بررسی تغییرات ساخت اجتماعی (ساخت رابطه ‏ای): مطالعه جامعه‏ شناختی پیوندهای شبکه ‏ای بازار تهران

مقدمه و بیان مسأله

تغییر قانون طبیعت است و بر آن اساس است که فردا با امروز متفاوت خواهد بود همان‏طور که امروز با دیروز فرق دارد. تغییر یا به عبارتی دقیق‏تر تغییرات اجتماعی به عنوان یکی از موضوعات اساسی عصر جدید شناخته شده است. ساختار اجتماعی در معرض تغییرات بی‌وقفه است، گرچه افراد سعی در پایداری و ثبات دارند و جوامع تخیل تداوم را در خود می‏پرورانند ولی هرگز تحقق نمی‏یابد. این خود یک حقیقت آشکار است که جوامع به عنوان یک پدیده رو به تغییر در حال رشد، انحطاط و تجدید هستند و طی گذشت زمان رنج می‌برند. تغییرات اجتماعی گرچه در تمام جوامع و تمامی ادوار اتفاق افتاده و می‌افتد اما میزان آن از جامعه‌ای تا جامعه دیگر متفاوت است. در جامعه‌ای این تغییرات تحت شرایط خاص ممکن است سریع ولی در جامعه دیگر کند است. تحولات اقتصادی و اجتماعی صورت گرفته در جوامع مختلف ساختار اجتماعی آن‏ها را دگرگون کرده است. به همین خاطر مدیریت مناسبی نیز برای اداره این جوامع مورد نیاز است. در حالی که جوامع به ویژه نقاط شهری در عصر حاضر با سرعت اعجاب‌آوری گسترش می‏یابند، دولت‏ها و نهادهای برنامه‏ریزی اجتماعی نیز در تلاشند تا با این نوع تغییرات اجتماعی و شرایط انفجاری جدید خود را تطبیق دهند.

در ارتباط با تعریف مفهوم تغییرات اجتماعی، با توجه به این‏که کدام بعد آن در تعاریف اهمیت داشته است، تعاریف متفاوتی می‌توان از آن به دست آورد. از جمله ابعاد تغییرات اجتماعی می‌توان به فعالیت گروه‌های مختلف، تغییر در ساختار اجتماعی، تغییر در کارکردهای جامعه و یا تغییر در روابط اجتماعی اشاره نمود. از این رو دیدگاه‌های متفاوتی در رابطه با تعریف تغییرات اجتماعی شکل گرفته است؛ ویلبرت مور[1] با توجه به الگوهای رفتاری و فرهنگی، تغییر اجتماعی را تغییر در ارزش‌ها و هنجارها تعریف کرده است (مور، 1381). گیدنز تغییر اجتماعی را تنها در تغییر نهادهای اساسی جامعه در یک دوره‌ معین می‌بیند، اما فارلی[2] علاوه بر تغییر نهادها؛ تغییر در الگوی رفتار، روابط اجتماعی و ساختار در طی زمان مشخص را تغییر اجتماعی می‌نامد. در صورتی که گروهی دیگر از دانشمندان مانند مک آیور و پیج[3] صرفاً تغییر اجتماعی را بر حسب تغییر در روابط اجتماعی تعریف می‌کنند (روشه، 1376).

به طور کلی، تغییرات اجتماعی یکی از مشخصه‏های عمده جهان معاصر است. جوامع در حال گذار مانند ایران، تغییرات اجتماعی بسیاری را تجربه می‌کنند. بازار تهران به مثابه یک نهاد اقتصادی نیز در سالیان اخیر شاهد تغییرات اجتماعی، به‏خصوص تغییراتی در ساخت اجتماعی و به‏طور همزمان در کارکرد خود بوده است. در مطالعه‌ ساخت اجتماعی، به تغییرات در ساخت نهادی (ساخت هنجاری) که مناسبات بین کنشگران را سازمان می‌دهد و همچنین ساخت رابطه‌ای (روابط بین کنشگران اقتصادی) پرداخته می‌شود.

بحث اساسی این مقاله، تغییرات ساخت رابطه­ای است. ساخت رابطه‌ای؛ آن ساخت اجتماعی است که دربرگیرنده‌ خود روابط و مناسبات اجتماعی در بازار است و در حکم الگوی روابط متقابل میان بازاری‌ها در نظر گرفته می‌شود. در این پژوهش ساخت روابط به دو دسته تقسیم شده‏اند: روابط درونی: در سطح خرد، روابط بین فردی؛ سطح میانه، روابط انجمنی. و روابط بیرونی: روابط شبکه توزیع در سطح خرد، تجارت محلی، در سطح میانه تجارت داخلی، و در سطح کلان تجارت خارجی. از منظر این تحقیق کنش اقتصادی در بطن روابط اجتماعی جای می‌گیرد و نمی‌توان کنش اقتصادی را تنها با مراجعه به انگیزه‌های فردی توضیح داد. کنش‌های اقتصادی در شبکه‌ای از ارتباطات فردی رخ می‌دهند و فقط توسط کنشگران انفرادی اعمال نمی‌شوند. مقصود از شبکه‌ روابط اجتماعی، مجموعه‌ای منظم از تماس‌ها یا پیوندهای اجتماعی همسان میان افراد یا گروه‌هاست. دیدگاه «شبکه‌های حک شده در روابط اجتماعی» نشان می‌دهد که هنجارهای رفتاری، رسوم اجتماعی و رویه‌های اقتصادی، نتایج مناسبات جاری هستند، مناسباتی که به طور مستمر در تعامل با جامعه ایجاد و ترمیم می‌شوند (ساخت رابطه‏ای).

موقعیت استراتژیک بازار تهران در اقتصاد ایران مدیون شبکه روابط خارجی در ارتباط با کارکرد توزیعی بازار شامل 1. تجارت محلی (در داخل شهر تهران)؛ 2. تجارت داخلی (شبکه روابط اقتصادی بازار تهران با دیگر بازارهای ایران) و 3. تجارت خارجی (صادرات و واردات) است. افزون بر این توان سازماندهی منحصر به فرد تاریخی بازار تهران نیز مدیون شبکه روابط داخلی بازار است؛ یعنی 1. روابط فردی و 2. روابط انجمنی در واقع قدرت سازماندهی بازار تهران از آن‌ها ناشی می‏شده است. در نتیجه ساخت روابط شبکه‏ای بیرون از بازار تهران و همچنین شبکه روابط درونی آن بر میزان تأثیر گذاری بازار تهران بر بازارهای دیگر می‌افزود و توان سازماندهی اجتماعی و همچنین توان اقتصادی نیرومندی را در اختیار بازار تهران قرار می‏داد. نکته مهم آن است که این ساخت رابطه‏ای در بازار بزرگ تهران امروزه دچار تغییر شده است (حسینی قمی، 1393) بر همین اساس، در این تحقیق به تغییرات در ساخت رابطه‌ای (روابط بین کنشگران اقتصادی است) پرداخته می‌شود و سؤالات اساسی عبارتند از:

1. تغییرات ساخت رابطه‌ای بازار تهران کدام‌اند؟
2. تغییرات ساخت رابطه‌ای بازار چه تأثیری بر کارکرد اقتصادی بازار تهران داشته است؟

در این راستا، ابتدا به معرفی دیدگاه‏های اندیشمندان مختلف درباره بازار و روابط کنشگران در آن پرداخته و پس از معرفی روش‏شناسی تحقیق، یافته‏ها مورد بررسی قرار می‏گیرند.

1.              پیشینه تجربی تحقیق

بازار جغرافیایی موضوع پژوهش‌های فراوانی نبوده است. اما به هر حال پیشینه‌ پژوهش‌های انجام شده درباره‌ بازار به طور کلی و بازارهای ایران به طور خاص را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد، و این بخش‌ها به نوعی به ابعاد این موضوع اشاره می‏کنند. برخی از این پژوهش‌ها به بحث و بررسی پیرامون ابعاد اقتصادی و معماری بازار پرداخته‌اند. این دسته‌ بیشترین حجم آثار را به خود اختصاص داده‌اند. در مرتبه‌ بعدی، بعد سیاسی و در نهایت دیدگاه انسان‌شناسی اقتصادی قرار دارند. بیشتر این آثار از بعد تاریخی بازار غفلت نورزیده و همچنین اندیشمندانی با دیدگاه جغرافیای انسانی نیز در این مطالعات مشارکت داشته‌اند. برخی نیز به لحاظ جامعه‌شناختی به پدیده بازار و ویژگی‌هایش پرداخته‌اند. به هر صورت، تلاش بر این است پژوهش‌هایی که بیشترین ارتباط را با موضوع مورد بررسی این تحقیق دارند، مورد توجه قرار داد.

سلطان‌زاده (1380) در کتابی باعنوان بازارهای ایرانی به بررسی و بازگویی جایگاه و اهمیت تاریخی– اجتماعی بازار در ایران، ویژگی‌های کارکردی و نقش اقتصادی بازار، شرح عناصر و فضاهای ارتباطی و برخی ویژگی‌های معماری بازار پرداخته است. نگارنده بر اهمیت فضایی بازار از لحاظ سیاسی، اجتماعی در کنار اهمیت اقتصادی آن تأکید دارد. در این کتاب انواع بازارهای شهری، ناحیه‌ای، محله‌ای و همسایگی و عناصر و فضاهای ارتباطی بازارها نظیر راسته‌ها، دالان‌ها، چهارسو، میدان، عناصر و فضاهای معماری و نیز شکل‌های مختلف بازارها توضیح داده شده است.

