تحلیل فضایی جرایم سرقت در سطح شهر قروه

مقدمه و بیان مسأله

بررسی‌های به‌عمل‌آمده مشخص می‌سازد که مکان و زمان در میزان جرایم و ایجاد انگیزه برای گذار از اندیشه به عمل مجرمانه نقش دارد. تحلیل فضایی جرایم در شهرها به شناسایی الگوهای رفتار مجرمانه، کشف کانون‌های جرم‌خیز و درنهایت به تغییر این اوضاع خلق فضاهای مقاوم در برابر جرم و رفع ناهنجاری‌های شهری کمک می‌کند (احمدی و همکاران، 1392: 47). زندگی شهری با تنوع ارزش‌ها و پندارها، مردمان دیگر نقاط را به خود جذب و با تجمع آن‌ها اختلافات موجود تشدید شده است (تقوایی و همکاران، 1389: 2). رشد جمعیت و شهرنشینی سریع، موجب شده که جرم به‌عنوان یک معضل اجتماعی، کیفیت زندگی را مورد تهدید قرار دهد (Hedayati et al., 2011: 160). افزایش جرم در شهرها موجب ایجاد ناامنی، نابسامانی و آشفتگی زندگی شهروندان شده، این مسأله هزینه‌های مادی و معنوی گسترده‌ای بر دوش جامعه می‌گذارد (تقوایی، 1389: 106). در طول تاریخ نرخ جرایم و آسیب‌ها در نواحی شهری همواره بالا بوده است (علی‌اکبری، 1383: 49). سرقت، از جرایم مهم و پرشمار اجتماع‌های انسانی است که به‌طور تقریبی در کلیه جوامع دیده می‌شود و در طول زمان و بر اساس مکان‌ها و جوامع مختلف متفاوت بوده است (رضوانی و همکاران، 1390: 39). درواقع سرقت یکی از باسابقه‌ترین جرایم بشری است که در جامعه‌های مختلف به شیوه‌های گوناگون دیده می‌شود (رحیمی و ادریسی، 1389: 91). سرقت بخش قابل‌توجهی از جرایم در شهرها را تشکیل می‌دهد (Mon & et al., 2010:96). الگوی جرایم سرقت با فعالیت‌های روزمره اجتماعی افراد در ارتباط است (Dietrich, 2008: 185). در این میان شناسایی عوامل بروز جرم و سعی در از بین بردن یا کاهش اثرات آن، مهم‌ترین راهکار پیشگیری و ناهنجاری شناخته ‌شده است. اندیشمندان دریافته‌اند مکان، انسان و زمان سه عنصر اصلی شکل‌گیری ناهنجاری‌های اجتماعی‌اند. تفاوت در ساختار مکانی و خصوصیات رفتاری، در کنار عامل زمان، موجب می‌شود تا توزیع فضایی جرایم در سطح شهر یکسان نیست و در برخی مناطق به دلیل ویژگی‌های حاکم بر آن و خصوصیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ساکنان، ارتکاب جرم بیشتر است (تقوایی و همکاران، 1391: 2). امروزه پدیده سرقت به یک مشکل اقتصادی – اجتماعی در جوامع بدل گردیده است، به‌طوری‌که لطمات روحی ناشی از این پدیده حتی پس از کشف و دستگیری سارق نیز تا مدت‌ها شهروندان را آزار می‌دهد (سلامی و همکاران، 1391: 87). سرقت یکی از کردارهای ناموزون جمعی و پدیده‌ای است که امنیت مالی و جانی جامعه را بر هم می‌زند. رفع نیازهای فردی و جمعی به هر شیوه ممکن از تقویت طریق تجاوز به اموال غیر و همچنین انتخاب الگوی سرقت به‌عنوان شیوه‌ای برای خرده‌فرهنگ‌های بزهکاری، ظهور و شیوع سایر جرایم را در پی خواهد داشت (عطاشنه و امیری، 1389: 105). سرقت نه‌تنها باعث از بین رفتن اموال شخصی افراد می‌شود، بلکه امنیت جامعه را نیز متزلزل می‌سازد و از طریق دیگر انگیزه کار و تلاش و سرمایه‌گذاری را از بین می‌برد (قربانی حسینی، 1381: 262). در این ‌بین تحلیل فضایی جرایم در حوزه شهرها از گرایش‌های نوینی است که می‌کوشد تا جنبه از مسائل شهری بشر امروز را مورد مطالعه قرار دهد و با تکیه ‌بر ابزار و فناوری تحلیل جغرافیایی برای مقابله با ناهنجاری‌های اجتماعی[1] و پیشگیری از جرم راهبردها و راهکارهای مناسب ارائه دهد (قصری و همکاران،1390: 175). تحلیل فضایی به معنایی تعبیر و تفسیر مجموعه ساخت‌های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست-محیطی است. عوامل شکل‌گیری فضا شامل محیط‌های طبیعی، انسانی، فرهنگی و پیوند میان این عوامل است. درواقع، تحلیل فضایی تفسیر پراکندگی فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در مکان‌های مختلف است که با شناسایی ویژگی‌های فضایی امکان سازمان‌دهی فضا را فراهم می‌کند (شماعی و همکاران، 1392: 118). تحلیل فضایی جرم دارای ابعاد جغرافیایی است که در مقیاس‌های جغرافیایی (ملی، منطقه‌ای، محلی) به‌طور نامتناسبی توزیع‌شده است (Zhang & Peterson, 2007:2). لذا وضعیت جرم سرقت در شهر قروه راستای اقدامات پیشگیرانه ضروری به نظر می‌رسد. آن‌چه مسلم است، یکی از جنبه‌های اصلی جرم، ارتباط با پدیده‌های فضای و محیطی است که هم‌اکنون در این خصوص بررسی‌های کمتری صورت گرفته است. از طرف دیگر توزیع جرایم سرقت در تمام مناطق شهر یکسان نیست و تحت تأثیر عوامل فیزیکی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در نقاط مختلف شهر شاهد تراکم ناموزون این پدیده هستیم. در این پژوهش کوشیده‌ایم تا مهم‌ترین کانون‌های وقوع جرایم مربوط به سرقت در شهر قروه را چگونه است را جواب دهیم. پژوهش حاضر نوعی تحلیل اکولوژیک به‌حساب می‌آید که در آن وابستگی و روابط مشترک بین انسان (مجرم یا فرد کج‌رو اجتماعی) و محیط (محدود شهر قروه) را مورد بررسی قرار می‌دهد. هدف اصلی پژوهش، مطالعه نحوه توزیع فضایی اعمال مجرمانه و تأثیر عوامل محیطی و جمعیتی بر ارتکاب آن‌ها در مناطق جغرافیایی شهر قروه است. اهداف فرعی زیر در این پژوهش مقدمه‌ای برای دستیابی به هدف اصلی است؛ که شامل: 1) شناخت تأثیر موقعیت مکانی در وقوع سرقت؛ 2) شناخت تأثیر نقش زمان در وقوع انواع سرقت؛ 3) نقش و تأثیر فضای شهری در وقوع انواع سرقت است.

