مبانی تکرار در اشعار قیصر امین‌پور

1- درآمد

«ادبیّات، خصلت متمایز واسطه­اش را- از دیگر هنرها- از این واقعیّت می­گیرد که همۀ عناصر آن کلمات­اند و کلمات سر و صدای صِرف یا آثار قلم نیستند؛ بلکه سر و صدای معنا‌داری هستند که باید از قبل شناخته شده باشند تا بتوان شعر را فهمید یا درک کرد» (مونروسی بیردزلی، 1378: 88). بررسی شکل، فرم، صنایع بیانی، صنایع بدیعی و... در شعر هر شاعر، علاوه بر این که ما را از تأثیر­پذیری شعر از تحوّلات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... آگاه می­کند، رویکردی برای واکاوی دغدغه­های ذهنی و روانی شاعر به حساب می­آید که گام بلندی در حوزۀ نقد شعر به شمار می­رود.

تکرار در شعر، صرفاً حادثه­ای کلامی و یا رخدادی زبانی نیست؛ بلکه برآمده از احساسی ناب و عمیق شاعر است، چنان­که این واژگان تکراری به نوعی گسترش­دهندۀ اندیشۀ شاعر و خاستگاه ذهن وقّاد اوست. زمانی که هنرمند یا نویسنده به آفرینش اثری دست می­زند، قصد او نشان دادن هدفی معیّن است؛ یعنی نیّت او، این است که از راه­های ممکن، نظرها را به خود جلب و احساسات را تحریک کند (پی­یر، 1336: 116).

صنایع بدیعی به دو بخش لفظی و معنوی¹ تقسیم شده است. به کارگیری تکرار در حد اعتدال به عنوان یکی از صنایع لفظی، چنانچه «باعث سستی الفاظ و معانی ابیات نشود» (اسفندیارپور، 1384: 168) و مطابق مقتضای حال مخاطب باشد، می­تواند بر مخاطب تأثیر روحی و روانی بگذارد. بلیغ­ترین سخن، آن­ است که از طرفی، زبان دل سخنور باشد و از طرفی، بیان حال مخاطب (فرشیدورد، 1378: 646). بررسی مبانی ذهنی و روانی این صنعت بدیعی در اشعار قیصر امین­پور می­تواند ما را درتحلیل سبک فکری و جهان ذهنی او آشنا کند. تکرار در نگاه سنّتی غالباً با رویکرد فصاحت و بلاغت مورد تحلیل و بررسی قرار می­گرفت؛ ولی در رویکرد جدید می­تواند با علوم مختلف در ارتباط ­باشد. بررسی این صنعت در رویکرد جدید، می­تواند موضوع تازه و قابل بررسی برای پژوهندگان ادب­دوست باشد.

دربارۀ تکرار در اشعار کلاسیک و معاصر مقالات فراوانی به نگارش درآمده است که بیشتر آ­ن­ها در زمینۀ کارکرد تکرار در شعر، جنبۀ موسیقایی تکرار، سیر تاریخی و تقسیم‌بندی این صنعت بدیعی در حوزۀ جمله، کلام، واژگان، واج و... اشاراتی داشته­اند. برخی از این مقالات عبارت­اند از:

«تکرار بلاغی، اهمّیّت و لزوم بازنگری آن» از جهاندوست سبزعلی­پور (زبان و ادب فارسی، 1388: 81).

«نگاهی به طبقه­بندی صنایع بدیعی همراه با نقد و تحلیل صنایع لفظی» از یحیی کاردگر (مجلّة دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، 1386­: 145).

«بدیعیات پدیدۀ نو در عصر انحطاط» از عباس طالب­زاده (زبان و ادبیّات عربی، 1388: 83).

«بررسی کارکردهای تکرار در شعر معاصر» از مسعود روحانی (بوستان ادب، ­1390: 145).

«جایگاه تکرار و لزوم بازنویسی» از شهناز شهین (مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات، 1382، شمارۀ89: 133).

«تکرار، ارزش صوتی و بلاغی آن» از ژاله متحدین (مجلۀ علوم انسانی مشهد، 1354، سال11، شمارۀ3) و...

در پژوهش حاضر افزون بر اشاره به برخی از برجسته­ترین مبانی تکرار در شعر، با رویکردی متفاوت، به تحلیل مبانی این صنعت بدیعی - تکرار-لفظی در اشعار قیصر امین­پور پرداخته شده است.

2. چهارچوب نظری تحقیق

2-1. تکرار: تکرار در لغت «دوباره کردن، عملی را دو یا چند مرتبه انجام دادن، دوباره گفتن، باز گفتن، چند بار گفتن یک مطلب، دوبارگی، تجدید» است (معین، 1371: 1126). «واژۀ تَکرار-با فتح تا- و واژۀ تِکرار- با کسر تا- اسم مصدر است؛ ولی هر دو به یک معنا استعمال می‌شوند؛ آوردن عناصر مشابه در مواضع مختلف یک اثر فنی را تکرار گویند» (المجدی و المهندس، 1984م: 2/117).

در اصطلاحات ادبی «تکرار آن است که واژه­ای، عبارتی، حرفی با معنای مشترک در جمله یا عبارتی تکرار شود و باعث زیبایی کلام گردد» (اسفندیارپور، 1384: 167). تکرار واژه، عبارت و یا حرف افزون بر زیبایی می­تواند کارکردهای دیگری چون تأکید معنوی، ایجاد آهنگ و بهتر نشاندن آن در ذهن خواننده داشته باشد (محبتی، 1380: ­122). این صنعت در ادبیّات کلاسیک و معاصر با اندکی تفاوت در کارکرد و خاستگاه، در اقوال فُصحا با نام تکرار یا مکرّر نمود فراوان دارد. «مکرّر آن است که شاعر در بیت لفظی را تکرار کند امّا در کنار یکدیگر، و این بد صنعتی نیست و امثال آن در اقوال فُصحا بسیار است» (هدایت، 1331: 174).

