌شان صحبتی به میان نیاورند.

تلقی این مطالعه از بدن، زیبایی و جذابیت، گفتمانی و تاریخی است. ازاین‌رو این تلقی، یادآور نظریۀ اکو (1390) است که معتقد بود آنچه زیبا به شمار می‌آید با دوره‌هاى تاریخى و فرهنگ‌هاى مختلف ارتباط دارد و زیبایى هرگز مطلق و ثابت نیست و به‌تناسب دورۀ تاریخى و سرزمینى خاص، جنبه‌هاى متفاوتى به خود گرفته است. مبتنی بر این پیش‌فرض در این مطالعه معتقدیم فرهنگ بدن را باید منظری دانست که به کمک آن تحولات فرهنگی و روند آن‌ها را می‌توان ارزیابی کرد؛ به عبارت دیگر بدن، عرصه‌ای برای بازآفرینی فرهنگی و اجتماعی است و روشن‌کنندۀ روابط قدرت و نحوۀ تأثیرگذاری آن بر تفاوت‌ها و نابرابرهای اجتماعی است (ذکایی، 1386). افزون براین، هدف از طرح گفتمان‌های بدن، بررسی نقش قدرت‌های موجود و مؤثر در تعیّن اجتماعی بدن به‌عنوان برساختی تاریخی و فرهنگی است (ذکایی و امن‌پور، 84:1391). این گفتمان‌ها درحقیقت بازگوکنندۀ ویژگی‌ها و خصوصیات تاریخی سازندۀ بدن بوده و در پی آن هستند که بگویند چه کسی، در چه زمانی و با چه اقتداری امکان صحبت‌کردن دربارۀ بدن افراد جامعه را دارد، ذهنیت آن‌ها را شکل می‌دهند و معنا و روابط اجتماعی را در این عرصه تعیین می‌کنند. هدف همچنین نشان‌دادن تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی سیاسی و تاریخی و شناختی بر فرایند تولید گفتمان‌های بدن و آشکارکردن رابطۀ بدن و ایدئولوژی است. با عنایت به مطالب مذکور، در این مطالعه با توجه به اهمیت موضوع بدن به‌طور کلی و وضعیت مسأله‌گون جراحی پلاستیک و میل روزافزون به دست‌کاری بدن در کشور ایران به‌طور خاص، تحلیل گفتمان انتقادی با رویکرد تاریخی مستند «دماغ به سبک ایرانی» به کار رفت و تلاش شد بدین پرسش‌ها پاسخ داده شود:

• بدن به‌مثابه امری گفتمانی در این مستند چگونه مفصل‌بندی شده است و فیلم بر کدام‌ یک از گفتمان‌ها راجع به بدن تأکید کرده و کدام را از مرکزیت عزل می‌کند؟
• به‌طور کلی جراحی زیبایی و بدن در مستند دماغ به سبک ایرانی چه بازنمایی‌ای یافته است؟
• فیلم مستند در چه گفتمان اجتماعی‌ای تولید شده و چگونه این فضای گفتمانی در فیلم بازنمایی شده است؟
• موقعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی که باعث خلق این محصول رسانه‌ای شده، چه زمینه‌ای است؟

چارچوب مفهومی مطالعه

چارچوب مفهومی این مطالعه و مفاهیم بنیادین آن شامل بدن، مدیریت بدن و جراحی زیبایی و تمایز آن با جراحی پلاستیک و مفهوم گفتمان می‌شود که درادامه تعریفی از آن‌ها ارائه خواهد شد. 

بدن به‌طورمعمول به‌صورت مجموعۀ فیزیکی از گوشت و استخوان‌های ارگانیسم درک می‌شود؛ اما در مطالعات فرهنگی، این مفهوم دارای سبک، اجرای نقش و تحت سیطرۀ فرهنگ شمرده شده و به‌صورتی مداوم برای ایفای نقش یا کار بدنی در قالب رژیم‌های غذایی و تمرینات بدنی و جراحی‌های زیبایی فراخوانده می‌شود (بارکر، 786:1387). بدن همچنین تمامی کالبد رؤیت‌پذیر انسانی بدون حذف هیچ‌یک از اجزای آن است. بدن در این معنا، کلیّتی به‌هم‌پیوسته است که شامل نظامی از رمزگان و نشانگان است (ذکایی، 83:1386) که در فرایند تاریخی، درون بافت اجتماعی - فرهنگی خاص خود هستی می‌یابد و به‌شدت به اجزاء و عوامل بافت سازندۀ خود وابسته است.

مدیریت بدن به‌عنوان یکی از شاخص‌های سبک زندگی به هر نوع نظارت و دست‌کاری مستمر ویژگی‌های ظاهری و آشکار بدن گفته می‌شود که در قالب رویّه‌های آرایشی و اعمال جراحی انجام می‌پذیرد (چاووشیان و آزاد ارمکی، 1381: 64). تغییر و اصلاح بدن نیز به‌عنوان بخشی از مدیریت بدن، شامل گستره وسیعی از ساز و کارها و اقداماتی است که کنشگر انسانی با کمک ابزارهای گوناگون و به شیوه‌های متفاوت با دخل و تصرف و دست‌کاری در اندام‌های بدن انجام می‌دهد (ذکایی، 373:1386).

جراحی پلاستیک یا جراحی زیبایی: به تعبیر وینمان (2010: 16) جراحی‌هایی که به‌دلیل ترمیم عضو مجروح‌شده، ناقص‌شده و آسیب‌دیده به‌دلیل سوانح یا آفرینش مادرزادی انجام می‌شود، جراحی پلاستیک نامیده می‌شود. به اعتقاد هایکن[6] (1997) نیز جراحی پلاستیک، محصول تحولات فناورانه پس از جنگ جهانی اول است که برای بهبود وضعیت جنگ‌زدگان و مجروحان پدید آمد. به دیگر سخن، هدف از جراحی ترمیمی، بازیابی ظاهر و یا متعارف‌کردن بدن پس از جراحت است. گاه نیز جراحی ترمیمی برای اصلاح نقصی مادرزادی به کار می‌رود؛ اما جراحی زیبایی، جراحی با اهداف تقلید، احیاء و ارتقاء وجوه ظاهری و بصری بدن است. این جراحی دلالت و ضرورت پزشکی نداشته و صرفاً کارکرد زیباسازی دارد و در مورد کسانی مصداق پیدا می‌کند که سالم هستند (Weinmann, 2010)؛ جراحی زیبایی، برخلاف جراحی ترمیمی به‌دنبال بهترکردن اندامی است که بدون انجام جراحی هم در چارچوب‌های معمول و متعارف می‌گنجد (هیز و جونز، 1392). از این منظر این جراحی‌ها به اعتقاد جونز (2008) وجه انتخابی و گزینشی دارند و از این‌ پس آنچه در این مقاله اشاره می‌شود، جراحی زیبایی و نه جراحی پلاستیک ترمیمی است.