درنهایت نتایج به‌دست‌آمده می‌تواند به نیروی انتظامی در شناخت نحوه توزیع فضایی جرایم ازنظر نوع جرم و زمان و محل وقوع آن با توجه به کاربری‌های شهری در مناطق مختلف شهر قروه کمک کند و با توجه به این مطالعات، بهترین تصمیم را برای مقابله با جرایم بگیرند. برای کشف ارتباط بین برخی از پدیده‌های محیطی با نوع و میزان جرم از آزمون خی‌دو و شیوه‌های تحلیل همبستگی استفاده‌شده است.

ضرورت تحقیق

شناسایی متغیرهای زمانی و مکانی مراکز جرم‌خیز بسیار مهم است زیرا منجر به آگاهی و الگودهی دقیق از جرایمی که در حال وقوع هستند را در هر مکان برای نشان داده به پلیس و برنامه‌ریزان برای پیشگیری نشان می‌دهد (Nelson et al., 2001:250). از میان جرایم، جرایم مربوط به سرقت از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین معضلات اکثر شهرهای کشور محسوب می‌شود؛ و تأثیرات روانی و اجتماعی را بر افراد و جامعه می‌گذارد. با توجه به این‌که پدیده سرقت نسبت به سایر جرایم در شهر قروه از فراوانی بیشتری برخوردار است. شناسایی و تحلیل فضایی محدوده‌های جرم‌خیز سرقت این فرصت را فراهم می‌آورد تا پلیس سریع‌تر بتواند واکنش نشان دهد. تحلیل‌های پژوهش نیز می‌تواند پلیس را در میزان کنترل و مراقبت خود از محدوده‌ها را افزایش و از تعداد جرایم در این مناطق بکاهد. همچنین ریشه‌یابی ارتکاب سرقت در منطقه می‌تواند از به هدر رفتن منابع، امکانات و ثروت‌ها جلوگیری کرد و آنان را در راستای اعتلا و پیشرفت جامعه خویش به‌کارگیری نماییم. تا بدین‌وسیله شاهد افزایش سطح امنیت اجتماعی و جامعه سالم باشیم. بررسی این موضوع با توجه به موارد مطرح‌شده در بالا به شرح زیر حائز اهمیت است:

1) بعد امنیتی: تراکم‌های زیاد جمعیت در شهرها خود زمینه‌ساز بسیاری از انحرافات و ناهنجاری‌های اجتماعی و تأثیرگذار بر الگوی اجتماعی مردم هست؛ 2) بعد اقتصادی: بودجه و بخش قابل‌توجهی از نیرو و زمان بسیاری را صرف کشف جرایم، دستگیری مجرمان، رسیدگی‌های قضایی و نگهداری و مجازات آن‌ها می‌نماید، که این مسأله هزینه‌های مادی و معنوی گسترده‌ای بر دوش جامعه می‌گذارد؛ 3) بعد اجتماعی: علاوه بر تحمیل هزینه‌های اقتصادی بر جامعه، سبب ایجاد حس ناامنی، دلهره، هراس و آشفتگی زندگی شهروندان می‌شود و بسیاری از بیماری‌های روحی و روانی که زمینه‌ساز نارسایی‌های اقتصادی و کاهش تولید جامعه هستند، ناشی از ناهنجاری اجتماعی هستند.