سازگارا (1382) در پایان‌نامه دکتری خود با عنوان «بررسی سبک زندگی قشر دانشگاهی و بازاریان سنتی (طبقه‌ متوسط جدید و قدیم)» در چارچوب پارادایم جامعه‌شناسی فرهنگی و قشربندی اجتماعی بررسی خود را انجام می‌دهد. در این تحقیق تأثیر طبقه اجتماعی روی سبک زندگی طبقه متوسط جدید و تأثیر سرمایه فرهنگی روی سبک زندگی طبقه متوسط جدید و تأثیر سرمایه فرهنگی روی سبک زندگی دو طبقه، مورد بررسی قرار گرفته است. توجه خاص روی چهار نوع سرمایه‌ای است که بوردیو[4] مطرح می‌کند: سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین. نگارنده معتقد است بازار تهران به عنوان شاخص حضور طبقه‌ متوسط قدیم در ساختار طبقاتی ایران، در پژوهش‌های مرتبط با قشربندی اجتماعی از اهمیت به سزایی برخوردار است. بازار تهران به خصوص به علت بافت ویژه، سابقه‌ تاریخی، میزان حضور در عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... از اهمیت خاصی برخوردار است.

کشاورزیان (2007) در قالب یک کتاب با عنوان «بازار و دولت در ایران» به بررسی بازار تهران از دیدگاه جامعه‌شناسی اقتصادی پرداخته است. به زعم کشاورزیان پیش از این، شبکه روابط اجتماعی در بازار تهران درازمدت، عمودی، افقی و چند‌وجهی است اما در زمان کنونی بیشتر به شکل گسیخته، موقتی و نابرابر است. این‌گونه تغییرات ساختی در بعد شبکه روابط اجتماعی می‌تواند به تنزل اعتماد، همیاری و در همان حال شیوع و شدت امکان کلاهبرداری و حقه و کلک در بازار بینجامد. روابط اجتماعی کوتاه‌مدت، چندپاره و غیر تخصصی در درون بازار تهران و بین بازاری‌ها و دیگر چهره‌ها‌ی تجاری می‌تواند تا حد ازهم‌گسیختگی شبکه‌ روابط اجتماعی پیش رود. و این در حالی است که پیدایش و ظهور این شبکه‌ روابط اجتماعی در بین بازاریان تهران به تقریباً چهل تا پنجاه سال پیش بازمی‌گردد. در واقع در خلال دهه‌‌های چهل و پنجاه شمسی، تعاملات اجتماعی منظم، زمینه‌ساز ایجاد پیوندهای ضعیفی در بین طیف متنوعی از بازاری‌ها شد.

حبیبی (1389) در پژوهشی با عنوان «سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر» به بررسی کالبدهای اصلی و فرعی بازار بزرگ تهران و عناصر اقتصادی و اجتماعی و گروه‌بندی اصلی فعالیت‌های آن پرداخته است. به نظر نویسنده هدف جهت‌گیری‌های اجتماعی و فرهنگی دوره معاصر، کاستن نقش و کارکردهای اساسی بازار در زندگی اقتصادی، فرهنگی و سیاسی شهرها و جایگزین کردن دیوان‌سالاری مدرن است. پیامدهای این مداخله‌جویی‌ها سبب از بین رفتن ارزش‌های کالبدی، کارآمدی‌های اقتصادی و ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی بازار شده است که در روزگاری نه چندان دور آن را به عنوان جامعه‌ای تام و پویا نشان می‌داد. طبق نظر نگارنده به طور کلی در شرایط جدید اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی جامعه ایران، تغییرات بسیاری در بازارها ظاهر شده است. بسیاری ازحوزه‌های عملکردی که قبلاً در انحصار فضای بازار است- مانند آموزش و مدارس، گذراندن اوقات فراغت مردم، وجود محاکم و محاضر شرع و اقامت بزرگان و عالمان شرع و نظایر این‌ها که حضور مردم را در فضای بازارها اجتناب‌ناپذیر می‌کرد- به تدریج از ساختار بازار خارج و بر اساس نظم متفاوتی در سراسر شهر پراکنده شده‌اند. در این میان، شاید یکی از مهم‌ترین علل بروز تغییرات وسیع در حوزه عملکردی بازار، به تغییر شبکه ارتباطی و دسترسی درونی شهر تهران مربوط است که باعث گردیده بازار نقش و جایگاه خود را، که استخوان‌بندی شبکه‌ دسترسی و ارتباطی شهر را تشکیل می‌داد، از دست دهد و در پی آن، روند افول حوزه‌های عملکردی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بازار نیز شدت گیرد.

محمدی (1392) نیز در پایان‏نامه کارشناسی ارشد با عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر تغییرات اجتماعی بازار تبریز؛ دوره دوم پهلوی تاکنون» سعی کرده است تا تأثیر مدرنیسم بر ویژگی‌های فرهنگی و رونق اقتصادی بازار تبریز، را مورد بررسی قرار دهد. وی یافته‌های تحقیق خود را در ابعاد تغییرات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و کالبدی ارائه داده است و در صدد بررسی تغییرات بازار تبریز و علت این تغییرات در هر بعد است. وی می‌نویسد: از مهم ترین تغییرات اقتصادی بازار تبریز می‏توان به عدم انطباق شرایط بازار با اقتصاد مدرن و کاهش رونق آن، از بین رفتن برخی از اصناف و عدم ایجاد اصناف جدید در درون بازار، از مهم‏ترین تغییرات اجتماعی می‏توان به تغییر ساخت هنجاری و کاهش رعایت هنجارهای اخلاقی و از مهم‏ترین تغییرات فرهنگی می‏توان به کاهش پایبندی دینی و عدم رعایت هنجارهای دینی، کاهش رابطه با علماء دینی و گسترش تحصیلات در بین بازاریان همچنین مهم‏ترین تغییر سیاسی بازار تبریز را تضعیف قدرت و انسجام بازاریان می‏توان دانست.

در همین جا لازم به ذکر است که پیشینه‌ تحقیق نشان می‌دهد کم‏ترین مطالعه در میان بازارهای ایران، مربوط به بازار تهران است و همچنین در این مطالعات نیز کم‏ترین توجه به بعدهای اجتماعی بازار شده است.

2.              چارچوب مفهومی ـ نظری

در نظریه‌های اقتصادی، بازار به اختصار از خریداران و فروشندگان یک کالا یا خدمت خاص تشکیل می‌شود. بازار از سه عنصر اصلی تشکیل شده است: عرضه (کالاهایی که فروشندگان به بازار می‌آورند)، تقاضا (کالاهایی که خریداران می‌خواهند و می‌توانند که بخرند)؛ و قیمت (مبلغی که کالاها به آن مبلغ بین خریداران و فروشندگان مبادله می‌شود). این سه جزء اصلی به یکدیگر وابسته‌اند (اسلیتر، 1386: 70). چیزی که گاه «قوانین عرضه و تقاضا» نامیده می‌شود؛ یعنی نحوه‌ به تعادل رسیدن عرضه و تقاضا از رهگذر قیمت  در اصل همان شیوه‌های کنش متقابل اقتصادی در بازار است. کنش‏گران در بازار به دنبال نفع شخصی‌اند. مدل‌های اقتصادی بازار متکی به نوع خاصی از کنش متقابل است. با آن‌که بازار متضمن نوعی مبادله‌ اجتماعی است اما مناسبات بازار (و اساساً کل بازار) اصولاً غیر شخصی و روابط مبادله‌ای از نوع سرد (معامله) در آن جریان دارد (چلبی، 1385: 43). کنش‌گران در بازار علی‌الاصول بر مبنای منافع شخصی عمل می‌کنند. آن‌ها معمولاً با همدیگر به عنوان غریبه مواجه می‌شوند و مناسبات مبادلاتی تنها مادامی که معامله در جریان است، دوام دارد. خریداران، جز بر مبنای قیمت، بین فروشندگان تفاوتی قائل نمی‌شوند و برعکس.

پس، بازار نظام یکپارچه‌ای از مبادلات است. بازار به یک عنصر اصلی؛ یعنی مبادله بین فروشندگان و خریداران تقلیل می‌یابد. بازار، این معاملات منفرد عدیده را در یک چارچوب مبادلاتی جای می‌دهد. هر معامله علی‌الاصول بر سایر معاملات تأثیر می‌گذارد. از طریق همین نظام پیچیده‌ (اقتصادی و غیر اقتصادی) مبادلات است که منابع اقتصادی تخصیص داده می‌شود و تکلیف پرسش‌های اقتصادی از این نوع که چه چیزی، چگونه و برای چه کسی باید تولید شود، یا چه زمانی باید آن را فروخت مشخص می‌شود.

