ارزیابی وسنجش اثرات اجرای طرح هادی در بهبود ابعاد کالبدی-فضایی و محیطی کیفیت زندگی روستایی(مطالعه موردی: استان زنجان)

مقدمه

امروزه توسعه به معنای ارتقای سطح و کیفیت زندگی افراد و بهبود رفاه جامعه معطوف است و پایداری آن به استمرار این فرآیند در طول نسل‌های بشر اشاره دارد (کلانتری و همکاران، 1387: 72). در توسعه روستایی نیز، مفهوم توسعه، رابطه تنگاتنگی با فرآیندهای ساختاری نظیر فرآیندهای اجتماعی-اقتصادی، کالبدی و زیست‌محیطی دارد (Herrmann & et al, 1999: 95) و توسعه پایدار سرزمینی درگرو توسعه سکونتگاه‌های روستایی به‌عنوان زیر نظام تشکیل‌دهنده نظام سرزمین است (رضوانی و همکاران، 1387: 2)؛ اما مهم‌ترین مشکلی که درزمینهٔ توسعه روستایی وجود دارد این است که اغلب سکونتگاه‌های روستایی ایران درزمینهٔ شاخص‌های توسعه با مسائل و مشکلات ساختاری-کارکردی مواجه هستند. برخی از این مشکلات ناشی فقر و توسعه‌نیافتگی سکونتگاه‌های روستایی است؛ و برخی نیز به مسائل و مشکلات محیطی برمی‌گردد. در این زمینه، با توجه به اینکه مکان‌یابی، تکوین و گسترش اکثر روستاها به‌صورت خودجوش بوده و عمدتاً بر اساس طرح و نقشه از پیش تعیین‌شده نبوده است، بنابراین، بافت‌های روستایی مسائل و مشکلاتی دارند (رضوانی، 1383: 151). از طرفی، رشد هدایت نشده فیزیکی روستاها به شکل‌گیری چشم‌انداز ناموزونی از عرصه‌های سکونتگاهی انجامیده است که فاقد روابط و پیوندهای مناسب کالبدی- فضایی در درون مناطق روستایی است. فراموش کردن مدیریت کالبدی و فضایی و بی‌توجهی به نقش کانون‌های روستایی در تحولات اقتصادی و اجتماعی کشور به شکل تغییرات کالبدی نامأنوس و نیز درهم‌ریختگی فرهنگی و اجتماعی به همراه ناتوانی در نقش‌پذیری مناسب فضایی و اقتصادی روستاهای کشور انجامیده است (سعیدی، 1383:16).

ازاین‌رو، برنامه‌ریزی در مناطق روستایی و توسعه کالبدی سکونتگاه‌های روستایی نیازمند توجه به رویکردهای ساختاری و فضایی در این مناطق است (Ramniceanu, 2007: 417). در این زمینه، فراهم ساختن امکانات و زیرساخت‌های مختلف و بهسازی و توسعه سکونتگاه‌های روستایی، یکی از مؤلفه‌های مهم برنامه‌ریزی توسعه روستایی بشمار می‌رود (Liu, 2007: 564). درزمینهٔ ارتقاء کیفیت زندگی در محیط‌های روستایی، برنامه‌ها و طرح‌های گوناگونی در کشور اجراشده است. این برنامه‌ها بیشتر در غالب نظام‌های برنامه‌ریزی توسعه روستایی است. ازجمله این برنامه‌ها، طرح هادی روستایی است. این نوع طرح‌ها، به ساماندهی و اصلاح بافت موجود در سکونتگاه‌های روستایی می‌پردازد (غفاری و همکاران، 1389: 4). سابقه اجرای این طرح به سال 1362 برمی‌گردد و تا سال 1377 این قبیل طرح‌ها توسط جهاد سازندگی و سازمان بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در سکونتگاه‌های روستایی اجرا می‌شد (احمدی، 1375: 3)؛ اما از سال 1377، طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی این اجرای طرح هادی روستایی به سازمان بنیاد مسکن انقلاب اسلامی واگذار گردید. به‌طوری‌که طبق گزارش بنیاد مسکن انقلاب اسلامی تا پایان سال 1390 برای 27785 روستا طرح هادی تهیه و تدوین‌شده است که از این تعداد، در 12417 روستا اجرای طرح هادی به اتمام رسیده است. همچنین در 3457 روستا نیز طرح هادی موردبازنگری قرارگرفته است[1].

طرح مسئله

طرح هادی روستایی، مهم‌ترین سند قانونی و رسمی توسعه و عمران مناطق روستایی و راهبرد اساسی برای دستیابی به توسعه روستایی محسوب می‌شود (پژوهشکده سوانح طبیعی، 1388: 141). این طرح به‌عنوان محلی‌ترین و موردی‌ترین طرح است که مستقیماً با روستاها و اجتماع روستایی ارتباط دارد (رضوانی، 1383: 157). این نوع طرح‌ها باهدف کاهش نابرابری‌های اجتماعی-اقتصادی میان شهر و روستا شکل گرفتند (عزیزپور و همکاران، 1390، 72)؛ و بر این باور به اجرا درآمد که با ارتقای سطح کیفی ساختار کالبدی روستاها، ساختار اجتماعی-اقتصادی روستاهای کشور نیز متحول می‌گردد و از این راه زمینه‌های توسعه روستایی فراهم می‌شود (همان منبع، 73). بدین ترتیب یکی از برنامه‌های دولت برای بهبود کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های روستایی و ارتقاء ابعاد چهارگانه توسعه، برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های هادی روستایی بوده است.

بدین ترتیب، مسئله اصلی موردبررسی در این تحقیق این است که طرح‌های هادی اجراشده در سکونتگاه‌های روستایی تا چه اندازه در بهبود کیفیت زندگی روستاییان تأثیر داشته است؛ و پس از اجرای این طرح در سکونتگاه‌های موردنظر، ابعاد کالبدی و محیطی روستا، به چه اندازه بهبودیافته‌اند؛ و این تغییر تا چه اندازه مورد مطلوب روستائیان بوده است و موجب ارتقاء سطح کیفی زندگی آن‌ها شده است؛ و به‌طورکلی، اجرای طرح هادی موجب توسعه روستایی گردیده است. ازاین‌رو، در بررسی موضوع تحقیق، شاخص‌های کالبدی-فضایی تحت عنوان شاخص حمل‌ونقل، مسکن، کاربری‌ها و زیست‌محیطی به‌عنوان شاخص‌های محوری تحقیق می‌باشند.