پیشینه

پس از صنعتی شدن و تراکم جمعیت جرایم به‌صورت یک مشکل رایج در جامعه شهری درآمد (Cozens, 2002: 129). درواقع از دهه 1960 به بعد، علاقه فزاینده‌ای نسبت به مطالعه نقش محیط در بزهکاری و در نقطه مقابل تأثیر شرایط محیطی در پیشگیری جرم شکل گرفت جین جاکوبز[2] ازجمله پیشرویان این ایده است وی در اثر معروف خود با عنوان «مرگ وزندگی شهرهای بزرگ آمریکا» که در سال 1961 انتشار یافت بحث مهم نوع طراحی شهرها و تأثیر آن در کاهش بزهکاری و همچنین مراقبت‌های طبیعی و معمولی مردم در پیشگیری از بزهکاری را مطرح نمود. در سال 1969 «جفری^[3]» نخستین کسی بود که عبارت «پیشگیری از جرم و جنایت از طریق طراحی شهری» را به کاربرد. او به برنامه‌ریزی شهری و طراحی ساختارهای شهری و واحدهای همسایگی به‌منظور کنترل و پیشگیری از جرم و جنایت تأکید داشت. به نظر او مراقبت‌های طبیعی شهروندان از طریق طراحی ساختمان‌ها و فضای شهری عامل مهم کنترل جرایم شهری است (عباسی، 1387: 10). در سال 1973 در راستای اندیشه‌های پیشگیری جرم «اسکار نیومن[4]» دیدگاه فضای مقاوم در برابر جرم (فضای قابل دفاع) را مطرح کرد. مطالعه نیومن پاسخی به میزان بالای جرایم در شهرهای آمریکا است. به اعتقاد او فضاهای مقاوم در برابر جرم امکان مناسبی برای باز ساخت محیط مسکونی شهرها فراهم می‌آورد تا بدین‌وسیله محیط امن و سالمی در شهرها برای زندگی ایجاد گردد. وی عقیده داشت ایجاد تغییرات فیزیکی در محیط برای کاهش جرم اغلب موجب واکنش از طرف مجرمان می‌شود. بدین‌صورت که بزهکاران مجبور به تغییر در رفتار خود یا تغییر محل ارتکاب جرم می‌شوند (عباسی، 1387: 11). سابقه شناسایی و تحلیل محدوده‌های جرم‌خیز شهری[5] به‌عنوان رویکردی علمی به دهه 1980 میلادی بازمی‌گردد و ازجمله مفاهیمی است که طی 15 سال اخیر در بین تحلیل‌گران جرایم شهری اهمیت بسیار یافته است و امروزه به‌عنوان دستاوردی معتبر برای مقابله با انحرافات اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم مطرح‌شده است (قربانی حسینی، 1381: 262). بررسی‌های متکی به روش علمی و مبتنی بر اصول و روش‌های آماری در خصوص محیط جغرافیایی و ارتباط آن با جرم برای اولین بار در نیمه قرن نوزدهم به‌وسیله کتله[6] و گری[7] صورت گرفته است. کتله فیزیکدان و منجم بلژیکی به کمک اعداد و ارقام، همبستگی و ارتباط محیط جغرافیایی و جرم را نشان داد به اعتقاد وی جرایم ارتکابی در یک جامعه و نوسانات متناوب آن مانند یک تابع ریاضی وابسته به تغییرات اقتصادی و اجتماعی زمان و مکان هست (بیات رستمی، 1389: 22). تأثیر و اهمیت مطالعات و بررسی‌های «کتله» درزمینهٔ جغرافیای جرم به حدی است که در برخی منابع «کتله» را پدر آمار جنایی و ازجمله پایه‌گذاران مکتب جغرافیای جنایت معرفی نموده‌اند و گفته می‌شود تحقیقات او سبب شده است تا جرم به‌عنوان یک پدیده اجتماعی تابع دو متغیر زمان و مکان شناخته شود (کی‌نیا، 1373: 469). تنوع جرایم وابسته به زمان و مکان و شرایط جغرافیای مناطق است (Meagan, 2004:2).

مگان[8] در سال 2004 در پژوهشی با استفاده از مدل‌های شهری به بررسی جغرافیایی جرایم شهری در نواحی پورت لند، ارگان، توکسون و آریزونا پرداخت. او با استفاده از مدل‌سازی فضایی در چارچوب مدل رگرسیون به مطالعه جرم و جنایت در این نواحی پرداخت نتایج حاصله از این فرایند مدل نشان داد که ویژگی‌های کالبدی و محیطی و همچنین خصوصیات اجتماعی-فرهنگی، اقتصادی ساکنان آن امکان فرصت بیشتری برای وقوع جرم ‌دارند. لذا تنوع جغرافیایی جرم و جنایت همراه با تغییرهای وابسته به مکان و زمان آن شرایط وقوع جرایم شهری را از حومه به مرکز شهر افزایش می‌دهد.

آکرمن[9] و موری[10] (2004) در پژوهشی به بررسی الگوهای فضایی جرم و جنایت در مناطق لیما و اوهایو پرداخته‌اند آن‌ها با استفاده از دو رویکرد نظری و کاربردی و ترکیبی از هر دو به تجزیه ‌و تحلیل بینش و چرایی جرم و جنایت در دو سطح کلان و خرد با استفاده از عوامل اجتماعی- اقتصادی، جمعیتی، کاربری زمین و ویژگی‌های زیست‌محیطی مرتبط با آن‌ها را مورد بررسی قرار داده‌اند. نتایج حاصله نشان می‌دهد که جرم و جنایت دارای ضریب تأثیرپذیری خیلی قوی در عملکرد عوامل اجتماعی و اقتصادی در شهرهای کوچک است که مانع بهبود شرایط اقتصادی می‌شود.

وبر[11] (2014) در پژوهشی به بررسی تأثیر برنامه گشت سواره پلیس در کاهش جرم و جنایت مناطق شهری پرداخته است. نتایج این پژوهش در یک هفته نشان از کاهش 14 درصدی جرایم دارد. همچنین افزایش گشت (شدت برنامه) با کاهش جرایم در جامعه ارتباط معنی‌داری دارد.