تحولات مفهوم بدن در نظریۀ جامعه‌شناسی: فقدان بدن و مفهوم‌پردازی راجع به آن در جامعه‌شناسی به این دلیل بوده است که جامعه‌شناسی به‌ندرت به انسان تجسدی[7] به‌عنوان یک هدف اساسی توجه کرده است و بدن انسانی را در قالب مالکیت شخصی و طبیعی تلقی کرده است؛ اما از اواسط دهۀ 60 تا اواسط دهۀ 70 میلادی در پی تغییرات گستردۀ معرفتی در رشته‌های انسان‌شناسی، جامعه‌‎شناسی، روان‌شناسی و زبان‌شناسی، جامعه‌شناسی بدن به‌عنوان رویکردی بین‌رشته‌ای ظهور کرد؛ به‌ عبارت‌ دیگر شکل‌گیری این رشته، محصول درهم‌آمیزی گرایش‌های فکری مختلفی در علوم اجتماعی همچون فمینیسم، پست‌مدرنیسم، مطالعات فرهنگی، جامعه‌شناسی فرهنگی و روان‌شناسی در دهۀ 90 میلادی بوده است. وینمان (2010: 44) در این زمینه معتقد است مبحث بدن و بدن‌مندی در علوم اجتماعی در اواخر قرن بیستم مطرح و گشوده شد و بر رابطۀ بدن و هویت تأکید کرد که هستی‌های متقابل در روند ساخت هویت بودند. این زمینۀ مطالعاتی، نحوة شکل‌گیری بدن را به‌عنوان جایگاه سلامت، تندرستی، ظاهر فیزیکی و شیوۀ رفتار متناسب با الزامات قدرت بررسی می‌کند (آلبرو،1380: 164). جامعه‌شناسان به‌طور کلی به پیوند متقابل میان زندگی اجتماعی و بدن تأکید کرده و برای بدن انسان ابعاد گوناگونی برشمرده‌اند که همۀ آن‌ها را در دو مقولۀ بدن جسمانی و بدن اجتماعی فرهنگی می‌توان جای داد (اخوت، 25:1388). مری داگلاس^[8] انسان‌شناس انگلیسی نیز بر اساس سنت مردم‌شناسی، بدن را متنی فرهنگی (یک نشانۀ اجتماعی) می‌داند که ضمن انعکاس ارزش‌های فرهنگی و اشتغالات و اضطراب‌های یک فرهنگ خاص، تجلی عینی به آن می‌بخشد (ذکایی، 122:1386).

باومن نیز فرهنگ پست‌مدرن را فرهنگ اهمیت میل به‌جای نیاز، جستجوی حریصانه، دیوانه‌وار و بی‌پایان دستورالعمل برای زندگی، عدم قطعیت، ناپایداری، تغییرات و دگرگونی مداوم و سریع، هیجان‌های مداوم و بازتولید و ابداع خود می‌دانست Bauman, 2000:74; 2005:152)). وی معتقد بود در گفتمان پسامدرن، هویت به‌عنوان امری نامتعین، غیرقطعی، متغیر و برساخت‌شدنی است. به‌زعم باومن هویت، مستلزم فرایند آزمایش و خطا است و معیاری برای ارزیابی آنکه این فرایند متحقق‌سازی هویت رو به پیشرفت است یا نه، وجود ندارد. به اعتقاد باومن آنچه امروزه هویت عاملان را شکل می‌دهد، فرایند مداوم و غیرخطی «شکل‌دهی نفس» در قالب بدن است. بنا بر نظریۀ باومن، فرایند «مونتاژ نفس» انباشتی و تراکمی نیست، بلکه مبتنی بر گردآوری، اخذ ویژگی‌های جدید و دورریختن ویژگی‌های قدیم و فرایند مداوم یادگیری و فراموشی است (دربارۀ الگوها و رویّه‌ها). علاوه بر این باومن معتقد است یگانه موضعی که  تداوم و آثار فعالیت‌های شکل‌دادن نفس را در آن می‌توان مشاهده کرد، جسم بشری است (وی معتقد است پلاستیکی‌شدن بدن‌های ترمیم‌شده، نمودی از سیالیّت پسامدرن است). این سازۀ ثابت در میان هویت‌های متغیر و ناپایدار، ظرف مادی و حامل کل هویت‌های گذشته، حال و آینده است. بر همین اساس، باومن معتقد است پرورش جسم و ایجاد تغییرات در آن یکی از ابعاد محوری مونتاژ نفس در عصر پسامدرن ذیل محور اساسی «سیاست میل» است[9] (جلایی‌پور، 444:1387 -437).

باومن (2003: 94-97) همچنین با استناد به نظریۀ هویت جنسی جودیت باتلر اشاره می‌کند که این گفتمان‌های مختلف حاکم بر فضای جامعه هستند که جنسیت افراد را شکل می‌دهند، به‌گونه‌ای که جنسیت افراد در نقش‌ها، رفتارها، حرکات بدن، برخوردها بروز پیدا می‌کند  وی معتقد است جنسیت را فرهنگ تعیین می‌کند و فارغ از هرگونه ماهیت طبیعی، ماهیتی تغییرپذیر، موقت و ‌واژگون‌شونده دارد. هویت‌های جنسی نیز به همین شکل انعطاف‌پذیر، ‌تغییردادنی، ناپایدار، ناکامل و غیرنهایی و وابسته به انتخاب سوژه یا شخص هستند و ویژگی‌های طبیعی بیشتر از قبل تابع دست‌کاری و گشوده به روی انتخاب قرار گرفته است؛ بنابراین فرد انتخاب‌کننده باید در برابر آن احساس مسؤولیت کند و دیگران هم او را نسبت به این انتخاب مسؤول بدانند. باومن معتقد است به همین دلیل انسان دارای جنسیت، آکنده از اضطراب، نگرانی بوده و محکوم است که همواره ناقص و ناراضی بماند[10]. باومن معتقد است عدم قطعیتی که به جان انسان دارای جنسیت در مدرنیتۀ سیّال افتاده است، فقط به‌طور موقت فروکش‌کردنی است. وی می‌افزاید همواره می‌توان تقصیر را به گردن انتخاب اشتباه انداخت.