اهمیت و ضرورت تحقیق

ضرورت بررسی در مورد کیفیت و نحوه اجرای طرح‌های هادی در سکونتگاه‌های روستایی و تعداد و ساختار و جایگاه این طرح‌ها در سکونتگاه‌های روستایی ازلحاظ میزان اثربخشی و کار آیی طرح‌ها در توسعه روستایی و حل مشکلات و معضلات اقتصادی، اجتماعی، کالبدی بیش‌ازپیش احساس می‌شود. چراکه این طرح‌ها به‌عنوان مهم‌ترین طرح توسعه روستایی و همچنین تنها طرح همه‌جانبه و ساختارگرا در سکونتگاه‌های روستایی است. از طرفی، مراحل مختلف مطالعات میدانی و کارشناسی و اجرای این طرح‌ها در طول بیش از دو دهه، هزینه‌های زیادی برای دولت و مردم در پی داشته است؛ بنابراین، ضروری به نظر می‌رسد که از میزان تأثیر این طرح‌ها در توسعه جوامع روستایی آگاهی پیدا شود.

این در حالی است که طرح هادی روستایی به‌عنوان نخستین تلاش سازمان‌یافته و فراگیر ملی برای ساماندهی فضایی روستاهای کشور، مهم‌ترین ابزار مدیریت توسعه روستایی محسوب می‌شود. طرح هادی روستا ازجمله طرح‌های عمران روستایی است که می‌تواند نقش بنیادی و زیربنایی در توسعه یکپارچه نواحی روستایی داشته باشد. لذا با توجه به ادامه روند اجرای این طرح‌ها، ارزیابی اثرات آن‌ها، موضوع مهمی است که می‌تواند از یک‌سو پیامدهای اجرای طرح را در روستا مشخص کند و از سوی دیگر با شناسایی قوت‌ها و ضعف‌های موجود، اطلاعات لازم را برای مدیریت بهتر طرح‌ها فراهم نماید.

اهداف تحقیق

مهم‌ترین هدف تحقیق، تبیین وضعیت کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های روستایی است. در این زمینه، طرح هادی به‌عنوان یک برنامه و پروژه اجرای شده جهت بهبود کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های روستایی است؛ و در این تحقیق می‌خواهیم میزان تأثیر طرح هادی اجراشده در بهبود کیفیت زندگی مورد ارزیابی قرار گیرد. در این زمینه از کلی‌گویی پرهیز شده و فقط ابعاد کالبدی را مور د توجه قرار داده‌ایم. چون طرح، طبق اساسنامه آن، یک طرح کالبدی است. ازاین‌رو، هدف تحقیق، ارزیابی میزان تأثیر اجرای طرح هادی در بهبود کیفیت زندگی از طریق رفع مشکلات کالبدی- فضایی است.

سوابق پژوهشی

درزمینهٔ تأثیر اجرای طرح هادی در توسعه روستایی و ارتقاء شاخص‌های کیفیت زندگی به‌ویژه شاخص‌های کالبدی مطالعات گوناگونی در کشور انجام‌شده است. مهم‌ترین این مطالعات به شرح زیر می‌باشند:

رضایی و همکاران (1391) در پژوهشی با عنوان، تحلیل مشکلات اجرای طرح هادی در مناطق روستایی شهرستان زنجان، به مطالعه مشکلات اجرای طرح هادی در ابعاد فیزیکی، فنی، مدیریتی-برنامه‌ریزی، دانشی-اطلاعاتی و زیست‌محیطی با استفاده از تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی و تأییدی پرداختند. نتایج تحقیقات آن‌ها نیز نشان می‌داد که 67.73 درصد مشکلات طرح هادی ناشی از 5 عامل فوق است. محمدی یگانه و همکاران (1392) در مقاله‌ای با عنوان «تبیین اثرات اجرای طرح هادی بر بهبود کیفیت زندگی در نواحی روستایی (مطالعه موردی: دهستان کراتی-شهرستان بیجار)»، با استفاده از شیوه پژوهشی توصیفی-تحلیلی به بررسی وضعیت کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های روستایی دارای طرح هادی و فاقد طرح هادی پرداختند. تا از طریق مقایسه وضعیت این دو، نقش طرح هادی در بهبود کیفیت زندگی در روستاهای دارای طرح هادی را ارزیابی کنند. نتایج تحقیق نشان می‌داد که با اجرای طرح هادی در این سکونتگاه‌ها، کیفیت زندگی در بعد کالبدی در حد متوسط و در ابعاد محیطی، اجتماعی و اقتصادی در حد پایین‌تر از متوسط و ضعیف ارزیابی شدند. همچنین، عظیمی و همکاران (1384) در پژوهشی با عنوان بررسی اثرات کالبدی اجرای طرح هادی روستایی (مطالعه موردی: غرب گیلان)، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی مسائل و مشکلات کالبدی روستا و نقش طرح هادی در بهبود شرایط را موردبررسی قراردادند. نتایج تحقیقات نشان می‌داد که اجرای طرح هادی موجب افزایش تمایل به ماندن در روستا، افزایش ساخت‌وساز و بازسازی و مرمت در روستا، کاهش تفاوت بین شهر و روستا در میزان برخورداری‌ها شده است. درنهایت، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی (1388) در یک طرح پژوهشی با عنوان ارزشیابی اثرات اجرای طرح هادی روستایی، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی نقش طرح هادی در ارتقاء شاخص‌های کالبدی، اقتصادی و اجتماعی در سکونتگاه‌های روستایی کشور پرداخت. نتایج تحقیقات نشان می‌داد که اجرای طرح هادی تأثیر قابل‌توجهی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی سکونتگاه‌های روستایی داشته است.

سؤالات و فرضیات تحقیق

سؤالات تحقیق درواقع همان دغدغه‌های اصلی محقق در مورد موضوع موردنظر است. برای اینکه پژوهش موردنظر، به‌صورت تخصصی مطالعه شود و از کلی‌نگری پرهیز شود، باید بر اساس چند سؤال پژوهش را خلاصه کرده تا نتایج مطلوب‌تری حاصل شود. این سؤالات بر اساس مطالب طرح مسئله به شرح زیر است:

1. آیا اجرای طرح هادی بهبود کیفیت زندگی خانواده‌های روستایی را در ابعاد کالبدی فضایی را در پی داشته است؟

فرضیه تحقیق. اجرای طرح هادی از طریق ارتقاء سطح کیفی ابعاد کاربری اراضی، محیطی، حمل‌ونقل و مسکن موجب بهبود کیفیت زندگی خانواده‌های روستایی شده است.