کنش‏گر در جامعه‌شناسی اقتصادی به عنوان فاعل اجتماعی مفهوم‏سازی می‌شود و این کنش‏گر با سایر کنش‏گران اجتماعی در ارتباط هست و طیف وسیعی از کنش‏ها را در تحلیل مورد نظر قرار می‌دهند و تناقضات رفتاری کنش‏گران نیز مورد نظر هستند. علاوه بر این در جامعه‌شناسی اقتصادی کنش اقتصادی تحت تأثیر دولت نیز در نظر گرفته می‌شود در یک جمع بندی کنش اقتصادی را در یک زمینه اجتماعی درنظر می‌گیرند؛ یعنی این‏که کنش‏گر در رفتار خود رفتار سایر کنش‏گران را هم در نظر می‌گیرد. نقطه‏ای که اقتصاد به جامعه‌شناسی نزدیک می‌شود آن‏جاست که در تمام بخش‏های مطالعات اقتصادی نه تنها از نظریه بازی استفاده می‌کند بلکه در تمام بخش‏ها هم اهمیت اجتماعی و هم اهمیت استراتژیک ملحوظ می‌شود؛ یعنی اهمیت خاص اثرات کنش‏های کنش‏گران بر یکدیگر در تمامی مطالعات اقتصادی منعکس شده است (سعیدی، 1388: 200-193). بنابراین، برای بحث ساخت رابطه‏ای با استفاده از نظریه‏های شبکه‏های اجتماعی ـ که از نظریات معاصر در جامعه‌شناسی اقتصادی است ـ به مطالعه‌ پیوندهای شبکه‏ای بازار تهران پرداخته می‏شود.

3.              ساخت اجتماعی بازار

انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی مفروضات اقتصادی مربوط به خود مختاری بازار را در قبال سایر ساختارهای زندگی اجتماعی مورد تردید قرار می‌دهند. این رهیافت‌ها، به‏جای آن‏که بازار را یک ساز و کار اقتصادی صرف بدانند، آن را یک نهاد اجتماعی در نظر می‌گیرند و مناسبات بازار را حلقه‌ای از زنجیره‌ طولانی کنش‌های متقابل اجتماعی قلمداد می‌کنند. (اسلیتر، 1386: 156). بر همین اساس است که رونالد کوز[5] بازار را نهادی اجتماعی در نظر می‌گیرد که سبب تسهیل مبادله می‌شود (سوئدبرگ، 1387). با این مقدمه اهمیت ساخت اجتماعی بازار روشن می‌شود. در سطور بعد انواع ساخت اجتماعی بررسی می‏شوند.

فرهنگ جامعه‌شناسی کالینز ساخت اجتماعی را «هر الگوی نسبتاً پایدار یا روابط متقابل نسبتاً پایدار میان عناصر اجتماعی... الگوی کمابیش پایداری از آرایش‌های اجتماعی در یک جامعه معین قلمداد می‌کند». از منظر اسملسر نیز ساخت کنش‌های متقابل تکرارشونده و با قاعده میان افراد است. این کنش‌ها به وسیله ارزش‌ها، هنجارها، و روش‌های پاداش‌دهی[6] تنظیم می‌شوند (اسملسر، 1376: 142). اما به طور کلی سه برداشت مختلف از ساخت اجتماعی وجود دارد: ساخت نهادی، ساخت رابطه‌ای و ساخت تجسدی.

در ساخت نهادی؛ ساخت اجتماعی دربرگیرنده‌ الگوهای فرهنگی یا هنجاری‌ای به حساب می‌آید که انتظاراتی را که عاملان از رفتار دیگران دارند، تعیین می‌کند و مناسبات پایدار میان آنان را سازمان می‌دهد. ساخت اجتماعی به لحاظ مفهومی، واقعیتی است که عناصرش را انتظارات الگومند فرهنگی‌ای تشکیل می‌دهد که نهاد اجتماعی نامیده می‌شود. نهادهای اجتماعی «الگوهای هنجاری هستند که آن چیزهایی را که در یک جامعه‌ معین احساس می‌شود باید به عنوان شیوه‌های مطلوب، مقبول یا مورد انتظار کنش یا روابط اجتماعی در نظر گرفته شود، مشخص می‌کنند» (لوپز و اسکات، 1385: 51، به نقل از پارسونز،1940: 53).

ولیکن ساخت رابطه‌ای؛ آن ساخت اجتماعی است که در برگیرنده‌ خود روابط و مناسبات اجتماعی هست و در حکم الگوی رابطه‌های متقابل و وابستگی متقابل میان عاملان و کنش‌هایشان، و نیز مقام و یا جایگاهی که آنان در اختیار دارند، در نظر گرفته می‌شود (لوپز و اسکات، 1385: 13). موارد ذکر شده هر کدام یکی از ابعاد ساخت اجتماعی هستند و به بیان دیگر این دو بعد مکمل همدیگرند و هیچکدام بر دیگری ارجحیت ندارد. لیکن، با توجه به آن‏که ساخت رابطه‏ای هدف بررسی حاضر است، تأکید اصلی بر آن است. رادکلیف براون معتقد است که ساخت اجتماعی «حاصل جمع تمامی روابط اجتماعی افراد در یک برهه‌ معین از زمان است». وی اضافه می‌کند که ساخت اجتماعی صرفاً الگوی ملموس روابط متقابلی نیست که می‌توان بی‌واسطه مشاهده کرد. پیوندهای خاص و منحصر به فردی که بین افراد مشخصی در هر زمان معین برقرار می‌شود، صرفاً مواد خامی هستند که می‌توان بر اساس آن‌ها وجود مناسبات اجتماعی را نتیجه گرفت. اسکات می‌گوید نیدل^[7] (1951) دیدگاه رادکلیف براون را گسترش داد و به صراحت مطالعه «گروه‌ها»ی رابطه‌ای را از مطالعه «نهادها»ی هنجاری متمایز کرد. بی‌تردید تمایز رابطه‌ها از هنجارها تمایزی مطلق نیست اما با این همه اهمیتی اساسی دارد. مناسبات اجتماعی تنها به واسطه هنجارهایی برقرار می‌شود که افراد در کنش‌هایشان به کار می‌گیرند. اما این روابط را نمی‌توان از روی قواعد صرفاً استنباط کرد.

بازار تهران به منزله‌ مجموعه‌ای از شبکه‌ها

«کنش حک شده» در بطن روابط اجتماعی شکل می‌گیرد و نمی‌توان آن را تنها با مراجعه به انگیزه‌های شخصی توضیح داد. کنش‌ها در شبکه‌ای از ارتباطات شخصی بسط داده می‌شوند و فقط توسط کنش‏گران انفرادی اعمال نمی‌شوند. این مفهوم به ما کمک می‌کند، بفهمیم چرا الگوهای مناسبات اجتماعی برای انجام مبادله ضروری است. بررسی فعالیت‌های اقتصادی از این دیدگاه، کنش‌ها را در شبکه‌ای از مناسبات اجتماعی جاری و معنادار مقید می‌بیند. به این صورت که تبادلات در خلاء اجتماعی و زمانی رخ نمی‌دهند. شبکه‌ها محیطی هستند که در آن‌ها (1) قیمت‌ها مورد مذاکره قرار می‌گیرند؛ (2) اطلاعات و شهرت ارزیابی و جمع‏آوری می‌شوند؛ (3) اختلاف‌ها مرتفع می‌شوند و (4) دارایی‌ها بسیج می‌شوند. هنجارهای اخلاقی، توقعات رفتاری و ساختارهای نمادین، توسط مناسبات جاری و الگوهای تعامل ایجاد می‌شوند که هر دو سنت‌ها را می‌آموزند (یا می‌سازند) و ابزارهای اعمال و تنفیذ آن‌ها را طراحی می‌کنند. در نتیجه، این مناسبات جاری هستند که هم بازار و هم بازاری‌ها را به وجود می‌آورند. رویکردی بر اساس نظریه‌ «شبکه‌های حک شده» به بازار که مورد نظر جامعه‌شناسی اقتصادی جدید است، منشأ مفهوم‌سازی کشاورزیان (1383) در زمینه‌ بازار تهران است و بازار را به صورت فضایی محدود تعریف می‌کند که در برگیرنده‌ مجموعه‌ای از شبکه‌های بسیط در روابط اجتماعی است که مکانیسم تبادل کالاهای معینی را فراهم می‌کند.

4.              ساخت رابطه‏ای وکنش‏های حک شده در روابط اجتماعی

پیوندهای حک شده پیوندهای اجتماعی با روابط قوی هستند اما پیوندهای بدون وابستگی[8] همان پیوندهای بازاری با روابط سرد و ابزاری هستند. این دو نوع پیوند می‏توانند نشان‏دهنده ماهیت معاملات باشند.

دانشمندانی همچون شومپیتر (1950)، پولانی (1957) و گرانووتر (1985) معتقدند کنش اقتصادی در ساختار اجتماعی بازار بسط یافته است به علاوه آن‏ها به تأثیر روابط اجتماعی بازار بر رفتار اقتصادی تأکید فراوانی کرده‏اند. این در حالی است که اقتصاددان‏های نئوکلاسیک می‌گویند روابط اجتماعی تأثیر زیادی بر معاملات اقتصادی ندارد حتی گاهی باعث ناکارآمدی بازار می‌شود نئوکلاسیک‏ها بیشتر از دیدگاه‏های اقتصادی در تحلیل‌های خود استفاده می‌کنند. آن‏ها می‌گویند در بازارهای مدرن که آن را تفرد یافته می‌نامند، الگوهای مبادله با پیوندهای بدون وابستگی گره خورده‏اند؛ در این نوع پیوندها انگیزه کنش منفعت فردی است. کنش‏گران مرتباً خریداران و فروشندگان جدیدشان را تغییر می‌دهند تا از ورودی (تازه‌وارد)های جدید بازار امتیاز کسب کنند و همچنین از وابستگی بپرهیزند. این الگوی مبادله با قیمت محدود می‌شود. در واقع قیمت چکیده تمام اطلاعاتی است که برای گرفتن تصمیم کارا و مناسب لازم است. به ویژه زمانی که تعداد زیادی خریدار و فروشنده و یا معامله نامشخص در بازار وجود داشته باشد. در این بازار روابط فردی؛ ذره‌ای شده‏اند. اگر روابط ضمنی هم در بین بخش‏ها به وجود آید در آن‌ها بیشتر منفعت فردی مورد نظر است. در این بازارها رفتار سود محور بیشتر از رفتار دگرخواهانه و متعهدانه وجود دارد. بر این اساس است که پیوندهای بدون وابستگی عملکرد را تسهیل می‌کنند به همین دلیل هم شرکت‏ها تجارتشان را در بین بسیاری از رقبا می‌پراکنند تا با به دست آوردن قیمت‌های متفاوت و پرهیز از موقعیت‌های چانه زنی با تعداد کمی از طرف‏های معامله، که می‌تواند آن‏ها را به تله روابط ناکارآمد بیندازد، دچار نشوند (Uzzi, 2005: 207-208).