باتلر (1993) همچنین به‌عنوان یکی از نظریه‌پردازان پسامدرن در فضایی فوکویی می‌گوید گفتمان‌ها، بدن‌ها را تعریف، برساخت و تولید می‌کنند و با گفتمان‌ها ما به چیستی بدن‌ها پی می‌بریم (گفتمان‌ها و تحقق بدن‌ها جدایی‌ناپذیر هستند). وی معتقد است مقولۀ جنس از همان آغاز هنجار است و بخشی از عمل قاعده‌بخشی است که بدن‌های تحت امر خود را تولید می‌کند. به اعتقاد باتلر، جنس برساخته‌ای ایده‌ال است که به‌شکلی منعطف و در خلال زمان تحقق پیدا می‌کند. همچنین باتلر می‌افزاید جنس و جنسیت، اجرایی هستند و از خلال اجرا شدن، برساخته می‌شوند (بارکر، 1387: 534). درحقیقت درآوردن ادای هنجاری جنسیتی، پوشیدن لباس‌ها، سبک لباس پوشیدن، سنت‌های زبانی، راه‌رفتن همگی نوعی اجرا (یا نمایش آموخته‌شده) جنسیت هستند. به‌طور کل باتلر بر این عقیده است که ما یاد نمی‌گیریم مرد یا زن بشویم، بلکه می‌آموزیم همچون مردان یا زنان عمل کنیم. درحقیقت هویت جنسیتی، بازی یا ایفا می‌شود[11]. باتلر معتقد است جنسیت همواره واجد معانی متعدد، متعارض و متغیر بوده و هویت جنسی، پدیده‌ای بی‌ثبات است و این مقوله، موضع کشمکش جاری اجتماعی است. باتلر معتقد است بدن به‌مثابه امری که همیشه چارچوب‌بندی می‌شود و با چارچوب‌بندی‌اش جان می‌گیرد، همواره در حال مادیت‌یافتن است و این فرایندی مداوم و تکراری است. به اعتقاد باتلر ما اصلاً ‌یک‌باره تجسد نمی‌یابیم و بدن‌ها همواره در حال نوسازی است (گین، 113:1392).

تحولات گفتمانی بدن در ایران

بدن از منظری گفتمانی، رسانه‌ای است که روابط قدرت و سرکوب را در خود مستقر دارد و در تعامل مستقیم و مستتر با بدن اجتماعی قرار دارد. بدین‌سان، فرهنگ بدن منظری است که به کمک آن، رابطۀ متقابل بین افراد و قدرت‌های موجود اجتماعی را می‌توان ارزیابی کرد. بدن در گفتمان پیشامدرن جامعۀ ایرانی، تابع گفتمان سنت و دین بود، به‌گونه‌ای‌ که می‌توان گفت آموزه‌های دین و سنت دینی، سایۀ خود را بر مقولات جسمانی انداخته است (آزاد ارمکی و غراب، 120:1387) و هنجارهای دینی، پیوندی مستقیم با بسیاری از رفتارها و هیجان‌های ما برقرار کرده‌اند و این گفتمان نقشی کنترل‌کننده در بسیاری از پروژه‌های بدنی دارد. در گفتمان دینی، بدن، ودیعۀ الهی، مرکب روح و وسیله‌ای برای سعادت و عبادت است و خداوند مالک اصلی آن محسوب می‌شود و انسان حقّ مطلقی بر بدن خود ندارد و هرگونه دخل و تصرف در آن که موجب آسیب و درد باشد، از دیدگاه اسلام مطرود و ممنوع است و نه‌تنها مجوزی برای آن صادر نشده است، بلکه احکام قطعی در مورد نهی و پرهیز وجود دارد (ذکایی و امن‌پور، 95:1391)؛ اما گفتمان مدرنیته از بطن گفتمان مشروطه برخاست و تحولاتی را در ارتباط با بدن‌ها پدید آورد. در این دوران، طبقۀ متوسط و تحصیل‌کردۀ شهری، مشاغل دولتی و نبض فرهنگی جامعه را در اختیار گرفت. به‌طور کلی با انقلاب مشروطه و تعاملات بیشتر با دنیای غرب، دانش جدید پزشکی به ایران رسوخ کرد و به‌تدریج مفاهیم سلامت و بیماری از مضامین معنوی و فرامادی عاری شد. در این زمانه وضع قوانین و مقررات جدید، شکل‌گیری نهادهای جدید چون مدرسه و بیمارستان، رشد طبقۀ متوسط و گسترش فضاهای شهری، شرایط جدید و متفاوتی را برای انضباط‌بخشی و مدیریت بدن فراهم کرد که خود محرکی برای ترویج ارزش‌های فردگرایانه به شمار می‌آمد؛ به دیگر سخن، در دورۀ پهلوی و پیش از انقلاب اسلامی با تغییر معیارها و ارزش‌های زیبایی‌شناسانه که عموماً از فضای فرهنگی غربی جاری تأثیر می‏گرفت، ایدئال‌های جدید به‌تدریج جایگزین ایستارهای سنتی پیرامون بدن شد (ذکایی و امن‌پور، 353:1391).

ایران در سال‌های پس از انقلاب شاهد سادگی مفرط بود (ذکایی و فرزانه، 1387). درحقیقت دهۀ شصت در ارتباط با بدن و ظاهر، دهۀ سادگی و اولویت باطن و روح بر جسم بود. در این دوره متأثر از گفتار و رهبری امام خمینی و رخداد انقلاب اسلامی، دنیاگریزی، ایثار و ازخودگذشتگی به مرکز گفتمان این دهه آمد. گفتمان این دهه با دفاع از وضع موجود و تبعیت‌نکردن از دنیا و امیال دنیوی همراه بود که حسینی (1392) از آن با عنوان «گفتمان تن‌زدودگی» یاد می‌کند. در ارتباط با بدن زنانه به باور کاشی و ستوده (1392) جامعۀ انقلابی و گفتمان حاکم بر جامعه‌ای عاری از هرگونه وجوه جنسی تن زنانه بود و بر جامعۀ پاک تأکید داشت و زن با دال‌هایی مانند عفت، پاک‌دامنی، شرافت و اسلام پیوند می‌خورد (کاشی و ستوده، 1392: 88). البته نتایج مطالعۀ صادقی و نیک‌خواه (1391) مبیّن آن است که زن در آینۀ کلام امام خمینی در پیوند با مقولاتی چون ارزش‌های اسلامی، انسانیت، آزادی، برابری، شجاعت، حق و حتی مشارکت در تعیین سرنوشت خود و برخلاف دو نظام معنایی سنتی و مدرن به‌عنوان سوژهای فعال، آگاه، انتخابگر و مسؤول شناخته شده است؛ اما حادثۀ جنگ تحمیلی در ارتباط با گفتمان بدن و جراحی‌های پلاستیک، نقطۀ عطفی به حساب می‌آمد. بدین‌صورت که واقعۀ جنگ باعث افزایش تقاضا برای استفاده از اندام‌های پروتز و جراحی پلاستیک برای ترمیم و اصلاح اندام‌های آسیب‌دیده و از بین‌رفتۀ جانبازان و مجروحان جنگ شد. چنین وضعیتی رشد و پیشرفت در خور توجه مهندسان پزشکی و جراحان پلاستیک را در بازسازی و ترمیم اندام‌های مصدوم در پی داشت.