روش تحقیق

روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی است؛ و برای گردآوری داده‌ها از روش مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی بهره گرفته‌شده است. مطالعات کتابخانه‌ای درزمینهٔ جمع‌آوری آمار، اسناد و نظریه‌ها انجام‌شده است؛ و مطالعات میدانی نیز به‌صورت پیمایشی به‌منظور مشاهده وضع موجود، جمع‌آوری اطلاعات روستاها، توزیع پرسشنامه و مصاحبه با جامعه آماری بوده است.

جامعه آماری تحقیق حاضر شامل آن دسته از روستاهای استان زنجان است که در آن‌ها طرح هادی اجرا و تکمیل‌شده است. طبق آخرین آمار بنیاد مسکن استان زنجان تا سال 1390 در 154 روستای استان طرح هادی به‌طور کامل اجراشده است. با توجه به اینکه مراجعه به تمام این روستاها که در سطح استان پراکنده است نیازمند صرف هزینه و زمان طولانی است. به‌ناچار باید تعداد معینی از افراد جامعه آماری انتخاب شوند. برای انتخاب نمونه‌های آماری از دو روش استفاده‌شده است. درروش اول ابتدا تعداد نمونه‌های آماری برای توزیع پرسشنامه مشخص شد. با توجه به اینکه تعداد خانوار در 154 روستای فوق 45011 خانوار است (مرکز آمار ایران، 1390). با استفاده از فرمول کوکبان و با مقدار خطای 05/0 و سطح اطمینان 95%، 381 نفر به‌عنوان نمونه آماری انتخاب شدند.

در مرحله دوم برای انتخاب تعداد روستاهای نمونه از روش ترکیبی استفاده شد. این روش تلفیقی از روش نمونه‌گیری تخصصی و نمونه‌گیری مکانی است (حافظ نیا، 1389: 158 و 162). در این روش از تقسیمات سیاسی کمک گرفته شد. با توجه به اینکه استان زنجان، بر اساس تقسیمات سیاسی سال 1390، 7 شهرستان، 11 بخش و 43 دهستان تشکیل‌شده است. سعی شد از هر دهستان 1 روستا به‌عنوان نمونه آماری مکانی انتخاب گردد و برای انتخاب نمونه‌های مناسب و منطبق با اهداف تحقیق، چند پیش‌شرط باید رعایت می‌شد:

1. انتخاب روستاهایی با جمعیت بین 250 تا 2500 نفر؛

2. انتخاب روستاهایی که طرح هادی در آن‌ها در دهه 1380 انجام‌شده است؛ یعنی در بازه زمانی بین 1380-1390؛

3. انتخاب روستاهای که دارای دهیاری و سایر نهادهای اجرایی از سال 1385 باشد تا عملکرد آن‌ها در رابطه با نحوه اجرای طرح هادی بررسی شود؛

4. انتخاب روستاهایی که در حومه شهر مرکزی قرار نداشته باشند؛ زیرا توسعه و ارتقاء کیفیت روستا تحت تأثیر فاصله جغرافیایی و عملکرد شهر مرکزی قرار نگیرد.

بدین ترتیب 41 روستا از بین 154 روستای دارای طرح هادی انتخاب گردید. برای برآورد سهم هر روستا جهت توزیع پرسشنامه، 381 بر 41 تقسیم شد و درنهایت برای هر روستا 9 پرسشنامه توزیع گردید.

جدول 1- تعداد جمعیت و موقعیت سیاسی روستاهای نمونه

منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1390

برای تحلیل داده‌ها نیز از فن‌های آماری توصیفی، آزمون T و روش تحلیل مسیر استفاده شد. در این زمینه، ابتدا به‌وسیله جداول و نمودارهای توصیفی، وضعیت شاخص‌های کالبدی-فضایی در روستاها موردبررسی قرار گرفت. سپس برای، اثبات میزان تأثیر طرح هادی بر شاخص‌های کیفیت زندگی و ارائه نتیجه کلی در مورد وضعیت کیفیت زندگی در روستاهای دارای طرح هادی در استان زنجان، از آزمون T، استفاده شد. «آزمون تک نمونه‌ای T، نوعی آزمون پارامتریک است و برای تعمیم نتایج حاصل از آراء نمونه آماری به جامعه آماری استفاده می‌شود. آزمون t یک نمونه‌ای زمانی کاربرد دارد که انحراف معیار جامعه معلوم نباشد و بجای آن انحراف معیار نمونه را قرار می‌دهیم. در این‌گونه موارد از یک توزیع دیگر که به نرمال نزدیک است به‌عنوان آمار آزمون استفاده می‌کنیم. این توزیع برای نمونه‌هایی با حجم کمتر از 30 کاربرد دارد؛ و مقدار آماره آزمون به‌صورت زیر محاسبه می‌شود»(بایزیدی و همکاران، 1391: 74):

= میانگین نمونه آماری، µ= میانگین جامعه آماری، S= انحراف معیار نمونه، n= تعداد نمونه آماری

در مرحله بعدی، برای ارزیابی میزان تأثیر هر یک از شاخص‌ها در بهبود کیفیت زندگی از روش تحلیل مسیر استفاده‌شده است. این روش نوعی تحلیل رگرسیونی است که برای درک علیت و نمایش الگوی روابط علی در میان مجموعه‌ای از متغیرهای مرتبط باهم کاربرد دارند. (حافظ نیا، 1389: 293). در این روش، شاخص‌های کالبدی-فضایی به‌عنوان متغیر مستقل و کیفیت زندگی به‌عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته می‌شوند. سپس، با کمک نرم‌افزار SPSS، واریانس شاخص‌ها به‌عنوان اثر مستقیم برآورد می‌شود. در مرحله بعد، اثر غیرمستقیم از طریق حاصل‌ضرب ضرایب هر مسیر به دست می‌آید و نشان‌دهنده تأثیر یک متغیر مستقل (χ) بر متغیر وابسته (y) از طریق یک متغیر واسطه (z) است. هر چه ضریب اثر غیرمستقیم بیشتر باشد نشان‌دهنده کاذب بودن اثر مستقیم و تأثیر بیشتر متغیر واسطه‌ای است. علاوه بر این، اثر کل نیز از مجموع اثر مستقیم و غیرمستقیم به دست می‌آید که درون‌زا و برون‌زا بودن متغیرها را آشکار می‌کند. متغیر برون‌زا، متغیری است که تحت تأثیر هیچ‌یک از شاخص‌ها و متغیرهای دیگر قرار نگرفته باشد (آذر، 1381: 68). متغیر درون‌زا نیز متغیری است که تحت تأثیر یک یا چند متغیر دیگر قرارگرفته باشد (همان). در نهایت، میزان پایایی پرسشنامه نیز با فرمول آلفای کرونباخ 963/0 برآورد شد که مورد تائید است.