البته یافته‌های مطالعات تجربی زیادی (مثل مطالعه آزی) درباره خصوصیات متمایز مبادلات جاسازی شده وجود دارد. به عنوان مثال روابط شبکه‏ای در صنایع ژاپن و همین‏طور ایتالیا دارای پیوندهای شخصی و با اعتماد بوده‏اند. در این صورت کاملاً قابل پیش‌بینی است که این روابط می‌توانند هزینه‌های کنترل را کاهش دهند (Uzzi, 2005: 208).

همچنین رومو، شوارتز و دار[9] (1983) به این یافته‌ها دست یافتند که جاسازی شرکت‏ها در شبکه‌های تولید محلی نشان داد که کنش‌گران جاسازی شده به جای آن‏که قیمت‌ها را بالا ببرند راضی هستند تا تمرکزشان را از اهداف عقلانی اقتصادی برای رسیدن به اهداف در دستاوردهای متوسط و استقلال در بهره‏برداری؛ بر کشت و زرع بلند مدت و همکاری تغییر دهند. خط سیر این ادبیات نشان می‌دهد که جاسازی، تولید فرصت‌های اقتصادیی می‌کند که با هیچ چیز دیگر حتی بازارها، قراردادها، یا همبستگی عمودی جایگزین نمی‌شوند. در این نوع روابط (جاسازی شده) به اهداف بلند مدت و همکاری تأکید می‌شود و حتی همکاری پس از مبادله اقتصادی نیز ادامه دارد.

5.   ارتباط عقلانیت ابزاری، قابلیت پیش‌بینی، کنش‏های حک شده در روابط اجتماعی و هزینه‌ مبادلات: نگرش‏های بدیل در باب نهادهای اقتصادی به دنبال تحلیل ساختارها، مناسبات و عقلانیت‏های پیچیده هستند. یکی از نافذترین شاخه‏های بحث، در حوزه‌ علم جدید اقتصاد نهادگرا قرار دارد. ردپای این رشته از اندیشه‌ها را می‌توان تا آثار رنالدکوز دنبال کرد که مفهوم «هزینه‌های اجتماعی» راشکل داد و بر مبنای آن به تبیین وظایف و عملکرد شرکت‌ها پرداخت. بحث اصلی کوز این است که معاملات اقتصادی متضمن «هزینه‌های اجتماعی»اند واین هزینه‏ها غیر از هزینه‏های مستقیم تولید است. این هزینه‌ها به سایر هزینه‌های شرکت‏ها و عاملان بازار اضافه می‌شود؛ یعنی هزینه‌ آنان، شامل هزینه‏های اجتماعی معاملات بازار به اضافه‌ هزینه‏های مستقیم تولید است. هزینه‏های اجتماعی یا «هزینه‏های معامله[10]» شامل هزینه‌ زمانی و پولی جست‏وجوی اطلاعات در بازار، هزینه‌ انعقاد قراردادها و حفظ اجرای آن‏هاست. نکته‌ اصلی در بحث کوز این است که چنین هزینه‏هایی تأثیر زیادی بر چگونگی سازماندهی شرکت‏ها و شکل‏گیری مالکیت اقتصادی آن‏ها دارد. سازماندهی سلسله مراتبی شرکت‏های بزرگ را باید بر حسب افزایش کارآیی آن‏ها در بازار تبیین کرد: این ساختار عدم اطمینان را کاهش می‌دهد، هماهنگی میان کارکردها را افزایش می‏دهد، طرز عمل افراد را تنظیم می‏کند، موجب صرفه‌جویی در هزینه‌ انعقاد قرارداد با تولیدکنندگان کالاها و خدمات مختلف می‏شود (اسلیتر، 1386: 180-179).

در این موارد ما می‌توانیم شاهد قرابت‏هایی با بحث‏های پولانی (1975) درباره تأسیس مناسبات بازار باشیم. نظرات پولانی بخشی از انتقادها از علم اقتصاد نئوکلاسیک محسوب می‌شود. حال آن‌که نظریه هزینه‏های اجتماعی یا هزینه معاملات کماکان با هسته‌ تفسیرهای نئوکلاسیکی پیوند دارد. این موضوع به‏ویژه در مورد آثار اولیور ویلیامسن[11] صادق است که یکی از مهم‏ترین نظریه‏پردازان علم اقتصاد نهادگرای جدید به شمار می‏رود. آثار ویلیامسن در نقد ماهیت شدیداً انتراعی تفسیرهای رایج از «شرکت» است. اما او بحث هزینه‌ معاملات را «مکمل» تحلیل‏های مرسوم می‏داند و نه «جانشین» آن. در نگرش ویلیامسن نیز همانند نظریه نئوکلاسیک مرسوم، سازمان‏های اقتصادی عاملان حسابگر واحدی فرض می‌شوند که تصمیم گیرنده‏اند. بنابراین نگرش، سازمان را می‏توان بر حسب حداکثرسازی سود تبیین کرد. در شرایط رقابتی، ساختارهای شرکتی به این منظور به وجود می‌آیند تا دستاوردهای اقتصادی کارآمدتری حاصل کنند. در چنین شرایطی، سلسله‌ مراتب شرکتی و شبکه‏های ارتباطی از طریق هماهنگ کردن عملکردهای داخلی (در داخل شرکت) یا از طریق حفظ قراردادهای مرتبط (در شبکه‏هایی ثابت) و یا اجتناب از مبادلات مجزای متعدد با عاملان خارجی فراوان، می‌تواند در خدمت کاهش هزینه‌ معاملات قرارگیرد (اسلیتر، 1386: 180).

هم کوز، هم ویلیامسن با تبیین نهادهای اقتصادی بر حسب چگونگی به حداکثر رساندن سود از طریق کاهش هزینه‏های اجتماعی، کماکان در چارچوب سنت نئوکلاسیک باقی می‌مانند. شاخه‌ دیگری از اقتصاد نهادگرا که به اندیشمندانی چون داگلاس نورث[12]و جفری هاجسن[13] مربوط می‏شود، اولویت توجه به کارایی بازار را برای تبیین قالب‏های تشکیلاتی مختلف، کنار می‏گذارد. این دسته از آثار تا حد زیادی مدیون نهادگرایی «قدیمی»ای هستند که عمدتاً به وسیله‌ وبلن[14] ارائه شده است. آثار خود وبلن نیز در چالش با مفروضات نئوکلاسیکی مطرح شد. اما در تفسیرهای جدیدتری از نهادگرایی، شخصیت‌های متعددی سهیم‏اند. نخستین وجه اشتراک آنان تأکیدشان بر نقش مناسبات قدرت در شکل‏گیری سازمان‏های اقتصادی است. به این اعتبار، شرکت‏ها به عنوان عاملانی واحد - یا دارای «شخصیت حقوقی» - در نظر گرفته نمی‏شوند، بلکه جایگاهی برای منافع رقیب و قدرت‌های نامتوازن به حساب می‌آیند. دوم این که، آنان فرآیندهای اقتصادی را پویا و مشروط می‏دانند و نه صرفاً موضوع حداکثرسازی عقلانی. آزی در تحقیق خود نیز به این نتیجه رسید که ساختار نهادی بازار باعث مبادله‏ها‌ی مکرر بین شرکای مطلع می‏شود و نتیجه‌ عملی این فرایند محدود کردن هزینه اطلاعات و هزینه اجتماعی معاملات است. اعتماد در پیوندهای حک شده باعث می‌شود که به دلیل توزیع خوب اطلاعات، نیاز به محاسبه‌ مخاطره کم شود و علاوه بر آن هزینه معاملات نیز پایین آید. در این شرایط، تنها بدین سبب که اعتماد بر بعد روان‌شناختی تصمیم‏گیری تأثیر دارد، تصمیم‌گیری نیز راحت‏تر انجام می‏گیرد (Uzzi, 2005: 215).

شایان ذکر است که این امر برعکس مسأله سواری مجانی عمل می‏کند. تعهد سرسختانه همراه با انتظار عمل متقابل و فشار اجتماعی برای اجرای تعهدات، که شبکه را در مقابل عوامل پیش‏بینی نشده مصون می‌سازد، باعث کاهش هزینه معاملات می‌گردد. بر اساس نظریه هزینه‏های معاملاتی[15]، پایین آمدن هزینه معاملات باعث کارایی بیشتر مکانیسم مبادله می‏شود. در نتیجه منفعت افزایش یافته و امکان سرمایه‏گذاری مجدد در تولید مهیا می‌گردد (Uzzi, 2005: 428).