مباحث مربوط به جغرافیای بزهکاری و مطالعه رابطه جرم و مکان در کشور تنها طی چند سال اخیر مورد توجه پژوهشگران کشور قرارگرفته است و بررسی‌ها نشان از افزایش توجه به موضوع فوق در متون علمی کشور دارد که از مهم‌ترین پژوهش‌های انجام ‌شده در این زمینه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

زنگی‌آبادی و رحیمی نادر (1389) در تحقیقی با عنوان تحلیل فضایی جرم در شهر کرج (با استفاده از GIS) به ارزیابی شرایط مکانی شهر و حوزه‌های جرم در رفتار و فعالیت‌های غیرقانونی در سطح شهر کرج پرداخته است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که بین ارتکاب جرایم و ویژگی‌های محل وقوع جرم مثل تاریکی و خلوتی محیط ارتباط معناداری وجود دارد به علاوه تراکم جمعیت و افزایش تعداد مهاجرین به کرج به‌عنوان عامل مؤثر در بروز جرم عمل می‌کند.

کلانتری و همکارانش (1389) در تحقیقی با عنوان تحلیل فضایی الگوهای بزه سرقت در بخش مرکزی شهر زنجان با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) به بررسی تأثیربخش مرکزی شهر زنجان در شکل‌گیری الگوهای بزهکاری در شهر زنجان و تبیین عوامل مؤثر در بروز بزهکاری در این منطقه پرداخته است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که کانون‌های جرم‌خیز در بخش مرکزی شهر زنجان به‌طور تصادفی توزیع‌شده است. از سوی دیگر بالا بودن میزان کاربری تجاری و کمبود یا نبود برخی کاربری‌های مورد نیاز شهروندان ازجمله فضای سبز که نظارت رسمی بر این محدوده‌ها را بسیار دشوار ساخته، در افزایش توزیع جغرافیایی نوع و میزان جرایم و شکل‌گیری الگوهای فضایی بزهکاری مؤثر بوده است.

بارانی و همکاران (1389) در تحقیقی با عنوان تحلیل الگوهای مکانی- زمانی بزهکاری در مناطق شهری باهدف تحلیل مکانی و زمانی ارتکاب جرایم در بخش مرکزی شهر تهران انجام‌گرفته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین کانون‌های جرم‌خیز بخش مرکزی تهران در قسمت‌های مرکزی و شمال شرقی آن بخش قرار دارد.

نصیری و همکاران (1393) در پژوهشی به تحلیل فضایی جرم و مکان‌های جرم‌خیز بزه سرقت در شهر قزوین پرداخته‌اند. این پژوهش باهدف تحلیل فضایی-زمانی جرایم مرتبط با سرقت طی دوره زمانی 1388 تا 1391 انجام پذیرفته، نتایج پژوهش بیانگر آن است که درزمینه جرایم امنیتی؛ کلانتری 17 با بیشتری، در زمینه جرایم اقتصادی؛ کلانتری 11 با بیشترین و درنهایت درزمینه اجتماعی، بیشترین مورد جرم در کلانتری 11 قرار دارد.

ویسیان و همکاران (1393) در پژوهشی به تحلیل پراکندگی جغرافیایی جرایم در شهرستان‌های استان ایلام پرداخته‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که شهرستان ایلام رتبه نخست را به خود اختصاص داده و به‌عنوان کانون اصلی جرایم صورت گرفته این استان هست. همچنین به‌منظور بررسی ارتباط بین فراوانی جرایم و متغیر زمینه‌ساز تراکم جمعیت از GIS استفاده گردیده که نشان می‌دهد بیشترین تراکم جرم در جمعیت، شهرستان ملک شاهی، شهرستان‌های ایوان و دهلران به ترتیب به چشم می‌خورند. کمترین نسبت جرم به جمعیت نیز در شهرستان‌های ایلام و آبدانان دیده می‌شود که نشان‌دهنده رابطه مستقیم و مثبت بین نسبت جرایم و تراکم جمعیت وجود دارد.

مبانی نظری

مکتب جغرافیایی جرم توسط اندیشه‌های کتله بلژیکی و گری فرانسوی به‌صورت مدون مطرح شد. کتله در کتاب مشهورش به نام فیزیک اجتماعی آمار مربوط به بزهکاری در فرانسه رابین سال‌های 1825 و 1836 مورد مطالعه قرار داد. او به کمک اعداد ارقام همبستگی و ارتباط محیط جغرافیایی و جرم را نشان داد به اعتقاد وی جرایم ارتکابی در یک جامعه و نوسانات متناوب آن مانند یک تابع ریاضی وابسته به تغییرات شرایط اقتصادی و اجتماعی زمان و مکان است. تحقیقات کتله مورد توجه بسیاری از اندیشمندان کشورهای مختلف جهان ازجمله ایتالیا، فرانسه و آلمان قرار گرفت و همین امر موجب بروز جنب‌وجوش‌های علمی جدید و ازجمله ایجاد رشته جدیدی در زمینه آمار جنایی به نام کتلیسم شد. تحقیقات کتله باعث شده است تا جرم به‌عنوان یک پدیده اجتماعی تابع دو متغیر زمان و مکان شناخته شود (احمدی و همکاران، 1392: 48). جرم[12] سازه‌ای اجتماعی است که بر نقض ارزش‌های مشترک جامعه توسط یک فرد یا گروه دلالت دارد. افزایش نرخ جرم و تنوع آن در جوامع شهری نه‌تنها با اصول نظم اجتماعی تعارض دارد بلکه به همراه خود، هدر رفتن منابع اقتصادی، سرخوردگی شهروندان و وخامت کلی در کیفیت زندگی را به ارمغان می‌آورد و با کاهش امنیت اجتماعی، پایه‌های زندگی اجتماعی را تهدید می‌کند (احمدآبادی و همکاران، 1387: 254). همچنین جرایم بر عملکرد اقتصادی کشور تأثیرگذار هست و رشد اقتصادی را کند می‌کند و سبب شکاف در رشد اقتصادی کشور می‌شود (Arturo Ruiz Estrada & Ndoma,2014). جرایم موجب تحمل هزینه‌های بسیار گزافی در سطوح فردی، اجتماعی، منطقه‌ای و ملی می‌گردد (Mc Collster et al., 2010:104). در زمینه عوامل مؤثر بر نوع و میزان جرایم، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که برخی از آن‌ها شامل موارد ذیل است:

مفهوم سرقت: سرقت واژه‌ای عربی از ماده «سرق» از مصدر ثلاثی مجرد (سرقه) به معنای برداشتن چیزی از کسی با حیله و فریب یا از خفا و پنهانی یا برداشتن مخفیانه چیزی و بدون حق برداشت آن است. همچنین «سارق به کسی گفته می‌شود که به‌طور پنهانی وارد حرز شود و چیزی که از آن او نیست بردارد» در فرهنگ فارسی نیز واژه سرقت به معنای دزدیدن و دزدی کردن یا بردن مال دیگری آمده است. در قانون مجازات اسلامی مصوب 11/10/1370 در ماده 197 در تعریف سرقت آمده است که «سرقت عبارت است از ربودن مال دیگری به‌طور پنهانی» (عطاشنه و امیری، 1389 :106).

جرم و عوامل جرم‌زا: از دیدگاه حقوقی، نقض قانون هر کشوری در اثر عمل خارجی در صورتی‌که انجام ‌وظیفه با اعمال حقی آن را تجویز نکند و مستوجب مجازات هم است، جرم نامیده می‌شود. بعضی دیگر نیز هر فعل یا ترک فعلی را که نظم، صلح و آرامش اجتماعی را مختل نماید و قانون برای آن مجازات تعیین کرده است، جرم نامیده‌اند (شاهیوندی و همکاران، 1388: 158). بین جرم و عملکرد ضعیف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مناطق شهری ارتباط وجود دارد (Cozens, 2008:273). که در بروز جرم تأثیرگذار است که تعداد یا میزان اهمیت هر یک از این عوامل در جوامع گوناگون به دلیل وجود تفاوت‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی متفاوت است. این عوامل را در یک تقسیم کلی می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

الف) تبیین‌های زیست‌شناختی (عوامل فردی یا زیستی): عوامل جسمانی و زیستی نظیر نقص بدنی، ویژگی‌های خاص اندام‌های بدن، شکل جمجمه و ناهنجاری‌های کروموزومی و ژنتیکی را بر ارتکاب جرم و بزهکاری (سرقت) مؤثر می‌دانند.

ب) تبیین‌های روان‌شناختی (عوامل روانی): بر تفاوت‌های فردی افراد که بر اساس عوامل روان‌شناختی نظیر هوش و نوع شخصیت تعیین می‌شود تمرکز نموده‌اند. روان‌شناسان هر فرد را همچون شخصیت منحصربه‌فرد می‌دانند که راه یافتن ریشه‌ها و عواملی که فرد را مستعد رفتار انحرافی می‌نماید، شناخت ویژگی‌های فردی او نظیر اختلالات شخصیتی، خشم، اضطراب، افسردگی، لذت‌جویی، کم‌هوشی و تعلق‌خاطر به دیگران است، با ابداع آزمون‌های هوش، تبیین‌های جرم و بزهکاری بر جنبه روانی رفتار متمرکزشده است.

ج) تبیین جامعه‌شناختی (عوامل اجتماعی): جامعه‌شناسان ریشه بسیاری از کج‌رفتاری‌ها را در محیط و شرایط اجتماعی جستجو می‌کنند و علل زیر ساز بسیاری از آن‌ها را در خود جامعه می‌دانند. عوامل اجتماعی از قبیل خانواده نابسامان، ناسازگاری والدین گروه مرجع نایاب، مهاجرت و مطبوعات در صورت تداوم کج‌رفتاری‌ها و جرم (سرقت) را می‌توانند پدیدآورند (رحیمی و ادریسی، 1389: 95-94). بسامان بودن شاخص‌های اجتماعی را سرمایه اجتماعی گویند.