کشور ایران پس از رحلت امام و ریاست جمهوری هاشمی وارد دروان جدیدی شد. در این دوران، چهرۀ شهرها دگرگون شد و دولت به‌گونه‌ای فزاینده‌، آینده‌ای مملو از رفاه و توسعۀ اقتصادی و وفور را نوید می‌داد. تحولات در دهۀ هفتاد به عرصۀ اقتصادی محدود نشد و در عرصۀ فرهنگی نیز تحولاتی مانند افزایش میزان دانشجویان، گشایش دانشگاه آزاد اسلامی و افزایش استفاده از رسانه‌های جمعی رخ داد. در گفتمان دهۀ هفتاد به‌طور کلی دال‌های دنیوی مانند ثروت در تضاد با ارزش‌ها قرار گرفت و گفتمان دنیامحوری و فردگرایی به‌تدریج زمینۀ بروز و نمود یافت (حسینی، 89:1392). به باور حسینی (1392: 219) نتیجۀ این تحولات و دیالکتیک‌های گفتمانی، «گفتمان امیال شهری» است که دال‌های محوری آن بازسازی مفهوم زن، حاکمیت قانون، رفاه، ارزش دنیوی، زندگی تجملی، رنگ‌باختن ارزش‌های جنگ و کالایی‌شدن ارزش‌ها است. بدن در دورۀ پساجنگ با به‌مرکزآمدن دال‌هایی مانند برابری، مردم، آزادی و فردیت، کالبد جسمانی، خود را به‌مثابه ابزاری برای اثبات خود و هویت مطرح کرد.

اما گفتمان دهۀ هشتاد متأثر از دورۀ دوم ریاست جمهوری محمد خاتمی، افول گفتمان اصلاح‌طلبانه، ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد و تغییرات تابع آن و مبارزه با فقر، فساد، تبعیض و برقراری عدالت توزیعی است. به اعتقاد حسینی (1392: 295) گفتمان این دهه را «بگذار زندگی کنم» می‌توان نام نهاد. این گفتمان که با تقویت امیال شهری و کالایی‌شدن ارزش‌ها عینیت یافته، درصدد است به بازتفسیر دال‌های محوری دهۀ شصت مانند رزمنده و ارزش‌ها و بازتفسیر دال‌های مهم گفتمان اصلاحات مانند توسعۀ سیاسی دست بزند.

روش‌ مطالعه

یورگنسن و فیلیپس (1389) گفتمان را شیوۀ خاصی برای سخن‌گفتن دربارۀ جهان و فهم آن می‌دانند. شیوه‌های سخن‌گفتن دربارۀ جهان، هویت‌ها و روابط اجتماعی به‌واسطۀ زبان، واقعیت را به‌شکلی خنثی بازتاب نمی‌دهند، بلکه نقشی فعال در ایجاد آن‌ها و تغییرشان دارند. از نظر این دو متفکر، تحلیل گفتمان صرفاً یکی از چند رویکرد موجود برساخت‌گرایی اجتماعی است؛ بنابراین پیش‌فرض‌هایی هم که در تمامی این رویکردهای مختلف مشترک هستند، در تحلیل گفتمان نیز صادق است. از مهم‌ترین این پیش‌فرض‌ها به رویکرد انتقادی به دانش بدیهی انگاشته‌شده و تاریخی و فرهنگی‌بودن انسان‌ها در اجتماع و گفتمانی‌دیدن کردارهای اجتماعی می‌توان اشاره کرد. درواقع تمامی این رویکردها، دانش ما به جهان خارج را بازتابی صرف از واقعیت نمی‌دانند، بلکه آن را محصول مقوله‌بندی جهان یا محصول گفتمان می‌دانند (یورگنسن و فیلیپس، 1389: 18). تحلیل گفتمان در پی آن است که نشان دهد چگونه افراد از زبان برای برساختن دیدگاه خود دربارۀ جهان اجتماعی استفاده می‌کنند.

تحلیل گفتمان خود رویکردهای متفاوتی را شامل می‌شود که یکی از آن‌ها تحلیل گفتمان انتقادی است. رویکرد انتقادی رهیافتی میان‌رشته‌ای به مطالعۀ گفتمان است که زبان را به‌منزلۀ شکلی از رویّه‎ یا کردار اجتماعی می‌بیند و توجه خود را صرف آشکارسازی شیوۀ سلطۀ اجتماعی و سیاسی می‌کند که در متن و گفتار وجود دارد (فرقانی و اکبرزاده،135:1390) در این رویکرد، صاحب‌نظران بر آن هستند که در تحلیل متن‌ها افزون بر جنبه‌های صوری و واژگانی، عوامل گوناگون فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نقش دارند. درواقع پیروان این رویکرد آنجا که متون تحلیلی را بررسی می‌کنند، آن متون را سرشار از اظهارات فراواقع می‌دانند که حقیقت در پس آن‌ها نهفته است و این متن گفتمانی است که با بازتاب نظام‌های رفتاری و اجتماعی، سندی تاریخی به شمار می‌آید (قبادی، 1388)؛ بنابراین گفتمان سعی در متقاعدسازی با راهکارهایی ویژه‌ دارد که تحلیل گفتمان انتقادی در پی افشا و واسازی آن است.

رویکرد گفتمان تاریخی وداک: این مطالعه، در سنت برساختی، روش تحقیق کیفی و تحلیل گفتمان انتقادی، متن خود را تحلیل خواهد کرد. افزون بر این، رهیافت نظری مطالعه، رهیافت جامعه‌شناسانه و مطالعات فرهنگی خواهد بود. اهمیت سنت مطالعات فرهنگی به‌دلیل توجه به پیوند متقابل ابعاد اجتماعی فرهنگی و جسمانی تجارب انسانی است و مطالعات فرهنگی به بدن، تأثیرات نظام‌های مختلف سیاسی و فرهنگی بر سیاست بدن، تغییرپذیری آن‌ها بر اساس هویت‌های قومی و زبانی و نژادی، سیاسی و ایدئولوژیک توجه می‌کند (ذکایی، 65:1386). همچنین گفتنی است پیچیدگی و گستردگی مضامینی که مطالعات فرهنگی با آن‌ها سر و کار دارد و نگاه بینارشته‌ای حاکم بر آن، جهت‌گیری روش‌شناختی آن را نیز پیچیده، متنوع، چندوجهی و متکثر می‌کند (ذکایی، 1386 :75) و این امر با رویکرد گفتمانی انتقادی و وجه بینارشته‌ای آن قرابت پیدا می‌کند.