شاخص‌های تحقیق

شاخص‌های تحقیق که منتج از مطالعه طرح‌ها و پژوهش‌های پیشین و مصاحبه با جامعه آماری، در قالب معیارهای کالبدی-فضایی تهیه‌شده است. شامل شاخص‌های حمل‌ونقل، مسکن، کاربری اراضی و زیست‌محیطی است (جدول شماره 2). هدف پژوهش نیز بررسی نحوه و میزان اجرای طرح هادی بر وضعیت شاخص‌های فوق در سکونتگاه‌های روستایی است. پرسشنامه تحقیق نیز بر اساس شاخص‌های فوق طراحی گردیده و برای امتیازدهی به شاخص‌ها از روش وزن بندی طیفی لیکرت (خیلی کم 1؛ کم 2؛ متوسط 3؛ زیاد 4؛ خیلی زیاد 5) استفاده شد.

جدول 2- شاخص‌های کالبدی-فضایی کیفیت زندگی

منابع: پورطاهری و همکاران، 1390- عنابستانی و همکاران، 1391- جاجرمی و همکاران 1385- فرجی ملائی و همکاران، 1389- بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1388. مطالعات میدانی نگارنده، 1392

قلمرو پژوهش

استان زنجان در بخش شمال غرب کشور ایران قرار دارد و با استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، گیلان، قزوین، همدان و کردستان هم‌جوار است (شکل- 1). ازنظر اقلیمی، دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل است و میزان بارش سالیانه آن، 299 میلی‌متر است (سالنامه هواشناسی، 1385). طبق سرشماری سال 1390، جمعیت استان 1011474 نفر است که 63 درصد در نقاط شهری و 38 درصد نیز در روستا زندگی می‌کنند (جدول شماره 3).

جدول 3- ویژگی‌های جغرافیایی استان زنجان

منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1390

شکل 1- موقعیت سیاسی استان زنجان در کشور ایران

مبانی نظری

توسعه روستایی به‌عنوان یک راهبرد پایدار، سبب افزایش استانداردهای زندگی و بهبود کیفیت زندگی، افزایش صنایع مرتبط با کشاورزی، عرضه کالا و خدمات، مشارکت مردم در برنامه‌های توسعه، ارزش به کرامت انسانی، حس اعتمادبه‌نفس، کاهش فقر و مهاجرت، می‌شود (Jagadeesh, 2006: 21). یکی از مهم‌ترین عناصر ساختاری توسعه روستایی در جهت حمایت از فقیران روستایی و کاهش آسیب‌پذیری مناطق روستایی، توجه به ابعاد کالبدی فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و محیطی انسان در مناطق روستایی است (پور طاهری و همکاران، 1390: 22). ازاین‌رو، اتخاذ رویکردهای کالبدی-فضایی مناسب برای توسعه روستایی، از برنامه‌های ضروری برای رسیدن به راهبرد توسعه روستایی و متعاقب آن، بهبود کیفیت زندگی است. در این زمینه، رویکردهای متعددی برای توسعه کالبدی سکونتگاه‌های روستایی اتخاذشده‌اند ازجمله: راهبرد توسعه و بهبود زیرساخت‌های روستایی (استعلاجی، 1381: 34)، راهبرد توسعه روستا-شهر (صرافی، 1377: 123)، راهبرد برنامه‌ریزی مراکز روستایی (رضوانی، 1383: 118)، راهبرد مراکز رشد روستایی (پاپلی یزدی و همکاران، 1385: 209).

مدل‌های تحلیل کیفیت زندگی روستایی

علاوه بر رویکردهای متعددی که برای توسعه و بهبود کیفیت زندگی روستائیان اتخاذشده است، مدل‌های متعددی نیز برای توسعه و بهبود کیفیت زندگی ارائه گردیده است. این مدل‌ها، جنبه ساختاری و اسکلت‌بندی دارند ولی فاقد هرگونه محتوایی هستند (صدیق اورعی، 1374: 30). به‌عبارت‌دیگر، محقق چهارچوب و ساختار اولیه تحقیق خود را از مدل استنتاج می‌کند ولی بار معنایی و تفکر علمی خود را از نظریه‌ها دریافت می‌کند. دریکی از ساده‌ترین مدل‌ها، کیفیت کلی زندگی یک مجموع وزن‌دار از سطح رضایت در قلمروها و جنبه‌های مختلف زندگی است (pacione, 2003: 23). این مدل، به مدل نیازهای سلسله مراتبی مزلو[2] معروف است. طبق این مدل نیازهای انسان یا سکونتگاه‌ها در یک دسته‌بندی سلسله مراتبی قرار می‌گیرند و در آن هر چه نیازهای اساسی‌تر برآورده می‌شود دستیابی به کیفیت زندگی مطلوب، آسان‌تر می‌شود. درواقع این مدل شامل یک فرمول پیچیده از سلسله‌مراتب نیازها است (maslow, 1954).

مدل دیگر در بررسی کیفیت زندگی، مدل درونوسکی[3] است. وی درزمینهٔ مطالعه کیفیت زندگی میان «وضع رفاهی» و «سطح زندگی» تمایز قائل بود؛ و تأکید داشت که وضع رفاهی مردم وابسته به سطح زندگی است. شاخص‌های وی برای سنجش وضع رفاهی شامل وضعیت جسمی مردم ازنظر سلامتی، وضع آموزشی و وضع اجتماعی است. علاوه بر شاخص‌های وضع رفاهی، شاخص‌های سطح زندگی نیز شامل خوراک، پوشاک، سرپناه، بهداشت، آموزش، اوقات فراغت، امنیت، محیط اجتماعی و محیط طبیعی است (اسمیت، 1381: 170). طبق این مدل، وضع رفاهی و سطح زندگی ارتباط دوسویه دارند و در این میان، وضع رفاهی که بعد شخصی و روانی کیفیت زندگی را تشکیل می‌دهد به‌واسطه سطح زندگی برآورده می‌شود.