مکان و جرم: بروز جرایم تحت تأثیر ساختار اجتماعی و فیزیکی شهرها است (Sham et al., 2013:307). تحقیقات اثبات نموده است، که مجرمان در انتخاب محل وقوع جرم کاملاً سنجیده و منطقی عمل می‌نمایند و در حد امکان محدوده‌هایی را برای ارتکاب جرم برمی‌گزینند که شرایط بهتر و مناسب‌تری را برای ارتکاب جرم و فرار پس از ارتکاب داشته است. بنابراین چنان‌چه بتوان از نقطه ‌نظر مکانی- فضایی امکان ارتکاب جرم و فرصت‌های کج‌روی را از مرتکب آن گرفت و یا این فرصت‌ها را کاهش داد و به حداقل رسانید، جامعه سریع‌تر راه سلامت را پیموده و نرخ تبهکاری در شهر به‌طور فراوانی کاهش خواهد یافت. به‌طورکلی، تمامی ناهنجاری‌ها و مفاسد اجتماعی یا هر رفتار انسانی که مخالف نظم عمومی و ارزش‌های جامعه است، به هر نحو که از انسان سر بزند، دارای بستر زمانی و مکانی است. این ویژگی موجب می‌شود تا بزهکاری جنبة جغرافیایی پیدا کند. بزهکار، بزه دیده، رفتار مجرمانه و ظرف مکانی و زمانی آن، هر بزه را از دیگر رفتارها متمایز می‌کند. مهم‌تر این‌که تفاوت در شرایط مکانی و خصوصیات رفتاری در کنار عامل زمان، توزیع فضایی نابرابری جرایم را در پی دارد. همین امر موجب می‌شود تا در واحد مکان، ناهنجاری‌های اجتماعی به‌طور یکسان پراکنده نیستند (کلانتری و صفری، 34:1387). آن‌چه مسلم است مکان، زمان و انگیزه و توانایی مجرم، سه عامل اصلی پیدایش رفتار مجرمانه است. توجه به این سه عامل و مشخصات آن می‌تواند تأثیر بسزایی در اتخاذ سیاست‌های پیشگیری از وقوع جرم ایفا نماید در این میان نقش عامل مکان (محیط) بسیار تعیین‌کننده است.

فضای شهری و جرم: روشن است که نیروی انتظامی و تعدد پلیس و نگهبان برای یک فضا به‌تنهایی نمی‌تواند ضامن تأمین امنیت شهر است و البته یک طرح و بافت شهرسازی نیز به‌تنهایی نمی‌تواند امنیت را در کالبد شهر تزریق کند و بنا به تجربه پیشگیری از جرم از هر طریقی که است در مقایسه با برخورد با جرم به برقراری امنیت بیشتر کمک می‌کند. یکی از راه‌های برقراری امنیت از طریق مداخلات در کالبد شهرهاست و البته مهم‌تر از کالبد هر مکانی روح غالب بر آن مکان است که ناشی از روابط اجتماعی، اقتصادی و محیط طبیعی است که در آن از سازنده‌های مختلفی تشکیل‌شده و بستر کنش و واکنش‌ها و میدان عمل فعالیت‌های انسانی است (علی‌اکبری، 1383: 61). مردم در فضاهای شهری با انواع تهدیدها مانند جرم، تروریسم، آلودگی هوا و آب، زلزله و سیل، تداخل حرکت وسایل نقلیه و پیاده‌ها روبه‌رو هستند. کشورهای پیشرفته گرچه توانسته‌اند بسیاری از تهدیدهای طبیعی را کنترل کنند، ولی کنترل تهدیدهای انسانی در این کشورها رو به افزایش است. ازاین‌رو زوکین[13] در کتاب فرهنگشهرها می‌گوید فضاهای شهری به انداز کافی برای مردم امن نیستند تا آن‌ها در خلق فرهنگ عمومی مشارکت داشته‌اند (مدیری، 1385: 13). مسأله جرم و ترس از آن برای جامعه و افراد مسؤول در مدیریت شهری اهمیت فراوانی دارد (Cozens et al., 2003: 122). زیرا در سال‌های اخیر ترس از جرم و جنایت در فضاهای شهری به‌عنوان یک مشکل بزرگ اثر مستقیمی بر رفتار مردم در شهرها گذاشته است (Evans & Fletcher, 2000: 411). فراوانی میله‌های فلزی در و پنجره، و حتی در سطوح فوقانی ساختمان پنجره‌ها و بالکن‌ها که برای جلوگیری از سرقت در فضاهای شهری ناشی از تأثیر ترس از جرم است (Tabrizi & Madanipour, 2006: 933).

از آن‌جا که تاکنون مطالعه تحلیل فضایی جرم در شهر قروه صورت نگرفته و نحوه توزیع جرایم برای دستگاه‌های انتظامی تا حدود زیادی ناشناخته است، این بررسی می‌تواند به بسیاری از ابهامات در پراکندگی جرایم شهر قروه پاسخ دهد و نیروهای انتظامی را در برخورد بهتر با جرایم یاری کند. با توجه به آن‌چه در چارچوب نظری پژوهش مطرح شد، مدل تحلیلی زیر بر مبنای روابط بین فرضیه‌ها و تأثیر نهایی آن‌ها روی متغیرهای وابسته تهیه‌شده است.

شکل 1- چارچوب تحلیلی پژوهش

در راستای مبانی نظری و چارچوب تحلیلی پژوهش می‌توان فرضیه‌ها را به‌صورت زیر مطرح نمود:

1)   بین زمان وقوع جرم سرقت و نوع جرم سرقت رابطه معناداری وجود دارد.

2)   بین موقع مکانی جرم و نوع جرم سرقت‌ها رابطه وجود دارد.

3)   بین نوع سرقت و فصول مختلف رابطه معناداری وجود دارد.

روش پژوهش

این پژوهش ازنظر هدف کاربردی و ازنظر روش توصیفی- تحلیلی و همبستگی است. محدوده مورد پژوهش شهر قروه در استان کردستان است. داده‌های مورد استفاده در پژوهش شامل آمار 2 ساله (1389 -1390) جرایم سرقت است که از فرماندهی نیروی انتظامی شهرستان قروه دریافت شده است. داده‌ها و اطلاعات از روش اسنادی-کتابخانه‌ای گردآوری ‌شده است و برای تجزیه ‌و تحلیل آن‌ها از روش‌های آماری از قبیل ضریب همبستگی در نرم‌افزار SPSS (برای به دست آوردن رابطه میزان جرم و زمان و مکان در شهر قروه) و سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS (برای نشان دادن توزیع و پراکندگی جرایم در سطح شهر) استفاده ‌شده است.