ولودویگ و وداک (1997: 271-280) معتقدند تحلیل گفتمان انتقادی نه یک نظریۀ همگون با مجموعه‌ای از ابزارهای تعریف‌شده بلکه برنامه‌ای پژوهشی با وجوه متعدد و رهیافت‌های مختلف نظری و روشی است؛ به بیان دیگر تحلیل گفتمان انتقادی به شاخه‌های مختلفی مانند نشانه‌شناسی اجتماعی، رویکرد اجتماعی- شناختی و رویکرد گفتمان تاریخی تقسیم می‌شود. این مقاله در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی بر تحلیل گفتمان تاریخی[12] وداک تکیه دارد. روث وداک به‌عنوان یکی از صاحب‌نظران تحلیل انتقادی گفتمان، گفتمان را امتزاج پیچیده‌ای از کنش‌های گفتمانی می‌داند که به‌طور همزمان و پی‌درپی با هم مرتبط هستند و خود را درون و میان حوزه‌های اجتماعی کنش، ژانرها، نشانه‌ها و متون گفتاری یا نوشتاری نشان می‌دهند. به اعتقاد وداک (2001: 11-12) تحلیل گفتمان در پی نشان‌دادن آن است که نهادهای اجتماعی چگونه گفتمان‌ها را می‌سازند و متقابلاً به چه شیوه‌هایی گفتمان‌ها، نهادهای اجتماعی را می‌سازند، کارکرد ایدئولوژی در نهادهای اجتماعی چگونه است و دستیابی به قدرت و حفظ آن به چه ترتیب است. تحلیل گفتمان انتقادی در رویکرد تاریخی به‌عنوان روشی برای تحلیل متن برخلاف تحلیل‌های فرکلاف (1387) زبان‌شناسانه صرفاً با عناصر نحوی تشکیل‌دهندۀ جمله سر و کار ندارد، بلکه فراتر از آن، عوامل بیرون از متن یعنی بافت موقعیتی، فرهنگی و اجتماعی را بررسی می‌کند. وداک با درنظرگرفتن زبان به‌عنوان شکلی از کردار اجتماعی، رابطه‌ای دیالکتیکی میان کردارهای گفتمانی - زبانی و حوزه‌های خاص عمل را ازجمله موقعیت، چارچوب‌های نهادی و ساختارهای اجتماعی (کردارهای گفتمانی درون آن‌ها جای می‌گیرند) مفروض می‌گیرد. وی برای عملیاتی‌کردن رویکرد تاریخی-گفتمانی خود، به پنج استراتژی گفتمانی ارجاعی[13]، گزاره‌ای[14]، استدلالی[15]، منظرسازی[16]، تشدید یا تخفیف[17] اشاره می‌کند که هر یک در بازنمایی مثبت خود و منفی دیگری در قالب منازعات گفتمان‌های رقیب به کار گرفته می‌شود. استراتژی‌های ارجاعی یا انتسابی، طرح‌های زبان‌شناختی چون مقوله‌بندی، عضویت، استعاره و مجاز است که برای درون‌گروه یا برون‌گروه‌سازی به‌ کار می‌رود. استراتژی گزاره‌ای، ویژگی‌های مثبت یا منفی رفتارها را کلیشه یا تخمین می‌زند و خصوصیات کم و بیش مثبت یا منفی کنشگران اجتماعی را نام‌گذاری می‌کند. استراتژی استدلالی برای توجیه تحسین‌آمیز یا تحقیرآمیز، طرد یا دربرگیرندگی افراد به‌دلیل ویژگی‌های مثبت یا منفی آن‌ها به ‌کار گرفته می‌شود. استراتژی منظرسازی، قالب‌دهی یا معرفی گفتمان را با استفاده از گزارش، توصیف، روایت یا برجسته‌سازی گفتارها و رویدادها بررسی می‌کند. استراتژی‌های تشدید و تخفیف در پی آن هستند که نیروهای غیرکلامی مؤثر گفتارها را افزایش یا کاهش دهند و این کار، معمولاً با معرفی ساختارهای معرفت‌شناختی متون انجام می‌شود. درواقع این استراتژی‌ها به طرح‌های عامدانۀ کردارهای گفتمانی اشاره دارد که با هدف سیاسی، اجتماعی، روان‏شناسی و زبان‌شناسی خاص اتخاذ می‌شوند و هر یک در سطوح متفاوت پیچیدگی و سازمان زبان‌شناختی جای دارند (Wodak, 2001؛Wodak & Weiss, 2003 ).

اما به‌لحاظ روشی و تکنیکی برای پیشبرد روش تحلیل گفتمان انتقادی و عملیاتی‌کردن آن در موضوعات فرهنگی و اجتماعی و بررسی متن در چارچوب بافت و زمینۀ اجتماعی، سه مرحلۀ توصیف متن، تفسیر متن و رابطۀ بین متن و بافت اجتماعی باید انجام شود (فرکلاف، 168:1387). در سطح توصیف که درواقع در سطح متن باقی می‌ماند، توجه به انتخاب نوع واژگان، کاربرد اسامی خاص و دستور زبان مدّنظر قرار می‌گیرد. در سطح تفسیر با جنبه‌های بینامتنی و تاریخی متن سر و کار داریم. در این قسمت سعی می‌شود با دانش زمینۀ تولید متن و نسبت گفتمان با ساختارهای اجتماعی به سطح تبیین راه یافت. درواقع در مقام تبیین توجه اصلی به نگاه ایدئولوژیک نویسنده در تقابل یا تأیید گفتمان موجود در جامعه و قدرت است که این مرحله با تکیه بر دو مرحله توصیف و تفسیر به دست می‌آید (فرکلاف، 245:1379) سپس باید تلاش شود به بافتار موقعیتی یک عمل و کردار اجتماعی توجه شود. وداک همچنین با تأکید بر ضرورت تئوریزه‌کردن، توصیف ساختارها و فرایندهای اجتماعی خالق متن و سوژه‌های اجتماعی- تاریخی استدلال می‌کند همۀ اطلاعات پس‌زمینه‌ای (تاریخی) برای تحلیل و تفسیر لایه‌های گوناگون متن گفتاری یا نوشتاری  به‌طور نظام‌مندی باید به هم گره ‌زده شوند.

متن مورد تحلیل

بی‌تردید در دوران معاصر که مجموعه‌ای از فناوری‌های تصویری ما را احاطه کرده است، تصویر و امر دیداری اهمیت بسیاری یافته است و با رایج‌شدن فناوری‌های رسانه‌ای که به تولید و عرضۀ تصاویر توجه می‌کنند، به بررسی محصولات تصویری بیش‌ازپیش دقت شده است (سیلورمن، 2001 :98 به نقل از فرقانی و اکبرزاده،130:1390). در این مقاله با تأکید بر اهمیت فرهنگ تصویری و بازنمایی‌های رسانه‌ای و پذیرش این پیش‌فرض که نظام گفتمانی حاکم بر جامعه، محصولات فرهنگی مانند فیلم‌های سینمایی (در اینجا مستند) را تولید می‌کند، تلاش خواهد شد مستند «دماغ به سبک ایرانی» تحلیل و واکاوی شود.

با درنظرگرفتن جامعه به‌مثابه فضایی گفتمانی می‌توان گفت هر آنچه در جامعه تولید می‌شود، تحت تأثیر قدرت است و لزوماً سوگیرانه؛ چون آن محصول گفتمانی به‌دنبال برجسته‌ساختن معنایی خاص و به حاشیه‌راندن معنایی خاص دیگر است (سلطانی، 4:1386)؛ به‌بیان‌دیگر نظام یا نظام‌های گفتمانی حاکم بر جامعه، حوزۀ‌ فرهنگ را تولید می‌کنند و محصولات فرهنگی تولیدشده مانند تصاویر نظام گفتمانی حاکم بر جامعه را تقویت و بازتولید می‌کنند و به برساخت دیدگاه خاصی توجه می‌کنند.