یکی دیگر از مدل‌های کیفیت زندگی، مدل رضایت از محیط سکونتگاهی کمبل و همکاران وی است. به نظر ایشان مردم در یک محیط عینی معین زندگی می‌کنند اما ادراکات آن‌ها در یک محیط ذهنی و مجازی شکل می‌گیرد و بر اساس فضای زندگی روانی واکنش نشان می‌دهند (compbell et al, 1976: 13). ازاین‌رو، برای مطالعه کیفیت زندگی و بهزیستی مردم باید شاخص‌های عینی و ذهنی را باهم موردمطالعه قرار دهیم. به همین خاطر، ایشان در مطالعه کیفیت زندگی، شاخص‌های متنوعی را انتخاب نمودند. شاخص‌های کلی کمبل عبارت بودند از: ازدواج، زندگی خانوادگی، بهداشت، همسایگی، دوستی، شغل، مکان زندگی، مسکن، معیار زندگی، تحصیلات، پس‌انداز و آموزش رسمی (همان منبع: 63).

درزمینهٔ مطالعه کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های روستایی ایران، رضوانی و همکاران (1378) یک مدل تلفیقی از نظریات و مدل‌های مختلف ارائه داده‌اند. مدل آن‌ها بیشتر برگرفته از نطریات مازلو و مکس-نیف است. شاخص‌های اصلی مدل پیشنهادی آن‌ها شامل فهرستی از نیازهای انسانی جوامع روستایی است. این نیازها در سه‌طبقه اصلی از قبیل 1. نیازهای اساسی؛ 2. نیازهای بهزیستی؛ و 3. نیازهای فرصت و فراغت قرارگرفته‌اند (رضوانی و همکاران، 1387: 15). پیش‌فرض این مدل این است که توانایی انسان‌ها برای تأمین نیازهایشان ناشی از فرصت‌ها و امکانات در دسترس و ایجادشده از طریق چهار عامل زیر است:

1. سرمایه اجتماعی، 2. سرمایه انسانی، 3. سرمایه ساخت، 4. سرمایه طبیعی.

در این مدل فرض براین است که هر نیاز دارای سهم نسبی در کیفیت زندگی است که به‌عنوان وزن سهیم در کیفیت کلی زندگی دارای اهمیت است. ازاین‌رو، کیفیت زندگی در هر زمان تابعی از اهمیت نیازها برای هر فرد یا گروه برحسب سهم نسبی آن در بهزیستی ذهنی فرد و میزان برآورده شدن نیازهای انسانی است (رضوانی، 1387: 16). ساختار کلی مدل فوق در شکل شماره 2 آورده شده است.

شکل 2- ساختار مدل پیشنهادی سنجش کیفیت زندگی در نواحی روستایی منبع: رضوانی و همکاران، 1387

طرح هادی و کیفیت زندگی

طرح هادی روستایی، در سال 1362 برای اولین بار در کشور تحت عنوان «طرح اصلاحی-روانبخشی روستاها» توسط معاونت امور عمرانی استانداری چهارمحال بختیاری به مورداجرا گذاشته شد (احمدی، 1375: 3). دولت‌ها موظف هستند فضای زندگی مناسب و شایسته ساکنین روستا را فراهم کنند تا از این طریق روستاییان نیز فرصت زندگی و رشد و توسعه را داشته باشند؛ زیرا توسعه به‌واسطه کمبود خدمات و امکانات به تعویق می‌افتد و نواحی فاقد تسهیلات عمومی در موقعیت رقابتی ضعیفی قرار می‌گیرند (خانی، 1376). بدین ترتیب، برای ایجاد فضای زندگی مطلوب و متعال، نیازمند اجرای طرح‌های توسعه روستایی در کشور است از طرفی، این طرح‌ها باید بتوانند مسائل و مشکلات موجود درزمینه های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی را به حداقل برسانند (سازمان برنامه‌وبودجه، 1378: 289). اکثر کارشناسان بر این باورند که طرح‌های هادی روستایی، باهدف کاهش نابرابری‌های اجتماعی-اقتصادی میان شهر و روستا شکل گرفتند (عزیز پور و همکاران، 1390: 72). هرچند که طرح هادی یک طرح کالبدی و فیزیکی است، اما این طرح باهدف توزیع بهینه خدمات و نیز ایجاد کالبدی مناسب برای فراهم کردن بستری برای بهبود جریان توسعه اقتصادی-اجتماعی در روستا انجام می‌شود (اصلانی، 1378: 223). ازاین‌رو، با ارتقای سطح کیفی ساختار کالبدی روستاها، ساختار اجتماعی-اقتصادی روستاهای کشور نیز متحول می‌گردد و از این راه زمینه‌های توسعه روستایی فراهم می‌شود (عزیز پور و همکاران، 1390: 73).