محدودهمورد مطالعه

شهرستان قروه یکی از شهرستان‌های استان کردستان در غرب ایران است مرکز آن، شهر قروه و دیگر شهرهای این شهرستان، سریش‌آباد، درج و دلبران است (شکل 2) مرکز شهرستان قروه در شرق استان و در فاصله 93 کیلومتری از شهر سنندج قرارگرفته و از شرق به استان همدان و از جنوب به استان کرمانشاه محدود می‌شود (مطیعی لنگرودی و همکاران، 1392: 75). بر اساس برآوردهای سرشماری نفوس و مسکن جمعیت این شهر در آبان ماه سال 1390 برابر 87792 نفر هست (مرکز آمار ایران،1390).

شکل 3- موقعیت جغرافیایی شهر قروه در استان و کشور

یافته‌های پژوهش

یافته‌های توصیفی: در این مبحث سه متغیر اصلی پژوهش بررسی‌ شده است: 1) تحلیل نوع و میزان جرایم سرقت؛ 2) توزیع مکانی انواع جرایم سرقت.

1)               تحلیل نوع و میزان جرایم سرقت

جدول 1 توزیع فراوانی نوع جرم سرقت طی سال‌های 90-1389 را نشان می‌دهد. در این پژوهش جرایم سرقت به 9 دسته مختلف بر اساس ملاک تقسیم‌بندی جرایم سرقت در پلیس پیشگیری انجام‌گرفته است. بر اساس این جدول از مجموع 329 مورد جرم سرقت، بیشترین فراوانی نوع سرقت به ترتیب مربوط به موتورسیکلت با 48/29 درصد، سایر عناوین با 71/16 درصد، ماشین با 58/14 درصد هست. همچنین کمترین فراوانی نوع جرایم سرقت به ترتیب مربوط به اماکن دولتی با 51/1 درصد، اماکن خصوصی با 64/3 درصد و مغازه با 68/6 درصد بوده است.

جدول 1- توزیع فراوانی انواع جرم سرقت (1390-1389)

منبع: فرماندهی انتظامی شهرستان قروه و محاسبات نگارندگان

2)   توزیع مکانی انواع جرایم سرقت

یکی از مسائلی که در این پژوهش بدان پرداخته ‌شده، بحث مکان‌های جرم‌خیز یا کانون‌های جرم‌خیز است که بیانگر یک مکان با میزان بالای جرم است. نحوه پراکندگی جرایم در شهر قروه طبق جدول 2 نشان می‌دهد که 48/60 درصد از جرایم سرقت در سطح شهر و خیابان‌ها، 79/22 درصد از جرایم در مناطق و محلات مسکونی، 94/10 درصد از جرایم در میدان‌ها شهری و 77/5 درصد از سرقت‌ها در محورهای برون‌شهری رخ ‌داده است. جدول فوق بیانگر این است که بیشترین درصد جرایم سرقت به وقوع پیوسته در سطح خیابان‌های اصلی و فرعی شهر صورت گرفته است. بنابراین توجه هر چه بیشتر به خیابان‌های اصلی و معابر شلوغ ضروری است.

جدول 2- توزیع فراوانی مکان مربوط به جرایم سرقت

منبع: فرماندهی انتظامی شهرستان قروه و محاسبات نگارندگان

بر اساس نقشه 3 بیشترین جرایم سرقت به ترتیب مربوط به مناطق خیابان‌های چمران، شهرک امام، خیابان سید جمال‌الدین و خیابان شریعتی و کمترین جرایم سرقت در خیابان‌های پروین، خیابان ابوذر و اتحاد رخ ‌داده است. همچنین از نظر نوع جرایم ارتکابی به‌جز شهرک امام، خیابان پروین که بیشتر جرم آن‌ها مربوط به سرقت سایر عناوین بوده، بیشترین جرمی که در سایر مناطق افتاده به ترتیب مربوط به سرقت موتورسیکلت، ماشین، منزل و مغازه بوده است. هرکدام از مناطق شهری از نظر نوع جرم ارتکابی تنوع خاصی دارند به ‌طوری‌که در منطقه شهری خیابان سید جمال‌الدین، تختی، چمران و بوعلی بیشترین جرایم به ترتیب مربوط به موتورسیکلت، ماشین، منزل، کش و روزنی و جیب‌بری بوده ولی در برخی دیگر مناطق شهری خیابان شریعتی، چمران و شهرک امام بیشترین جرایم به ترتیب مربوط به موتورسیکلت، سایر عناوین، مغازه و اماکن خصوصی بوده است.

یافته‌های تحلیلی

فرضیه اول: بین زمان وقوع جرم سرقت و نوع سرقت رابطه معناداری وجود دارد.