6.              سرمایه اجتماعی

مهم‌ترین بحث بوردیو (1984) در ارتباط با سرمایه اجتماعی، ایجاد شبکه‌های اجتماعی و شکل‌گیری روابط اجتماعی در این شبکه‌ها و پس از آن اقدام کنش‏گر به کنش بر اساس چنین شرایطی است که نتیجه مهم این قضیه شکل‌گیری سرمایه اجتماعی خواهد بود. بوردیو، سرمایه اجتماعی را موهبت طبیعی یا اجتماعی نمی‌داند، بلکه معتقد است که این سرمایه با تلاش‌ها و کوشش‌های هر کنش‌گری که در درون شبکه‌های اجتماعی و روابط اجتماعی حاصل از آن قرار گرفته است، به دست می‌آید.

پوتنام[16] (1380) نیز سرمایه اجتماعی را وجوه گوناگون سازمان‏های اجتماعی نظیر اعتماد، هنجار و شبکه‏ها می‌داند که می‏توانند با ایجاد و تسهیل امکانات هماهنگ، کارایی جامعه را بهتر کنند (پوتنام، 1380: 251). او سرمایه اجتماعی را مجموعه ارتباطات افقی بین افراد و شبکه اشتغالات مدنی می‏داند که واسط بین هنجارها و اجرای قوانین جامعه است و موجب جلب و حفظ اعتماد افراد نسبت به اعتبار این قوانین و روابط اجتماعی می‌شود، با این تعریف سرمایه اجتماعی، سازمان اجتماعی – اعم از شبکه‏ها، هنجارها و اعتماد (که همکاری و هماهنگی دو جانبه را برای تأمین منافع تسهیل می‏کند) است و خانواده، دوستان و همسایگان رکن اساسی آن به شمار می‏روند.

از نظر پوتنام منابع سرمایه اجتماعی مانند اعتماد، هنجارها و شبکه‌ها معمولاً خود تقویت‏کننده‌اند و به تعادل اجتماعی با سطح بالایی از همکاری، اعتماد، معامله متقابل، مشارکت مدنی و رفاه جمعی منجر می‏شوند؛ برعکس، فقدان این ویژگی‌ها در جوامع غیر مدنی نیز به عهدشکنی، بی‏اعتمادی، فریب و حیله، بهره‌کشی انزوا و رکود منجر می‏شود (پوتنام، 1380: 303).

همچنین کلمن[17] (1377) سرمایه اجتماعی را منبعی اجتماعی- ساختاری تعریف می‏کند که دارایی و سرمایه افراد محسوب می‏شود. این دارایی شیء واحدی نیست بلکه ویژگی‏هایی است که در ساختار اجتماعی وجود دارد و باعث می‏شود افراد با سهولت بیشتری وارد کنش اجتماعی شوند (کلمن، 1377: 467). کلمن سرمایه اجتماعی را به وسیله کارکردش تعریف نموده است. به نظر او سرمایه اجتماعی هنگامی ایجاد می‏شود که روابط میان اشخاص به شیوه‏ای تغییر یابد که کنش را آسان سازد. بنابراین سرمایه اجتماعی شیء واحدی نیست. بلکه جنبه‌های متفاوت ساختار اجتماعی را در برمی‏گیرد که کنش فردی و جمعی را ترویج می‏نماید.

چلبی معتقد است سرمایه اجتماعی، گزینه‏های رابطه‏ای موضع اجتماعی است. از نظر وی، برای هر موضع اجتماعیِ بالقوه، چهار گزینه رابطه‏ای قابل تصور است. این گزینه‏ها عبارتند از روابط اجتماعی، روابط اجباری، روابط گفتمانی و روابط مبادله ای. گزینه‏های رابطه‏ای برای اشغال کننده موضع بالقوه، در حکم منابع ارزشمند محسوب می‏شوند که در روابط اجتماعی قابل تبدیل به دارایی‏های مختلف برای کنش‏گر هستند. به عبارت دیگر، مجموع گزینه‏های رابطه‏ای مربوط به موضع اجتماعی، منبع بالقوه افزایش رتبه اجتماعی را تشکیل می‏دهد (چلبی، 1375 :170).

7.              روابط بین گروهی

در بعد پیوند اجتماعی، قلت چگالی، فراوانی و مهم‏تر از همه تنوع روابط دوستی بین شخصی موجب اختلال رابطه‏ای می‌شود. برای جوامع امروزی ضروری است که اجتماع شخصی^[18] افراد ورای اجتماعات محلی (نظیر خانواده) گسترش یابد. این امر حاصل نمی‌شود مگر این‏که دو شرط در دو سطح خرد، نظام شخصیتی، کلان، نظام فرهنگی، جامعه تحقق یابد (چلبی، 1375: 158). یعنی در سطح نظام شخصیت، برخلاف آن‌چه که در جوامع سنتی معمولاً غالب بوده است، این تمایل غالب شود که افراد غیر دوست را دشمن نبینند. به عبارتی غریبه مترادف دشمن تلقی نگردد، بلکه بالعکس تمایل به شناسایی متقابل یکدیگر به عنوان یک شخص منحصر به فرد که دارای قابلیت‌های خاص خود است، وجود داشته باشد. این تمایل یکی از ویژگی‌های مدرنیته است. با وجود این تمایل، دامنه اعتماد به دیگران گسترش می‌یابد. با وجود این تمایل و گستره اعتماد، دامنه و تداوم روابط دوستی در ورای اجتماعات طبیعی بیشتر می‌شود.

شرط دیگر این است که در سطح نظام فرهنگی سوگیری ارزشی نسبت به اعیان اجتماعی متحول شود به طوری که برای تیمار دیگران خاص‌گرایی جای خود را به عام‏گرایی بدهد؛ یعنی گذر از برادری قبیله‌ای به دیگری عام^[19]. با این سوگیری ارزشی، کنش‏گر اجتماعی در هر وضعیت سایرین را به اصطلاح به یک چشم می‌بیند و با آن‏ها براساس ضوابط عام مربوط به مقوله کنش‌گران آن وضعیت برخورد می‌نماید.

بسط و گسترش روابط دوستی در جامعه باعث افزایش کمک دو جانبه، تعهد مشترک و سرخوشی می‌شود. شیوع آثار فوق‏الذکر در جامعه منوط به تنیدگی اجتماعات شخصی افراد در عرض شبکه اجتماعی است به نحوی که نقاط اتصال تنیدگی‌ها حداقل به صورت پیوندهای ضعیف (پل‌های ارتباطی آشنایی) ما بین گروه‌ها توأم با گرایش عام‏گرایی عمل نمایند. بالعکس اگر روابط دوستی بین شخصی با سوگیری خاص گرایانه در محدوده گروه‏های اولیه باقی بمانند در این صورت این روابط مانع برقراری روابط بین گروهی خواهند شد. در حالت اخیر روابط مزبور حائز پیامدهای ناخواسته برای جامعه خواهند شد مثل جایگزینی روابط به جای ضوابط، فساد اداری و سیاسی، تضادهای بین گروهی و بالاتر از همه تضعیف انسجام ملی. در یک کلام نظم اجتماعی معاصر نیازمند روابط دوستی بسط یافته است که اساساً بر مبنای وابستگی عاطفی تعمیم یافته، تعهد تعمیم یافته و عام‌گرایی استوار باشد (چلبی، 1375: 159).

روابط انجمنی: چلبی در باب اهمیت رشد شخصیت پیشرفته در فرایند توسعه  جامعه شرایطی را بر می‌شمرد که یکی از آن‌ها امکان گروهی است (چلبی، 1375: 239). مراد از این عنوان کلی تشکل گروهی به صورت داوطلبانه و عضویت داوطلبانه در گروه به منظور شرکت در فعالیت‌های اجتماعی مختلف است. به تعبیری ساده تر، منظور از عنوان مزبور امکان برقرار کردن روابط انجمنی و تداوم آن‏ها در عرصه‌های چهارگانه اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است. وی ادامه می‌دهد عضویت در انجمن‌های داوطلبانه به صورت آزادانه انجام می‌شود. چون انجمن داوطلبانه یک سازمان غیرانتفاعی است، عضویت در آن نه تنها حاوی نوعی مستمری و حقوق مادی نیست بلکه پرداخت مبلغی حق عضویت معمولاً یکی از شرایط عمومی عضویت در این نوع گروه‌ها است. در این نوع انجمن‌ها، روابط متقارن گرم کم و بیش حاکم‌اند و شیوه تنظیم آن‏ها عمدتاً بر اساس مجاب سازی و تعهد استوار است و نه براساس شیوه تحریک و اجبار. مشارکت مؤثر وداوطلبانه ضمن این‏که برای فرد دارای مطبوعیت خاص خویش است به او اجازه می‌دهد که تعهدات خود را ورای اجتماعات طبیعی (مثل خانواده) تعمیم دهد و به این ترتیب با اعیان فرهنگی و اجتماعی در عرض جامعه به صورتی بیشتر عام‌گرایانه برخورد نماید.