مستند به‌ویژه مستندهای اجتماعی- سیاسی به‌علت ارتباط تنگاتنگ با ساختارهای قدرت در زمرۀ متون رسانه‌ای مورد توجه مخاطبان رسانه‌های دیداری و شنیداری است (علوی، 1392). مستند «دماغ به سبک ایرانی» ساختۀ مهرداد اسکویی[18] و محصول سال 1385 است. فیلم مستند در این مقاله، یک گفتمان‌گونۀ (ژانر[19]) مستقل را تشکیل می‌دهد. همچنین می‌توان گفت تصاویر آرشیوی دوران جنگ، تصاویر شبکه‌های ماهواره‌ای و تصاویر سردر سینماها از دیگر ژانرهای موجود در متن است. در این ژانر گفتمانی، فیلم‌ساز یک مسألۀ اجتماعی یعنی گرایش روزافزون به جراحی زیبایی در جامعۀ ایرانی را به‌عنوان یک کردار گفتمانی با مدیوم رسانه در قالب مستند بازنمایی می‌کند. مدت‌زمان مستند 59 دقیقه است و فیلم سعی دارد با تمرکز بر چهره و صورت در ایران و به‌صورت جزئی جراحی بینی در ایران، نظرگاه‌ها و رویکردهای مربوط را بررسی و تجربیات مبادرت‌کنندگان بدین عمل و متصدیان دیگر را فراهم کند. در مورد اهمیت این مستند می‌توان گفت «دماغ به سبک ایرانی» مستندی است که تنها به «بیان مسألۀ» جراحی زیبایی بینی اکتفا نمی‌کند و دوربین به‌مثابه «قلم یک پژوهش‌گر اجتماعی» کنکاش کرده و بدین‌منظور با شخصیت‌های حقیقی و حقوقی گفتگو می‌کند و به‌دنبال «کشف فراگیری جراحی زیبایی بینی در جامعۀ ایران» است (سیارپور، 1392). همچنین دوران (1387) معتقد است این مستند نشان می‌دهد مهرداد اسکویی نه‌تنها ازشامۀ تند و تیزی نسبت به فعل ‌و انفعالات جامعۀ خود برخوردار است که در عین‌ حال، روشن‌بینی خوبی هم دارد؛ زیرا در غیر این صورت نمی‌توانست به ژرفای پدیده دست یابد و جست‌وجویش در حد نگاه کنجکاو ولی ساده‌انگار توریستی خارجی متوقف می‌شد.

گفتنی است در میان اندام انسانی، چهره بیشترین تراکم از بالاترین ارزش‌ها را در خود گرد می‌آورد. در چهره احساس هویت تبلور می‌یابد، بازشناسی دیگری انجام می‌شود و قابلیت‌های جذابیت تثبیت می‌شود (بروتون، 1392: 103-102). در فرهنگ ایرانی نیز چهره، محل تمرکز ارزش‌های زیبایی‌شناسانه به شمار می‌رود و از سوی دیگر، در مقایسه با سایر اجزای بدن، با محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های اخلاقی کمتری مواجه است (ذکایی و امن‌پور، 415:1391). متن مورد تحلیل در این مقاله نیز بر یکی از همین اجزاء و در پهنۀ صورت متمرکز است؛ یعنی دماغ. عکاسی در فیلم مستند در تشریح اهمیت بینی می‌گوید: «انقلاب ایران باعث پنهان‌شدن بدن زن و تأکید بر چهره شد؛ زیرا زنان، دیگر موی خود و سر خود را نمی‌توانستند آرایش کنند؛ درنتیجه تأکیدات بیشتر بر قرص صورت و بینی متمرکز شد» همچنین درادامه دختری جوان محدودیت در زیبایی و جذابیت در سایر ارکان بدن زنانه را دلیل گرایش بیش‌از حد و حصر بر عنصر صورت و به‌طور خاص بینی می‌داند. پژوهشگران این عطف توجه و گرایش را با عنوان «قدسی‌سازی صورت^[20]» مطرح کرده‌اند (ذکایی و امن‌پور، 416:1391).

تحلیل داده‌ها

اشاره به متون، موضوعات، مضامین و گفتمان‌های متن در سطح اول یعنی توصیف بر اساس گفتمان‌های کلان شناسایی‌شدۀ متن به‌شرح زیر است:

جدول 1- گفتمان‌های موجود در فیلم مستند

تفسیر و تبیین متن

در این متن، گفتمان‌های متداخل و همسو یا واگرا نسبت به هم وجود داشتند که بعضاً در وضعیت متنازعی با یکدیگر قرار می‌گرفتند و همین امر سازندۀ شاکلۀ فیلم و روایت گفتمان‌مدارانۀ جراحی زیبایی بینی در ایران بود. از حیث نهادی می‌توان گفت فیلم و روایت حاکم بر آن حول چند نهاد تأثیرگذار پیرامون مقولۀ بدن و جراحی زیبایی استوار است. نهاد تعلیم و تربیت که مکان و حوزۀ عمل آن مدرسه و سخنگویان آن صرفاً دانش‌آموزان (دختر) بودند. نهاد دین که حوزۀ عمل آن مدارس دینی و سخنگویان آن روحانیان و مدرسان حوزۀ علمیه بودند و نهاد پزشکی که حوزۀ عمل آن بیمارستان، مطب پزشکان، اجلاس‌های پزشکی و سخنگویان آن پزشکان، جراحان و پرستاران یا منشیان پزشکان بودند. نهاد دیگر نیز فرهنگی و نمایندۀ آن اهالی رسانه، هنر و سینما بودند.

در نهاد مدرسه، گفتمان فیلم صرفاً روایت دانش‌آموزان را برجسته کرد و روایت فیلم، معلمان، مدرسان و مسئولان تربیتی و آموزشی را محذوف کرد. در این نهاد همچنین کمتر نشانی از فضای رسمی و خشک تأدیبی آموزشی و کنترلی وجود داشت و به‌نوعی گفتمان مدرسه در روایت فیلم را دختران دبیرستانی واژگون می‌کنند. در این سطح دانش‌آموزان به‌طور عمده در قطب موافق با جراحی زیبایی قرار داشتند و بیشتر دلایل و علل گرایش به این جراحی‌ها را تشریح کردند و در پاسخگویی به پرسش‌ها همان‌گونه که پیش‌تر نیز ذکر شد دلایلی مانند زیبایی‌دوستی، افزایش اعتماد به نفس، افزایش شانس ازدواج، تنوع‌طلبی، اقتضائات سنی و نسلی را مطرح کردند. به‌طور کلی می‌توان گفت نهاد آموزش ‌و پرورش یا تعلیم و تربیت با حذف (عامدانه) مسئولان تربیتی و آموزشی، کلیت حاکم را موافق و همسو با جراحی زیبایی بدن، گفتمان بدن مدرن و متحول بازنمایی می‌کند.