جایگاه طرح هادی روستایی در توسعه روستایی کشور

طرح هادی مهم‌ترین سند رسمی و قانونی توسعه و عمران یک روستا در کشور است که بادید همه‌جانبه و یکپارچه، تمامی ابعاد زندگی روستائیان را در نظر می‌گیرد (رضوانی، 1383: 65). درواقع، طرح هادی به‌عنوان بخشی از طرح کالبدی ملی است. طرح‌های کالبدی ملی در سه سطح ملی، منطقه‌ای و ناحیه‌ای انجام می‌شود و طرح هادی در پایین‌ترین سطح طرح کالبدی قرار دارد و به‌عنوان بخشی از طرح کالبدی ناحیه‌ای است (پاپلی یزدی و ابراهیمی، 1385: 161). سابقه اجرای طرح هادی در کشور به سال 1362 برمی‌گردد. در این سال برای اولین بار در کشور طرحی تحت عنوان «طرح اصلاحی-روانبخشی روستاها» توسط معاونت امور عمرانی استانداری چهارمحال بختیاری به مورداجرا گذاشته شد (احمدی، 1375: 3). پس‌ازآن به‌تدریج مناطق دیگر نیز اقدام به تهیه و اجرای طرح هادی روستایی نمودند. این طرح ابتدا توسط وزارت جهاد کشاورزی و سازمان بنیاد مسکن اجرا می‌شد، اما از سال 1377 با مصوبه مجلس، به بنیاد مسکن واگذار گردید (همان منبع: 6). طرح هادی روستایی به‌عنوان یک طرح توسعه روستایی با رویکرد همه‌جانبه است و اهمیت خاصی در نظام توسعه روستایی دارد. این طرح به‌عنوان محلی‌ترین و موردی‌ترین طرح است که مستقیماً با روستاها و اجتماع روستایی ارتباط دارد. هرچند که این طرح به‌طور همه‌جانبه، تمام ابعاد توسعه روستایی را در نظر می‌گیرد؛ اما در عمل بیشتر ماهیت کالبدی و فیزیکی دارد (رضوانی، 1383: 157). از طرفی، حدود 96549 نقطه روستایی دارای سکنه با بیش از 21446783 نفر (5/28 درصد) در کشور وجود دارد (مرکز آمار ایران، 1390). علاوه بر این، این بخش از جامعه در یک فضایی زندگی می‌کنند که ویژگی‌ها، امکانات، محدودیت‌ها و مشکلات خاص خود را دارد و ازاین‌جهت ممکن است با فضاهای شهری ازنظر نیازها و محدودیت‌ها متفاوت باشد ازاین‌رو، برنامه‌ها و طرح‌های مخصوص به خود را می‌طلبد. بدین ترتیب، برای ایجاد فضای زندگی مطلوب و متعال، نیازمند اجرای طرح‌های توسعه روستایی در کشور هستیم.

طبق گزارش بنیاد مسکن انقلاب اسلامی تا پایان سال 1390 برای 27785 روستا طرح هادی تهیه‌شده است که از این تعداد، در 12417 روستا اجرای طرح هادی به اتمام رسیده است؛ یعنی از 65000 نقطه روستایی در کشور حدود 42 درصد دارای طرح هادی هستند[4]؛ اما در استان زنجان تا پایان سال 1388، برای 506 روستا طرح هادی تهیه‌شده است. از این تعداد، در 467 روستا طرح هادی اجراشده است (بنیاد مسکن زنجان، 1390)؛ یعنی از 935 نقطه روستایی در استان، حدود 49 درصد دارای طرح هادی هستند. این آمار نشان می‌دهد که استان زنجان همگام با تحولات توسعه روستایی کشور حرکت می‌کند.

یافته‌های تحقیق

طرح هادی روستایی یک طرح کالبدی است و هدف اصلی آن بهبود ساختاری-کالبدی سکونتگاه‌های روستایی است. این طرح با تغییراتی که در بافت روستا به وجود می‌آورد آن را از حالت نامنظم به یک بافت منظم تبدیل می‌کند و مسیر توسعه آینده آن را نیز تعیین می‌کند تا روستا به شکل منظم و برنامه‌ریزی‌شده گسترش پیدا کند. ازاین‌رو این طرح، وضعیت کالبدی روستا را تحت تأثیر قرار می‌دهد و پرسیدن این موضوع از ساکنین روستا، تکراری و ساده‌لوحان است؛ اما هر طرحی که اجرا می‌شود باید مورد ارزیابی قرار گیرد تا معلوم شود که برنامه‌ها برحسب تمام شاخص‌های کمی و کیفی به‌گونه‌ای مناسب و مطلوب به‌سوی هدف‌ها روان بوده است یا نه و امکانات بالقوه را برای رشد کشف و از آن‌ها بهره‌برداری می‌کند. این ارزشیابی هر نوع نارسائی را که در تهیه برنامه و اجرای آن وجود داشته باشد آشکار می‌سازد، کار آیی و توانمندی دستگاه‌های برنامه‌ریزی را می‌سنجد و نتایج تجربه جدید را به عموم معرفی می‌کند و به آن‌ها برای تهیه برنامه‌های بهتر یاری می‌رساند (مرکز امور توسعه آسیا و اقیانوس آرام، 1368: 169). بدین ترتیب، هدف این بخش نیز دستیابی به نتیجه صحیح در مورد تأثیر طرح هادی در تحولات کالبدی منطقی و برنامه‌ریزی‌شده در روستاهای موردمطالعه است.

در ابتدا باید گفت که سؤالات این بخش بیشتر مربوط به کیفیت و نحوه تأثیر طرح هادی در ساختار کالبدی سکونتگاه‌های روستایی است؛ و اینکه تا چه میزان باسلیقه و نیاز مردم روستا انطباق دارد. بر اساس نتایج جدول 4، میانگین آراء جامعه آماری در مورد تأثیر مطلوب طرح هادی بر ساختار کالبدی سکونتگاه روستایی 4 است؛ بنابراین تأثیر طرح هادی بر ساختار کالبدی روستا، ازنظر مردم در سطح بالایی قرار دارد. بر اساس شاخص‌های کالبدی، در شاخص کاربری اراضی، اجرای طرح هادی روستایی بیشترین تأثیر را بر شاخص‌های «تعیین محدوده وجهت توسعه روستا» 4/98 «رضایت از مکان‌یابی کاربری اداری» 4/88 و کمترین تأثیر را بر «ایجاد تنوع کاربری‌ها» 3/62 «رضایت از مکان‌یابی فضای سبز» 3/54 گذاشته است. درزمینهٔ شاخص زیست‌محیطی نیز، اجرای طرح هادی بیشترین تأثیر را بر «گرایش به پاکیزگی محیط طبیعی» 4/17 و «میزان بالا رفتن نظافت و پاکیزگی» 4/01 و کمترین تأثیر را بر «گرایش به کاهش و تخریب مراتع» 3/27 و «گرایش به کاهش تخریب خاک» 3/11 گذاشته است. همچنین درزمینهٔ شاخص حمل‌ونقل، اجرای طرح هادی بیشترین تأثیر را بر «شیب معابر و خاصیت لغزندگی آن» 4/3 و «کیفیت و شکل معابر اصلی» 4/21 و کمترین تأثیر را بر «نحوه زیرسازی معابر پیاده‌روها» 3/91 و «میزان انطباق معابر با بافت کالبدی» 3/88 گذاشته است. درنهایت درزمینهٔ شاخص مسکن، چرا طرح هادی بیشترین تأثیر را بر «کنترل ساخت‌وساز خودسرانه و غیر مهندسی» 4/92 و «وضعیت مرمت و بازسازی مساکن روستا» 4/63 و کمترین تأثیر را بر «افزایش تعداد طبقات خانه» 3/52 و «رعایت الگوی سنتی بافت کالبدی روستا» 3/5 گذاشته است (جدول شماره 4).