یکی از آثار مهم مشارکت در انجمن‌های داوطلبانه ایجاد تسهیلات در امر نقل و انتقال اطلاعات بهنگام کردن و به کارگیری مؤثر آن‏ها از طریق بسط روابط گفتمانی در عرض جامعه. که این خود اصلاح اختلال رابطه‏ای را تسهیل می‌نماید. در واقع در این نوع از روابط امکان این‏که سوگیری ارزشی به از خاص‏گرایی به عام گرایی تغییر جهت دهد میسرتر می‌گردد (چلبی، 1375: 294-293).

8.   روابط تعاونی در بعد همکاری: در بعد همکاری اجتماعی اگر میزان چگالی روابط تعاونی با میزان فراوانی روابط تعاونی یا تنوع گره‌ها در روابط مزبور و یا ترکیبی از آن‏ها پایین باشد، در این صورت می‌توان از نوعی اختلال رابطه‏ای اجتماعی صحبت نمود. منظور از تعاون اجتماعی، مبادله متقارن گرم در شئون مختلف زندگی اجتماعی است که در آن همزمان خیر و صلاح یک طرف از جانب طرف مقابل مطمح نظر قرار گیرد و بالعکس. نکته مهم آن‏که برای جوامع معاصر ضروری است که روابط تعاونی، محدود به سرحدات گروهی نباشد بلکه در عرض گروه‌ها و ما بین آن‏ها بسط یابد.

تعاون اجتماعی در معنای اخیر چیزی جز مشارکت مدنی نیست. با افزایش چگالی و فراوانی روابط مزبور در عرض جامعه زمینه برای افزایش خیر عمومی، تولید و نگهداری کالاهای عمومی در جامعه مهیا می‌شود. به علاوه تعهدات عمومی[20] کنش‌گران اجتماعی نسبت به سایرین و جامعه افزایش می‌یابد (چلبی، 1375: 157).

گسترش روابط تعاونی واقعی در عرض جامعه شرایط عینی را برای افزایش مودت اجتماعی فراهم می‌نماید. همین طور گسترش این گونه روابط به صورت مانعی عینی در مقابل نابرابری‏های اجتماعی عمل می‌کند و اثر کاهنده بر نابرابری‏های اجتماعی دارد. به عبارت کلی‌تر، بسط روابط تعاونی به نوبه خود موجب کاهش تضادهای ارزشی و توزیعی در جامعه می‌شود.

9.   مجازات‏ها و کنش‏های حک شده، روابط نزدیک و آشنا (مشتری و همکار): در جوامع در حال گذار، اجرای مجازات‏های رسمی نامطمئن هستند. از این رو بازار تا حدی امکان رشد و گسترش دارد که کنترل‌ها و مجازات‏های غیر رسمی کاربرد داشته باشند. از این رو تجار تا جایی در معاملات پیش می‌روند که یا طرف معامله را از قبل بشناسند یا امکان ملاقات دوباره او به هر دلیلی ممکن باشد. این امر در ارتباط با مشتری‌ها هم رعایت می‌شود. آن‏ها ناچارند با کوچک نگاه داشتن تجارت خود، احتمال خطر و هزینه اجتماعی مبادلات را کاهش می‌دهند (Rotblat, 1975:302).

10.         اختلال رابطه‌ای

منظور از اختلال رابطه‌ای، پایین بودن میزان: 1) چگالی روابط اجتماعی؛ 2) قرینگی روابط اجتماعی؛ 3) تعدد روابط اجتماعی؛ 4) شدت روابط اجتماعی و 5) تنوع گره‌ها و هویت‌ها در روابط اجتماعی است.

میزان چگالی روابط اجتماعی، نسبت روابط موجود بین جمعیت کنش‏گران (اعم از فردی و جمعی)، به روابط ممکن بین آن‏ها است. نسبت روابط دو جانبه موجود بین کنش‏گران در جامعه به روابط یک جانبه بین آن‏ها، به عنوان میزان قرینگی روابط منظور شده است. هرقدر میزان قرینگی روابط در جامعه بالاتر باشد، شرایط عینی برای رعایت و به‏کارگیری هنجارهای بده‌بستان در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اخلاقی و فرهنگی در جامعه بیشتر فراهم می‌شود و این خود مانعی است برای افزایش بی‏رویه‌ نابرابری‏های اجتماعی در جامعه. به عبارت دیگر قرینگی روابط اجتماعی، پیش‌شرط عینی حفظ احترام متقابل اجتماعی و عدالت اجتماعی است و رعایت احترام اجتماعی متقابل نیز به نوبه‌ خود در روابط اجتماعی و کوشش برای تحقق عدالت اجتماعی، باعث افزایش میزان قرینگی روابط اجتماعی و توازن در آن‏ها می‌شود.

منظور از تعدد روابط، میزان وجود ابعاد چهارگانه‌ روابط اجتماعی؛ یعنی روابط سیاسی، روابط عاطفی و اخلاقی، روابط فرهنگی و روابط اقتصادی و میزان زیرمجموعه‌های هر یک از آن‏ها در شبکه روابط اجتماعی جامعه است. وضعیت به اصطلاح مطلوب برای نظم اجتماعی آن است که این چهار نوع رابطه به صورت هم‏وزن در شبکه‌ روابط اجتماعی جامعه حضور داشته باشند، در غیر این صورت استقلال نسبی حوزه‌های عمل کنش به هزینه برتری یکی از دست می‌رود و نظم اجتماعی صبغه رابطه نوع غالب را کسب می‌نماید و از کارکرد سایر رابطه‌ها به نسبت تابعیت آن‌ها از رابطه غالب محروم می‌ماند.

منظور از شدت روابط اجتماعی میزان فراوانی روابط اجتماعی بین کنش‏گران در جامعه است. آخرین عاملی که باید برای آن تعریفی ارائه نمود، میزان تنوع گره‌ها و هویت‌ها در شبکه روابط اجتماعی است. همان‌طور که از نام آن بر می‌آید، این عامل ناظر به پراکنش نوع گره‌ها به ویژه پراکنش نوع هویت‌های جمعی (مثل سازمان‌ها، گروه‌ها) در شبکه روابط اجتماعی جامعه است. لازم است به این نکته بسیار مهم توجه شود که این عامل بالقوه دارای اثر متضاد برای نظم اجتماعی است؛ یعنی این‌که تحت شرایطی که نیروی هنجاری در جامعه بالا باشد، این عامل نیز به نوبه خود موجب تقویت انسجام کلی در جامعه می‌شود؛ یعنی شاید بتوان نقش هویت‌های جمعی را در شبکه اجتماعی به نقش پست‌های تقویت‌کننده‌ برق در شبکه‌ برق‌رسانی تشبیه نمود، به شرط آن‌که هویت‌های جمعی همگی برای ارزش‌ها و قواعد محوری نظام اجتماعی عمل نمایند و با یکدیگر به تعامل بپردازند. در چنین حالتی هویت‌های جمعی درگیر در شبکه روابط اجتماعی ضمن این‏که روان بودن روابط اجتماعی را در عرض جامعه تسهیل می‌نمایند، در همان حال نیز جریان منابع ارزشمند نظیر کالاها، خدمات، نمادها، تعهدات و اعتقادات را نیز تقویت می‌کنند. حال اگر اختلال در روابط گفتمانی اخلاقی پیش بیاید باعث ضعف تعهد و تعلق عاطفی به جمع خواهد شد. علاوه بر آن میزان اعتماد متقابل تعمیم ‌یافته و مهم‌تر از آن ارزش مقولات اخلاقی را نیز  کاهش می‌دهد (چلبی، 1375: 147).

روش‏شناسی

روش‏شناسی این تحقیق، کمی (پیمایش) است. در کار تحقیقی حاضر، از ابزار پرسشنامه‌ استاندارد شده به عنوان ابزار گردآوری اطلاعات استفاده شده است. «پرسشنامه مجموعه پرسش‌هایی است که تمامی شاخص‌های مهم مفاهیم مورد نظر در فرضیات را دربرمی‌گیرد. هر پرسشی با یکی از شاخص‌ها متناظر است و پاسخی که دریافت می‌کند، اطلاعات لازم برای سنجیدن فرضیه را فراهم می‌کند» (رفیع‏پور، 1377؛ کیوی، 1378: 158). روش سنجش به این صورت بوده است که تغییرات ساخت اجتماعی اعم از ساخت نهادی و رابطه‌ای و همچنین کارکرد اقتصادی بازار تهران، در قالب سؤالات باز و سؤالات بسته - که اکثراً به صورت گویه طراحی شده بودند- و پس از چندین بار آزمون مقدماتی در پرسشنامه، طراحی نهایی و تعبیه شدند.

پرسشنامه‌ ذکر شده، علاوه بر سؤالات باز، دارای گویه‌هایی بوده است که بر آن اساس، پاسخگویان میزان موافقت و مخالفت خود را نسبت به محتوای گویه، ابراز می‌کردند. این گویه‌ها در یک طیف 5 قسمتی (کاملا مخالف=0 . کاملا موافق= 5) لیکرت آورده شده‌اند. همچنین گویه‌‌های دیگری با طیف 6 قسمتی لیکرت (اصلا=0. خیلی زیاد= 5) نیز در پرسشنامه موجود است که پاسخ‏گویان بر آن اساس نظرات خود را اعلام کرده‌اند. پس از جمع‌آوری و استخراج 200 پرسشنامه تکمیل شده، 107 مورد از آن‌ها، این امکان را داشتند که در تحلیل نهایی مورد استفاده قرار گیرند.