گفتمان پزشکی راجع به بدن از زبان جراحان پلاستیک در فیلم به‌شدت و با اطمینان زیاد در تأیید تامّ و تمام این‌گونه اعمال و تخصص ناب و هنرمندانۀ جراحان زیبایی و مقرون ‌به ‌صرفه‌بودن آن، پیامدهای مثبت اجتماعی و به‌دست‌آوردن امتیازات اجتماعی با انجام این‌گونه دست‌کاری‌ها صحبت می‌کند و در سوی موافق و مدافع جراحی زیبایی بینی و اهمیت بدن قرار می‌گیرد. روایت فیلم، پزشکان را خدایگان سفیدپوشی بازنمایی می‌کند که با دستانی جادویی به اصلاح و مهندسی اجتماعی اقدام می‌کنند و عرضه‌کنندۀ مقبولیت اجتماعی هستند. گفتمان پزشکی همچنین در این بازنمایی سعی دارد ریسک این‌گونه اعمال را در پرتو پنجه‌های ماهر، حاذق و هنرمندانۀ پزشکان کاهش دهد و بیشتر از همه موفقیت‌آمیزبودن این‌گونه اعمال را مرجح کند. افزون بر این، در مستند مذکور پوسترها و بیلبوردهای سینمایی که بیشتر بر بازیگران زن تمرکز می‌کند و چهره‌هایی را به تصویر می‌کشد که دماغ‌شان را عمل کرده‌اند، به‌مثابه یک ژانر در خدمت تقویت گفتمان پزشکی بود؛ یعنی به‌لحاظ گفتمانی، جراحی زیبایی به نهادهای مدرنی همچون سینما وابسته است و به‌نوعی نهاد سینما مشوق جوانان برای الگوگیری در شاخص‌های مدرن سبک زندگی و مدیریت بدن است. همچنین باید گفت در روایت فیلم، نهاد پزشکی، تبلیغات سینمایی و بازیگران (به‌منزلۀ الگوی مرجع جوانان) در کنار شبکه‌های ماهواره‌ای و محتویات رسانه‌ای غرب، تأییدکننده و مشوق جراحی بینی محسوب می‌شوند و در مدار گفتمانی در یک راستا قرار می‌گیرند[34].

نهاد دیگر، نهاد دین است که در فیلم صدایی برای سخن گفتن و ایراد گفتار می‌یابد. در این سطح روحانیون مذهبی و مدرسان حوزۀ علمیه بیش از آنکه به‌طور مستقیم و به‌صراحت جراحی بینی را مذموم بشمارند، به‌صورت عمیق‌تر و با رویکردی آسیب‌شناسانه، چرایی کمرنگ‌شدن فرهنگ دهۀ شصت، گفتمان جنگ و اضمحلال ارزش‌های جامعۀ اسلامی را بیان می‌کنند و از دال‌هایی مانند خلاء هویتی، عیب، بیگانگی، احساس کمبود، خودمحوری سخن به میان می‌آورند. در این متن گفتمان روحانیان در پیوند مستقیم با گفتمان دین برای برجسته‌سازی منبع دیگری از هویت یعنی اسلام تلاش می‌کند (ذکایی و امن‌پور، 131:1391). در گفتمان دین هم فرد و هم جامعه، اعتبار خود را از خداوند می‌گیرند و دال‌های شناور حول دال اسلام معنا پیدا می‌کنند و به‌طور مثال مفاهیمی مانند معنویت‌گرایی، دنیا گریزی، ساده‌زیستی در مرکز قرار می‌گیرد (ذکایی و امن‌پور، 1391: 137). به‌طور کلی می‌توان گفت نهاد دین و گفتمان مذهب دربارۀ جراحی زیبایی بینی در فیلم، نگرشی انتقادی و آسیب‌شناسانه دارد و به‌صورت تلویحی و ضمنی این فرهنگ و گفتمان مدرن بدن محور را طرد می‌کند و به حاشیه می‌راند و با کدهای منفی ارزش‌گذاری می‌کند. بنابر اعتقاد کرس و ون‌لیوون (2006) گفتمان‌ها لزوماً متن‌محور نیستند، بلکه چندوجهی‌اند و ترکیب متن با وجوه تصویری، دیداری است که گفتمان را شکل می‌دهد (Weinmann, 2010). مقوله‌ای که در اینجا از آن می‌توان کمک گرفت، مفهوم «آرشیو» است. آرشیو هم به‌معنای مجموعۀ متون و داده‌ها است و هم با تأسی از فوکو آن را نوعی نهاد می‌توان در نظر گرفت. در این معنا، آرشیوها خنثی نیستند، آن‌ها تجسم‌بخش قدرتی هستند که در ذات قاموس و قوانین زبان هستند؛ بنابراین هر نوع آرشیوی به‌دلیل مرجعیتش برای این نهادها جذاب است. به باور هال نیز آرشیو، منابعی است که یک گفتمان از آن تغذیه می‌کند (فرقانی و اکبرزاده، 144:1390). در همین راستا گفتمان دینی پیرامون بدن در فیلم با برخی پاره‌گفتارهای دیگر موجود در متن تقویت می‌شود، بدین‌ترتیب که فیلم با بهره‌گیری از تصاویر آرشیوی خط مقدم (به‌مثابه یکی از ژانرهای متن)، روایت پرستار و خاطرات وی از دوران جنگ تحمیلی، نقاشی دیواری شهدا، مراسم و مناسک ماه محرم، روحیۀ شهادت‌طلبی و فرهنگ جبهه، گفتمان ارزش‌مدارانۀ دهۀ شصت را تقویت و مؤکد می‌کند. در مجموع در روایت مستند مورد تحلیل، تقابلی آشکار بین گفتمان دهۀ هشتاد (رویه‌های بدن‌محورانه، مصرفی و فراغتی: تصاویر پیست اسکی و ...) و دهۀ شصت، با محوریت تقابل سنت و تجدد، دال‌هایی مانند جمع‌گرایی – فردگرایی، ارزش‌های دینی – ارزش‌های عرفی و فردی، محوریت روح در مقابل جسم، بدن و فراغت شکل می‌گیرد و در لایه‌های زیرین متن، نظام معنایی و گفتمانی فیلم را می‌سازند.  