جدول 4- میانگین امتیاز تأثیر اجرای طرح هادی بر شاخص‌های کالبدی-فضایی روستاهای استان زنجان

علاوه بر یافته‌های توصیفی، یافته‌های استنباطی نیز برای ارزیابی موضوع تحقیق مورداستفاده قرارگرفته است. دریافته مای استنباطی[5] پژوهشگر با استفاده مقادیر نمونه آماره‌ها را محاسبه کرده و سپس با کمک تخمین و یا آزمون فرض آماری، آماره‌ها را به پارامترهای جامعه تعمیم می‌دهد. در این بخش، برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و آزمون فرضیه‌های پژوهش از روش آمار استنباطی آزمون T استفاده می‌شود. مهم‌ترین وزن‌های این بخش، مقدار t، درجه آزادی (df) و سطح معنی‌داری (P- ralue) است؛ و برای بررسی میزان تأثیر اجرای طرح هادی در بهبود شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی کیفیت زندگی روستایی مورداستفاده قرار می‌گیرند.

نتایج آزمون T نشان می‌دهد که مقدار آماره t برای شاخص کالبدی-فضایی 11/614 است؛ و این نشان می‌دهد که ازنظر روستائیان تأثیر طرح هادی در بهبود وضعیت کالبدی روستایی بسیار مطلوب و قابل‌قبول است. درزمینه تفکیک شاخص‌های کالبدی، به ترتیب مقدار آماره t برای شاخص کاربری 15/486، زیست-محیطی، 11/573، مسکن 7/125 و حمل‌ونقل 5/234 است (جدول شماره 5). بدین ترتیب، بیشترین میزان رضایت از نحوه تعیین کاربری اراضی و خدمات و تسهیلات عمومی در روستا با میانگین 4/49 و کمترین رضایت نیز از نحوه ایجاد و تغییر شبکه معابر و مصالح و مقاومت آن‌ها با میانگین 3/56 بوده است. البته میانگین تمامی شاخص‌ها بالاتر از حد مطلوب است. با توجه به اینکه سطح معنی‌داری تمام شاخص‌ها، کمتر از 0/05 است، ازاین‌رو نتایج تحلیل صحیح بوده و فرضیه صفر رد می‌شود؛ و می‌توان گفت که بین اجرای طرح هادی و بهبود وضعیت، کاربری اراضی، محیط‌زیست، حمل‌ونقل و مسکن و به‌طورکلی، ابعاد کالبدی-فضایی روستا ارتباط معنادار و مثبتی وجود دارد.

جدول 5- آزمون T برای میزان تأثیر اجرای طرح هادی بر شاخص‌های کالبدی-فضایی روستاهای استان زنجان

منبع: یافته‌های تحقیق

با توجه به نتایج آزمون T، مشخص شد که طرح هادی در ارتقاء شاخص‌های کاربری اراضی، محیط‌زیست، مسکن و حمل‌ونقل تأثیر زیادی داشته است. در این بخش از تحقیق می‌خواهیم، میزان تأثیر شاخص‌های فوق در بهبود کیفیت زندگی روستائیان را مورد ارزیابی قرار دهیم؛ و الگوریتم تحقیق نیز در این است که ابتدا تأثیر طرح هادی در ارتقاء شاخص‌های ارزیابی شوند. سپس از طریق ارتقاء شاخ‌ها، تأثیر طرح هادی در بهبود کیفیت زندگی به‌طورکلی، مورد ارزیابی قرار گیرد.

طبق نتایج جدول شماره 5، مقدار اثر کل شاخص‌ها به ترتیب برای شاخص حمل‌ونقل 0/893، زیست-محیطی 0/869، کاربری اراضی 0/781 و مسکن 0/729 است. با توجه به اینکه مقدار ضریب کل در تمامی شاخص‌ها بیش از 0/3 است، ازاین‌رو شاخص‌ها درون‌زا بوده و تحت تأثیر یکدیگر قرار دارد؛ و مقدار تأثیرشان بر کیفیت زندگی واقعی است؛ و اجرای طرح هادی، از طریق ارتقاء شاخص‌های فوق، موجب بهبود کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های روستایی استان زنجان شده است. در این بخش از تحلیل نیز، نتایج نشان می‌دهد که میزان تأثیر شاخص حمل‌ونقل بر کیفیت زندگی بیش از سایر شاخص‌ها بوده است. هرچند که عملکرد طرح هادی در شاخص حمل‌ونقل در رتبه سوم قرار دارد؛ اما ازنظر مردم تأثیر این شاخص‌ها بر زندگی مردم بیش از دیگر شاخص‌ها است. ازاین‌رو، در اجرای طرح هادی و سایر طرح‌های کالبدی، بهبود شبکه معابر باید در اولویت قرار گیرد. بعدازآن شاخص‌های محیط‌زیست، کاربری اراضی و مسکن قرار دارند.

علاوه بر این مقدار اثر مستقیم که بیان‌کننده تأثیر شاخص بر کیفیت زندگی بدون دخالت سایر شاخص‌ها است، نیز گویای تأثیر شاخص حمل‌ونقل با اثر مستقیم 0/643 بر کیفیت زندگی بدون دخالت سایر شاخص‌ها است. ازاین‌رو، نتایج تحلیل اثر مستقیم نیز بر اهمیت شبکه معابر در کیفیت زندگی مردم تأکید دارد. بعدازآن نیز شاخص‌های محیط‌زیست با 0/594، مسکن با 0/461 و کاربری اراضی با 0/436 قرار دارند (شکل 3).