در هنگام تحقیق مشخص شد که نمی‌توان از نمونه‌گیری سهمیه‌ای ـ احتمالی به همان سهولتی که در تحقیقات ارزیابی متداول صورت می‌گیرد استفاده کرد. بنابراین از نمونه‌گیری سهمیه‌ای نسبی استفاده شد. در این زمان برای این‌که این مرحله از پژوهش دچار نقصان نشود، تصمیم گرفته شد تا برای برخی از بازاری‌ها که قرار بود محقق را به دیگران معرفی کنند، بحث نمونه‌گیری احتمالی را به طور اجمالی توضیح داده شود، بازاریان را به اهمیت معرف بودن نمونه‌ها واقف ساخت. در واقع به آن‏ها گفته شد افرادی که معرفی می‌کنید باید از همه‌ اقشار باشند تا زمانی که پرسشنامه‌ها تکمیل شد و کار آماری انجام گرفت، محقق دچار مسائل آماری نگردد و بتواند بگوید که این نمونه قابلیت تعمیم به کل بازار تهران را دارد. و در واقع اگر مشت نمونه‌ خروار نباشد، در نهایت اطلاعات به دست آمده برای کار علمی مناسب نیستند. آن‏ها نیز تا حد امکان در این زمینه که برای ما به عنوان محدودیتی بزرگ بود همکاری کردند.

فرضیه‏ها

1. قابلیت پیش بینی با حجم مبادلات ارتباط مثبت دارد.
2. کارایی قانون با حجم مبادلات رابطه مثبت دارد.
3. روابط انجمنی بر همفکری تأثیر مستقیم دارد.
4. روابط انجمنی بر فرد‏گرایی تأثیر منفی دارد.
5. روابط انجمنی بر رقابت تأثیر معکوس دارد.
6. روابط انجمنی بر همکاری مالی تأثیر مستقیم دارد.
7. همفکری با رقابت ارتباط منفی دارد.
8. رقابت با همکاری مالی تأثیر منفی دارد.
9. فردگرایی بر همکاری مالی تأثیر منفی دارد.
10. فردگرایی بر همفکری تأثیر منفی دارد.
11. رقابت با حجم مبادلات ارتباط منفی دارد.
12. شدت روابط با روابط همکارانه ارتباط مثبت دارد.
13. روابط همکارانه بر هزینه اجتماعی مبادلات تأثیر معکوس دارد.
14. شدت رابطه بر هزینه اجتماعی مبادلات تأثیر معکوس دارد.

یافته‏های تحقیق

یافته‏های کمی

• خصوصیات جامعه آماری

جدول 1- توصیف برخی از خصوصیات جامعه آماری

سن پاسخگویان در تحقیق پیش رو 24 تا 80 سال بوده است، بیشترین افراد در گروه سنی50-46 سال قرار داشته‌اند و میانگین سنی نمونه‌ این تحقیق نیز 49 سال است. بیشترین پاسخ‏گویان از سال 1360 به بازار تهران وارد شده‌اند. نزدیک به 30 درصد از پاسخ‏گویان فروشنده پوشاک بوده‌اند. شغل خرازی نیز با اختصاص 8/16 درصد از پاسخ‏گویان این تحقیق در مرحله دوم قرار دارد. ذکر این نکته لازم است که هم‌اکنون دو شغل مذکور، بیشترین میزان فراوانی مشاغل را در بازار تهران دارند. میانگین تحصیلات پاسخ‏گویان در این پژوهش نزدیک به دیپلم (11.1 سال تحصیلات) است. اما بیشترین فراوانی مربوط به تحصیلات دیپلم (46 درصد) بوده است.

• ·                     توصیف متغیرهای ساخت رابطه‌ای بازار تهران

در این بخش یافته‌های منتج از روش کمی که به سنجش ساخت روابط بازار تهران اختصاص دارند، گزارش می‌شوند.

جدول 2- توصیف متغیرهای ساخت رابطه‌ای بازار تهران

48 درصد از پاسخ‏گویان معتقدند «روابط انجمنی» در سال 1392 در سطح (متوسط) است. 35 درصد از پاسخ‏گویان اظهار داشته‌اند که «همکاری مالی» در بازار در میان همکاران (متوسط) است اما 32 درصد از آن‌ها میزان «همکاری مالی» را (زیاد) اعلام کرده‌اند. «میزان همفکری» در بین بازاریان سال 1392 از نظر 43 درصد از پاسخ‏گویان (متوسط) است. توزیع فراوانی این متغیر نیز نرمال بوده و میانگین و میانه و نما گزینه‌ همفکری (متوسط) را در بین بازاریان نشان می‌دهد. 34 درصد از بازاریانی که پرسشنامه را تکمیل کرده‌اند، معتقدند که «رقابت» در بازار تهران در سال 1392 در حد زیاد است. 30 درصد آن را (متوسط) و 20 درصد از پاسخ‏گویان آن را (کم) توصیف کرده‌اند. 4/39 درصد از پاسخ‏گویان «روابط خود را با همکارانشان» در طول روز (متوسط) می‌دانند و 27 درصد (زیاد) و 14 درصد (خیلی زیاد). میانگین نظرات در پاسخ به این سؤال بیشتر از متوسط است (30/3). 36 درصد از پاسخ‏گویان اعتقاد دارند که بازاری‌های (زیاد)ی هستند که روابط‏شان«همکارانه» است. 30 درصد معتقدند که تعداد این بازاری‌ها (متوسط) است و 23 درصد از پاسخ‏گویان تعداد آن‌ها را (خیلی زیاد) و 3 درصد تعداد آن‌ها را (خیلی کم) اظهار کرده‌اند. میانگین نظرات نزدیک به گزینه‌ زیاد است (69/3).

11.         تحلیل داده‌ها (آزمون فرضیه‏ها)

·                     رابطه حجم مبادله با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطه‏ای)

همان‌گونه که در جدول زیر ملاحظه می‌گردد رقابت بر حجم مبادلات بازار تهران تأثیر منفی (271/0-) دارد؛ یعنی هر چه رقابت بیشتر شود، از حجم مبادله در بازار تهران کاسته می‌شود. ضریب هم‌تغییری رقابت و حجم مبادله دارای سطح معنی‌داری بسیار بالایی (در حد 003/0) است. با این احتساب می‌توان این فرضیه را به کل بازار تهران تعمیم داد.

ضریب هم‌تغییری قابلیت پیش‌بینی با حجم مبادله در بازار تهران، رابطه‌ مثبت و نه چندان ضعیفی (257/0) را نشان داده است. این رابطه را می‌توان به زبان طبیعی این‌طور بیان کرد که هر چه از محیط (جامعه آماری؛ یعنی بازار تهران) ثبات بیشتری ادارک شود، حجم مبادله نیز افزایش می‌یابد. سطح معنی بسیار خوب این رابطه (008/0) نشان می‌دهد که به احتمال 992/0 در تمام بازار تهران این فرضیه قابل قبول است؛ (یعنی ادراک محیط به اثبات به حجم مبادله بیشتری منجر می‌شود).

کارایی قوانین رسمی (به بیان دیگر کارایی هنجارهای قانونی) در امر تخلفات تجاری مانند کلاهبرداری نیز حجم تجارت را افزایش می‌دهد. با ضریبی نسبتاً خوب (339/0) و سطح معنی‌داری بسیار بالا (001/0).

جدول 3- رابطه‌ حجم مبادله با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطه‏ای)

·                     رابطه هزینه مبادله با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطه‏ای)

ضرایب جدول زیر نشان می‏دهند که هر چه شدت روابط بین همکاران در بازار تهران بیشتر باشد، هزینه‌ اجتماعی مبادلات کاهش می‌یابد، البته ضریب مذکور ضعیف و غیر معنی‌دار است. همچنین هرچه روابط همکارانه‌تر باشد نیز به کاسته شدن هزینه‌ مبادله یاری می‌رساند. این ضریب معنی‌دار و رابطه‌ی نسبتا ضعیف است.

جدول 4- رابطه هزینه‌های اجتماعی مبادله با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطه‏ای)

·                     رابطه‌ روابط انجمنی با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطه‏ای)

جدول زیر نشان می‌دهد که روابط انجمنی با فردگرایی رابطه‌ نه چندان قوی منفی داشته است؛ یعنی هر چه فردگرایی در بازاری‌های تهران بیشتر رشد کند، از روابط انجمنی آن‌ها کاسته می‌شود.

روابط انجمنی با همکاری مالی نیز رابطه منفی نشان می‌دهد. البته این رابطه به نسبت از قبلی قوی‌تر است. «همفکری» نیز با «روابط انجمنی» هم‌تغییری نسبتاً قوی و مثبت نشان داده است. علاوه بر این رقابت با روابط انجمنی، رابطه‌ قوی‌تر از روابط ذکر شده و غیر مستقیم نشان می‌دهد. در ضمن تمام روابط دارای سطح معنی‌داری بسیار خوبی هستند، بنابراین می‌توان نتایج را به جامعه آماری تعمیم داد.

جدول 5- رابطه‌ روابط انجمنی با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطه‏ای)

·                     رابطه‌ رقابت با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطه‏ای)

همان‌گونه که در جدول زیر ملاحظه می‌شود «رقابت» با «همکاری مالی» رابطه‌ نسبتاً قوی (255/0) و معنی‌دار نشان می‌دهد. اما «همفکری» و «رقابت» رابطه‌ منفی (428/0-) و قوی معنی‌دار نشان داده است.