در چارچوب هنر و به‌طور خاص در ساحت سینمایی، متولیان امر (یک هنرمند تجسمی، یک بازیگر و یک کارگردان) از بینی‌های عمل‌شده به‌مثابه معضلی نام می‌برند که تمام متقاضیان بازیگری را یکسان‌سازی می‌کنند و ایشان نیز نارضایتی خود را از این امر ابراز می‌کند. همچنین در همین چارچوب، مجسمه‌ساز نیز با تکیه بر توپوی فرم و زیبایی‌شناسی به‌شدت چهره‌های دست‌کاری‌شده را تقبیح و نکوهش می‌کند و با الفاظی همچون جعلی‌بودن و دال‌های ارزش‌گذارانه (تشخص‌زدایی: میمون) این کردار گفتمانی را طرد کرده و منفی‌سازی می‌کند؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت در بازنمایی مذکور، قلمرو هنر و هنرمندان نیز در صف منتقدین جراحی زیبایی بینی قرار دارند و این کردار را به‌صورت منفی کدگذاری می‌کنند.

همچنین بخش دیگر فیلم به روایت خود مبادرت‌کنندگان و متقاضیان، به جراحی زیبایی اعم از دختر و پسر جراحی‌شده توجه می‌کند. این گویندگان از سویی این کنش را تأیید کرده و از آن با عنوان «حق» نام برده و پیشنهاد پزشک جراح زیبایی و اطرافیان را پذیرفته و به این عمل اقدام کرده‌اند و از دیگر سو نمی‌خواهند جسارت‌مندانه فردیت این کردار گفتمانی خود را بر عهده بگیرند. برای نمونه در سکانسی از فیلم، عکاسی امریکایی توضیح می‌دهد کسانی که در ایران جراحی بینی کرده‌اند، به‌صورت خنده‌آوری دلیل جراحی بینی خود را شکستگی بینی می‌دانند. ذکایی و فرزانه (1387) در مطالعۀ خود از این پدیده صحبت کرده و از آن با عنوان مخفی‌کاری و پنهان‌سازی جراحی به‌دلیل عواقب احتمالی بحث کرده‌اند. درحقیقت کنشگرانی که نسبت به این کردار گفتمانی اقدام کرده‌اند، با به‌کارگیری استدلال‌هایی تلاش کرده‌اند عارضۀ جسمانی را دلیلی بر کنش ترمیمی زیباشناسانۀ جراحی بینی قلمداد کنند و این‌گونه القا کنند که آنان به جراحی پلاستیک نیاز داشته‌اند و جراحی زیبایی انتخاب آنان نبوده است. در موارد دیگر دو زن جوان که به جراحی زیبایی اقدام کرده‌اند، با نوعی نارضایتی و ندامت از این کردار پیشین خود صحبت می‌کنند و نشانه‌های یأس و ناخرسندی خود را خواه در چهره و خواه در کلام ابراز می‌کنند. ایشان همچنین به‌طور ضمنی خود را به‌دلیل این اعمال شماتت می‌کنند تا حدی که نشانه‌هایی از ندامت (ناشی از این عمل) در کلام و کنش آنان ملاحظه می‌شود. درمجموع می‌توان گفت از بین چهار عامل به جراحی زیبایی، سه نفر در موضع ناخرسندی و گلایه و انتقاد نسبت به این عمل قرار داشتند. یافته‌ها در اینجا با نظریۀ باومن و باتلر در زمینۀ سوژۀ دارای جنسیت مطابقت دارد. باتلر معتقد بود جنسیت، عرصۀ ستیز و کشاکش اجتماعی شده است و در این متن دیدیم که بدن (زنانه) جنسیت‌مند، محل و کانون نزاع گفتمان‌های مختلف شده است. از سویی دیگر این سوژۀ جنسیت‌مند با بدن مادیت‌یافته‌اش همواره درگیر تشویش، ناخرسندی و گونه‌ای گناهکاری اخلاقی (فوکو معتقد بود بدن مکانی برای گناهان اخلاقی شمرده می‌شود) است و از امری گلایه دارد. این موضوع نیز بر نظریۀ باومن در مورد هویت‌های سیال و غیرقطعی و ناکامل پسامدرن دلالت دارد.

افزون بر کاربست نظری مطرح‌شده، می‌دانیم یکی از اهتمامات تحلیل گفتمان، عیان‌کردن پیچیدگی‌ها، تناقض‌ها و ناسازه‌های گفتمانی هر متنی است؛ به عبارتی اگرچه صورت‌بندی گفتمان، ساختار دارد؛ این امر لزوماً بدان معنا نیست که آن‌ها منطقی و منسجم هستند. درواقع بخشی از قدرت هر صورت‌بندی گفتمانی در چندگونگی مباحث متفاوت آن نهفته است (فرقانی و اکبرزاده، 142:1390). هال (1992: 276) به قطعه‌قطعه‌شدن، انسجام‌نداشتن، تکثر و تنوع هویت‌های معاصر پسامدرن اشاره می‌کند. هویت‌های متناقض و بعضاً حل‌ناشده که سویه‌های ناهمخوانی را در یک سازۀ کلان کنار هم به یکدیگر متصل کرده است. در این بازنمایی و در سطح مبادرت‌کنندگان نیز دیدیم که دوگانگی آنان نسبت به جراحی زیبایی، برسازندۀ نوعی تناقض به‌لحاظ گفتمانی در فیلم است. به‌صورتی که مبادرت‌کنندگان به این عمل در وضعیت تشویش، اضطراب، ترس و ناخوش‌احوالی بازنمایی می‌شوند و در ارزیابی نتیجۀ عمل جراحی در مرز رضایت و نارضایتی قرار دارند و تردید خود را همچنان به‌دلیل فرم بینی ابراز می‌کنند.

به‌طور کلی می‌توان گفت فیلم نزاعی گفتمانی بر سر بدن، جراحی زیبایی و مشروعیت یا نامشروع‌بودن آن بین گفتمان مدرسه و پزشکی از یکسو - به‌عنوان تأییدگران این کنش و کردار گفتمانی- و گفتمان دین و هنری – به‌عنوان نکوهش‌گران این کردار- است و در این میان مبادرت‌کنندگان نیز در دیالکتیک‌هایی همچون اطمینان و تردید، تشویش و آسودگی و فردیت و تصویر خود در آینۀ دیگری قرار می‌گیرند. نظام معنایی و گفتمانی فیلم درحقیقت مرکب از این عناصر، مواضع آنان و گفتارهایی است که ساحت نمادین جامعه را پیرامون موضوع بدن و جراحی زیبایی بیان و بازنمایی می‌کند. این بازنمایی نشان می‌دهد عرصۀ اجتماعی، عرصه‌ای است که در آن متجددان با نمایندگی پزشکان و نسل جوان در چارچوب‌های فردیت‌جویانه، جذابیت و با محوریت بدن، هژمونی جاری و مسلط پیرامون بدن در گفتمان رقیب را که رگه‌هایی از سنت‌گرایی و محافظه‌کاری دارد، به چالش می‌کشند و دال‌های محوری آن را به حاشیه می‌رانند و این‌گونه برای خود، جایگاهی نمادین پدید می‌آورند.

جدول 2- گفتمان به‌مثابه کردار اجتماعی