جدول 6- تأثیر شاخص‌های کالبدی-فضایی بر کیفیت زندگی

منبع: یافته‌های تحقیق

شکل 3- مدل تحقیق درزمینه میزان و مسیر تأثیر شاخص‌ها بر یکدیگر و بر کیفیت زندگی

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

کیفیت زندگی مفهومی چندبعدی است و تنها شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی را شامل نمی‌شود بلکه ابعاد کالبدی و کیفیت محیط‌زیست پیرامون انسان‌ها را نیز شامل می‌شود. یکی از میانه‌ای اساسی زندگی به‌ویژه در محیط‌های روستایی، داشتن محیط زندگی سالم و دسترسی به انواع خدمات و تسهیلات است. این در حالی است که اغلب روستاهای کشور با مشکلات ساختاری-کارکردی مواجه هستند که برخی از این مشکلات ناشی از فقر و توسعه‌نیافتگی روستاها و برخی نیز به علت مشکلات محیطی است. علاوه بر این اغلب سکونتگاه‌های روستایی کشور، به‌صورت خودجوش و بدون طرح و برنامه خاصی و به تبعیت از شرایط محیط طبیعی رشد و تکوین یافته‌اند. یکی از مهم‌ترین راه‌حل‌ها برای حل مشکلات کالبدی زندگی روستایی اجرای طرح هادی روستایی است. این قبیل طرح‌ها از سال 1362 شروع‌شده است و امروزه نزدیک به 12417 نقطه روستایی دارای طرح هادی است.

نتایج تحقیق نشان می‌دهد که اجرای طرح هادی تأثیر زیادی در بهبود ابعاد کالبدی-فضایی سکونتگاه‌های روستایی داشته است. به‌طوری‌که میانگین تأثیر طرح هادی در بهبود بعد کالبدی-فضایی کیفیت زندگی، 4 بوده است. با توجه به اینکه آماره t تحقیق 11/614 و سطح معناداری 0/000 است می‌توان گفت که بین اجرای طرح هادی و بهبود شاخص کالبدی روستا رابطه معنادار و مثبتی وجود دارد. همچنین در این زمینه، اجرای طرح هادی بیشترین تأثیر را بر شاخص‌های «تعیین محدوده و جهت توسعه روستا» 4/98، «گرایش به پاکیزگی محیط طبیعی...» 4/17، شیب معابر و خاصیت لغزندگی آن 4/3 و «کنترل ساخت‌وساز خودسرانه و غیر مهندسی» 4/92 و کمترین تأثیر را بر «رضایت از مکان‌یابی فضای سبز» 3/54، «گرایش به کاهش تخریب خاک» 3/11، «میزان انطباق معابر با بافت کالبدی» 3/88 و «رعایت الگوی سنتی بافت کالبدی روستا» 3/5 گذاشته است. علاوه بر این، تمامی شاخص‌های چهارگانه ازنظر تأثیر طرح هادی پلاتر از حد میانگین هستند و در این رابطه شاخص کاربری اراضی با مقدار t 15/486 بیش از سایرین تحت تأثیر عملکرد طرح هادی قرارگرفته است و بعدازآن شاخص‌های زیست-محیطی، 11/573، مسکن 7/125 و حمل‌ونقل 5/234 قرار دارند.

همچنین درزمینه تأثیر شاخص‌های کالبدی-فضایی در کیفیت زندگی روستایی، شاخص حمل‌ونقل با اثر کل 0/893 در رتبه اول قرار دارد و بعدازآن شاخص‌های حمل‌ونقل، زیست-محیطی 0/869، کاربری اراضی 0/781 و مسکن 0/729 به ترتیب رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص دارند. ازاین‌رو، برای توسعه و بهبود عملکرد طرح هادی جهت ارتقاء کیفیت زندگی باید وضعیت شبکه معابر در اولویت قرار گیرند؛ زیرا طرح هادی از طریق شاخص شبکه حمل‌ونقل تأثیر بیشتری بر کیفیت زندگی روستائیان می‌گذارد.

پیشنهادها و راهبردها

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از یافته‌های تحقیق و مبانی نظری، برای اجرای صحیح طرح‌های هادی روستایی و ارتقاء کیفیت زندگی روستائیان و به‌منظور جلوگیری از اتلاف سرمایه و منابع محلی و ملی رعایت راهبردها و راهکارهای زیر ضروری به نظر می‌رسد:

- یکی از مشکلات اکثر روستاها، نیمه‌تمام ماندن طرح‌ها و پایین بودن کیفیت کار به‌ویژه زیرسازی و آسفالت‌ریزی شبکه معابر، جدول‌گذاری‌ها و غیره است. این کار به‌واسطه برنامه‌ریزی و نظارت نادرست اتفاق می‌افتد؛ بنابراین تعیین بودجه و بازه زمانی مشخص و تعیین جریمه و مجازات برای دیرکرد اجرای طرح برای پیمانکاران با جدیت تمام از نیازهای اساسی در تکمیل طرح هادی است.

- اصولاً طرح هادی فقط محدود به محدوده کالبدی روستا است؛ و مورفولوژی زراعی، باغی، کاربری‌های گوناگون خارج از محدوده مسکونی روستا را شامل نمی‌شود؛ بنابراین، ضروری است که شاخص کاربری اراضی زارعی، باغی و صدور سند مالکیت به آن جهت جلوگیری از تغییر کاربری اراضی نیز موردتوجه قرار گیرد.

- جلوگیری از الگوبرداری صرف طرح هادی روستا از طرح‌های شهری و ورود عناصر و قوانین مکتوب شهری به حوزه روستایی و بازنگری آن‌ها به‌گونه‌ای که فضای روستایی از فضای شهری متمایز و بر پایه توان‌های نواحی روستایی باشد.

- در برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌ها، هدف باید توسعه زندگی مردم روستا باشد... بنابراین فقرزدایی و ارتقاء شاخص‌های معیشتی باید در صدر برنامه‌های عمرانی روستایی ازجمله طرح هادی قرار گیرد. بدین‌صورت که چگونه طرح هادی را اجرا کنیم که موجب کاهش فقر در روستا شود.

- برنامه‌ریزی و اجرای طرح هادی باید از حالت بخشی خارج‌شده و به‌صورت همه‌جانبه، غیرمتمرکز و مبتنی بر مشارکت مردم، نهادهای محلی و منطقه‌ای باشد.

- شرکت‌های مهندسین مشاور باید یک مطالعه همه‌جانبه و دقیق از وضعیت زندگی و محدودیت‌ها و امکانات روستا داشته باشند.

- تأکید بر دانش و منابع بومی روستا در فرآیند تهیه و اجرای طرح هادی روستایی جهت تقویت مشارکت مردم و کاهش هزینه و زمان

 (1) این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی با عنوان: ارزیابی و سنجش اثرات اجرای طرح هادی بر بهبود کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی: استان زنجان) که در قالب اعتبارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان زنجان انجام‌گرفته است.