جدول 6- رابطه‌ رقابت با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطه‏ای)

12.          

·                     رابطه‌ فردگرایی خودخواهانه با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطه‏ای)

«همکاری مالی» با «فردگرایی خودخواهانه» نیز رابطه مثبت نه چندان ضعیف (200/0) و معنی‌داری نشان داده است، اما «فردگرایی خودخواهانه» نیز مانند «رقابت» با «همفکری» رابطه‌ منفی نشان داده است.

جدول 7- رابطه فردگرایی خودخواهانه با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطه‏ای)

·                     رابطه‌ شدت روابط با روابط همکارانه (ساخت رابطه‏ای)

تعداد روابط همکاران با هم در یک روز که ما آن را در این تحقیق «شدت روابط» نامیده‌ایم، با روابط همکارانه آن‌ها ضریب همبستگی نسبتاً قوی (311/0) و معنی‌داری نشان داده است.

جدول 8- رابطه‌ شدت روابط با میزان روابط همکارانه (ساخت رابطه‏ای)

جمع‏بندی و نتیجه

بازار تهران مساحتی حدود 15 درصد از مساحت شهر تهران را دربر می‌گیرد و بررسی موقعیت کنونی آن در شهر تهران نشان می‌دهد که سازمان اقتصادی بازار به طور اساسی در بخش توزیع و داد و ستد کلان و خرد سازماندهی شده است، و هنوز عملکردهای نسبتاً مؤثری در اقتصاد شهر تهران دارد. تداوم کارکردهای مؤثر اجتماعی و اقتصادی بازار تهران باعث شده است که جایگاه بازار در اقتصاد و جامعه شهری تا حدود زیادی حفظ گردد. در این میان بخشی از توانمندی‌های بازار بزرگ تهران در حفظ موقعیت خود در شهر تهران به توانمندی‌های شبکه نیروی انسانی و سازمان اقتصادی باز می‏گردد که به همت تعدادی از نهادها و نخبه‌گان اقتصادی ـ اجتماعی فعال در بازار تقویت می‌شود. سازمان اقتصادی بازار بزرگ تهران به دلیل ویژگی‌های آن از جمله استقلال در حوزه‌های تأثیرگذاری چون حوزه‌های پولی و مالی از قدیم الایام نهادهای فعالی در این حوزه داشته، اما در دوران معاصر نهادهای جدید این ویژگی مهم بازار را به چالش کشیده و بخشی از اختیارات و توانایی‌های ان را محدود کرده است.

در این مقاله به بررسی ساخت اجتماعی بازار در بعد رابطه‏ای پرداختیم. ساخت رابطه‌ای؛ آن ساخت اجتماعی است که دربرگیرنده‌ خود روابط و مناسبات اجتماعی در بازار بوده و در حکم الگوی روابط متقابل میان بازاری‌ها در نظر گرفته می‌شود. ساخت روابط به دو دسته تقسیم شده‏اند: روابط درونی: در سطح خرد، روابط بین فردی؛ سطح میانه، روابط انجمنی. روابط بیرونی: روابط شبکه توزیع در سطح خرد، تجارت محلی، در سطح میانه تجارت داخلی، و در سطح کلان تجارت خارجی. روابط درونی در بخش کمی تحقیق و روابط بیرونی نیز در یافته‏های کیفی نمود یافتند.

یافته‌ها نشان داد که ساخت روابط درون بازار تهران بر اساس میانگین نظرات پاسخگویان از نظر روابط همکارانه در حد زیاد (69/3) است. میانگین نظرات در ارتباط با شدت روابط؛ (یعنی میزان زمانی که همکاران در طول فعالیت شغلی با هم صرف می‌کنند)، نیز بیشتر از حد متوسط (30/3) است. رقابت در بین آن‌ها نیز بیشتر از حد متوسط است (30/3)، همفکری برای حل مشکلات (94/2) و همکاری مالی (40/3) است. ضمنا روابط انجمنی در بازار تهران (55/2) بوده است؛ یعنی کمتر از متوسط.

اما برخی از فرضیه‌های تحقیق در مدل تحلیلی روابط بازار تهران رد شدند یا فرضیه صفر آن‌ها پذیرفته شد که در زیر به آن‌ها پرداخته می‌شود.

«روابط انجمنی بر همکاری مالی تأثیر مستقیم دارد». یافته‌های این پژوهش تأثیر غیر مستقیم و یا منفی (338/0-) را در این ارتباط نشان داد. این امر به این نکته اشاره دارد که هر چه بازاری‌ها با هم همکاری مالی بیشتری داشته باشند، روابط انجمنی آن‌ها کاهش می‌یابد. بر اساس مشاهدات محقق می‌توان این‏گونه اظهار نظر کرد که چون همکاری مالی به دلیل نیاز مالی است، در نتیجه افراد هر چقدر بیشتر دچار مشکلات مالی باشند کمتر به روابط انجمنی می‌پردازند.

«رقابت با همکاری مالی تأثیر منفی دارد». یافته‌های این پژوهش تأثیر مستقیم و یا مثبت (255/0) را در این رابطه نشان داد. به نظر می‌رسد رابطه‌ مثبت این دو متغیر، وجود همکاری توام با رقابت را در راسته‌های بازار تهران تأیید می‌کند. شاید بتوان این رابطه را این‌طور تفسیر کرد که همکاری مالی بین بازاریان تهران، به نوعی همراه با عقلانیت است؛ یعنی افراد به این دلیل با هم همکاری مالی دارند که ممکن است خود نیز به این همکاری نیازمند شوند و در صورت همکاری مالی کنونی می‌توان انتظار همکاری مالی را در آینده متصور شد.

«فردگرایی بر همکاری مالی تأثیر منفی دارد». یافته‌های این پژوهش تأثیر مستقیم و یا مثبت (200/0) را در این رابطه نشان داد. این رابطه می‌تواند تفسیری مانند رابطه‌ رقابت و همکاری مالی داشته باشد؛ یعنی افراد در بده و بستان مالی با هم همکاری دارند، چون ممکن است روزی به همین همکاری مالی نیازمند شوند.

یافته‏های این تحقیق نشان می‏دهد به طور کلی دگرگونی‏هایی در ساخت اجتماعی و کارکرد اقتصادی بازار تهران پدید آمده و روابط بین کنش‏گران و قواعد حاکم بر آن در سطح درونی (شامل روابط بین فردی، میانی و انجمنی) با تغییر مواجه شده است. می‏توان این نتایج را با برخی کارهایی که در پیشینه تحقیق معرفی شدند مقایسه کرد؛ کشاورزیان (2007) معتقد است پیش از این، شبکه روابط اجتماعی در بازار تهران درازمدت، عمودی، افقی و چند‌وجهی بود اما در زمان کنونی بیشتر به شکل گسیخته، موقتی و نابرابر است. این‌گونه تغییرات ساختی در بعد شبکه روابط اجتماعی می‌تواند به تنزل اعتماد، همیاری، و در همان حال شیوع و شدت امکان کلاهبرداری و حقه و کلک در بازار بینجامد. روابط اجتماعی کوتاه‌مدت، چندپاره و غیر تخصصی در درون بازار تهران و بین بازاری‌ها و دیگر چهره‌ها‌ی تجاری می‌تواند تا حد ازهم‌گسیختگی شبکه‌ روابط اجتماعی پیش رود. مواردی که کشاورزیان بیان داشته تا حدی در بررسی حاضر نیز به چشم آمده و مواردی نظیر رقابت، فردگرایی، همکاری‏ها و ... دچار تغییر شده‏اند.

حبیبی (1389) نیز بیان داشته بسیاری ازحوزه‌های عملکردی که قبلاً در انحصار فضای بازار بود- مانند آموزش و مدارس، گذراندن اوقات فراغت مردم، وجود محاکم و محاضر شرع و اقامت بزرگان و عالمان شرع و نظایر این‌ها که حضور مردم را در فضای بازارها اجتناب‌ناپذیر می‌کرد- به تدریج از ساختار بازار خارج و بر اساس نظم متفاوتی در سراسر شهر پراکنده شده‌اند. محمدی (1392) نیز معتقد است از مهم ترین تغییرات اقتصادی بازار تبریز می‏توان به عدم انطباق شرایط بازار با اقتصاد مدرن و کاهش رونق آن، از بین رفتن برخی از اصناف و عدم ایجاد اصناف جدید در درون بازار، از مهم‏ترین تغییرات اجتماعی می‏توان به تغییر ساخت هنجاری و کاهش رعایت هنجارهای اخلاقی و از مهم‏ترین تغییرات فرهنگی می‏توان به کاهش پایبندی دینی و عدم رعایت هنجارهای دینی، کاهش رابطه با علماء دینی و گسترش تحصیلات در بین بازاریان هم‏چنین مهم‏ترین تغییر سیاسی بازار تبریز را تضعیف قدرت و انسجام بازاریان می‏توان دانست. برخی از این یافته‏ها با نتایج تحقیق؛ یعنی تغییر روابط بین کنش‏گران و قواعد حاکم بر آن در سطح درونی (شامل روابط بین فردی، میانی و انجمنی) هم‏سو است. به طور کلی، با توجه به آن‏که تحقیق حاضر موضوعی است که کم‏تر مورد بررسی و توجه قرار گرفته، مقایسه آن با تحقیقات مرتبط با بازار دشوار و تا حدی غیر منطقی است.