برای تعیین ارتباط بین زمان وقوع جرم و نوع جرم از آزمون خی‌دو (کای اسکوئر) استفاده ‌شده است. با توجه به جدول 3 مقدار کای اسکوئر برابر 73/52 با سطح معنی‌داری (000/0sig:) است. این مقادیر نشان می‌دهند که بین زمان وقوع جرم و نوع جرم با سطح اطمینان 99 درصد رابطهٔ معنادار وجود دارد. برای تعیین میزان همبستگی بین دو متغیر مذکور از ضریب همبستگی فی (p) و ضریب توافقی (C) استفاده ‌شده است. با توجه به میزان همبستگی این ضریب نیز در سطح 000/0 درصد معنی‌دار است، به این معنا که با روند تغییر ساعت در طول شبانه‌روز نوع جرم سرقت نیز تغییر یافته است. با توجه به جدول 3 نشان می‌دهد که در فاصله بین 6 صبح تا 18 عصر بیشترین جرم که نشان‌دهنده این است در ساعت روشنایی روز اتفاق افتاده است مربوط به سرقت موتورسیکلت است. جرایمی مانند سرقت منزل، سرقت ماشین و سرقت مربوط به سایر عناوین تا حدود زیادی متکی و نیازمند شرایط محیطی تاریک هستند که از اوایل ساعت 18 تا 6 صبح وقوع افتاده است.

شکل 3- پراکندگی کل جرایم سرقت در شهر قروه

جدول 3-توزیع فراوانی جرایم سرقت در طول شبانه‌روز

فرضیه دوم: بین موقع مکانی جرم و میزان وقوع سرقت‌ها رابطه وجود دارد.

برای تعیین ارتباط بین مکان جرم و میزان جرایم آزمون خی‌دو گرفته ‌شده است. مقدار خی‌دو برای فرضیه دوم برابر 18/48 است که از خی‌دو جدول 4 با درجه آزادی 8 و در سطح 000/0 معنی‌دار است. به ‌عبارت ‌دیگر، موقع مکانی جرم و میزان وقوع سرقت‌ها در سطح 99 درصد معنی‌داری است. همچنین ضریب همبستگی فی نشان از وجود همبستگی مثبت و نسبتاً بالا بین دو متغیر مذکور دارد. به‌ عبارت‌ دیگر هر یک از مناطق شهری با توجه به ویژگی‌های خاص خود نوع جرم خاصی از سرقت را مرتکب شده‌اند. چنان‌که از جدول 2 مشاهده می‌شود حدود 48/60 درصد جرایم در سطح خیابان‌ها اتفاق می‌افتد و بعد از آن اماکن مسکونی (محلات) با 79/22 درصد، میدان‌ها شهری با 94/10 درصد و محورهای برون‌شهری نیز با 78/5 درصد به ترتیب قرار گرفتند. داده‌های آماری نشان می‌دهد که بیشترین جرم سرقت در مناطق خیابان چمران، شهرک امام، خیابان شریعتی و خیابان سید جمال‌الدین رخ‌ داده است که از نوع جرایم سرقت سایر عناوین و به ‌ویژه موتورسیکلت و ماشین بوده است. با توجه به این‌که خیابان‌های چمران، شریعتی و سید جمال مرکز شهر را تشکیل می‌دهند و فعالیت‌های تجاری در آن گسترده است و با توجه به ورود روزانه روستایان با وسایل نقلیه به مرکز شهر برای خرید و فعالیت اقتصادی باعث شلوغی بسیار زیاد در ساعاتی از روز می‌شود که زمینه لازم را برای سرقت فراهم می‌آورد که بیشترین جرم مربوط به سرقت موتورسیکلت و ماشین است. در سایر مناطق و خیابان‌های شهری تفاوت چندانی در نوع جرم دیده نشده است و تقریباً به‌صورت همگن پراکنده‌ شده‌اند. همچنین بیشترین جرایم رخ‌ داده شده در خارج از محدود پر ترافیک و شلوغ شهر قروه مربوط به سرقت سایر عناوین بوده است. بنابراین توجه هر چه بیشتر به مکان‌های اصلی شهر و پر تردد ضروری است. به طور کلی در فضاهای مسکونی بیشترین جرم مربوط به سرقت منازل و در خیابان و میدان‌ها شلوغ شهری سرقت از نوع موتور است.

جدول 4- بررسی رابطه بین موقع مکانی جرم و میزان وقوع سرقت‌ها

فرضیه سوم: بین نوع سرقت و فصول مختلف رابطه معناداری وجود دارد.

مقدار خی‌دو برای فرضیه سوم برابر 74/58 است که از خی‌دو جدول 5 با درجه آزادی 8 و در سطح 99% معنی‌دار است. بیشترین نوع سرقت در فصل بهار مربوط به سرقت موتورسیکلت، سایر عناوین و منزل هست. داده‌های آماری مؤید افزایش ارتکاب جرم سرقت در فصل بهار نسبت به سایر فصول هست که همین امر میانگین آن را در سال‌های مورد مطالعه در این فصل بالا می‌برد. از سوی دیگر در فصل بهار و تابستان با توجه به آن‌که شهرستان قروه دارای فعالیت‌های کشاورزی و داد و ستدهای اقتصادی است، لذا رفت ‌و آمد با وسایل نقلیه موتوری در این فصل به بیشترین حد خود می‌رسد. بنابراین تردد این وسایل در داخل شهر و به‌تبع آن شلوغ شدن مرکز شهر شرایط را برای وقوع جرم سرقت این نوع وسایل نقلیه فراهم می‌کنند که بیشترین آمار جرم سرقت مربوط به موتورسیکلت، ماشین، کش و روزنی و سایر عناوین است. به‌طور کلی در سه فصل اول سال بیشترین سرقت مربوط به موتورسیکلت است.

جدول 5- بررسی رابطه نوع سرقت و فراوانی سرقت در فصول مختلف

منبع: فرماندهی انتظامی شهرستان قروه و محاسبات نگارندگان