2-2. ارزش زیباشناختی تکرار: اگرچه شناختن زیبایی یا پی بُردن به زیبایی یک هنر تا حدودی نتیجۀ ذوقیات و تلاش فردی است، زیبایی و ارزش زیباشناسانۀ آن، غالباً در هنر و به­ویژه در شعر، پدیده­ا­ی واضح و انکارناپذیر است. «تکرار در زیباشناسی هنر از مسائل اساسی است؛ کور­سویی ستاره­ها، بال زدن پرندگان به سبب تکرار و تناوب است که زیباست» (شمیسا، 1386: 83). اصل دلربایی در توالی یک حرکت یا به معنایی درست­تر در تهیّه کردن حرکت بعدی ضمن حرکت قبلی و ادامۀ آن است. تکامل این تهیه و اتصال، موجب پیدایش لذّت می­شود (پی­یر، 1336: 128)؛ از این رو همۀ آیین­ها، جشن­ها و شاد­ی­ها، محصول چرخش به دور یک محور و تکرار زمان است. می‌توان گفت این تکرار است که مردم برای آن انتظار می­کشند و این انتظار تکرار با روح و جان انسان عجین شده، چنانکه فرد از تکرار منظّم و با قاعدۀ هستی به جنبش درمی­آید (سبزعلی­پور، 1388: 88). ارزش فلسفی و زیباشناختی تکرار در تمامی امور هستی در درون مخلوقات در وجود طبیعت و در جهان پیرامون تا حدی است که می‌توان آن را فلسفۀ آفرینش دانست. «بنیاد جهان و حیات انسان همواره بر تنوّع و تکرار است. از تپش قلب و ضربان نبض تا شدآیند روز و شب و توالی فصول در نسبت خاصّی از این تنوّع تکرارهاست که موسیقی خویش را باز می­یابد» (شفیعی کدکنی، 1385: 390). وجود «تکرار» در تمام نمادهای عالم به گونه­های مختلف قابل­تشخیص و تبیین است؛ زیرا هر نمودی در عالم همچون خودی را به وجود می­آورد. اصل زایش، مرگ و زندگی در پی آمدن فصول، صدای قطرات باران، چرخۀ اکوسیستم و... بررسی جوانب زیباشناختی آن در ذهن انسان زیبایی بی­نظیری ایجاد می­کند و به زیبا­دوستی و زیباپرستی در درون انسان می‌انجامد. بخش زیبایی‌‌آفرین عنصر تکرار یا توالی در کلام نیز، یکی از سرچشمه­های لذّت است که در زبان روزمره و متون ادبی کاربرد فراوان دارد و به گفتۀ ناپلئون «از مهم­ترین مسئلۀ سخنوری است» (دیل­کارنگی، 1349:­­300).

2-3. تکرار در متون ادبی: از دلایلی که باعث شده صنعت تکرار در متون ادبی، توجّه بیشتر اهل بلاغت را به خود جلب کند، تکرار در متن قرآن کریم و به ویژه در آیۀ «فبأیّ الا ربکّما تُکذبان»³ (55/13) سورۀ الرحمن است که این آیه، مجموعاً سی و یک بار در طول سوره که شامل هفتاد و هشت آیه است، تکرار شده است و شاید با توجّه به همین نکته بتوان خاستگاه تکرار در قرآن را تحلیل و بررسی کرد که از موضوع این جستار خارج است؛ و حتّی «می­توان منشأ علوم بلاغی را کوشش مسلمانان غیر عرب برای درک قرآن دانست» (بولتن، 1376: 237). اگرچه برای اوّلین بار صنعت تکرار در فصل 61 کتاب ترجمان­البلاغه با عنوان مکرّر«آن است که قافیه شعر مکرّر بود» (رادویانی، 1362: 113) نقل شده و به کارکرد آن در قافیه‌سازی اشاره شده است، شاید نتوان حافظان و ادیبان پیشین را به بی­توجّهی در درک لذّت آن متّهم کرد. تکرار در زبان خبر، بنا بر اصل اقتصاد زبان از عوامل اطناب است و باید از آن پرهیز کرد؛ ولی در متون ادبی، تکرار یکی از صنایع لفظی است که به اشکال مختلف، تکرار واک -واج­آرایی[1]-، تکرار هجا، تکرار واژه، تکرار جمله، تکرار عبارت، موضوع و مفهومی خاص است که شاعر بر آن تأکید یا نسبت به آن تعلّق خاطر دارد؛ هم­چنین با توجّه به زیباآفرینی آن به شیوه­های گوناگون تصدیر، تسبیغ، اعنات و... نمود پیدا کرده است.

تکرار در درون خود تقسیم­بندی­های دیگری نیز دارد؛ برای مثال، تکرا واژه در کلام بر مبنای جایگاه آن در بیت به ردالصدر إلی العجز، ردالعجز إلی الصدر و... تقسیم می‌شود که به مجموعۀ آن­ها، تصدیر می­گویند. نکتۀ دیگر این که مبانی و کارکردهای تکرار در بخش‌های مختلف متون ادبی، متفاوت است.

2-4. مبانی تکرار: از آنجا که در حالت عادی، سخن برآمده از شخصیت، زمینۀ فکری، حالت­های عاطفی-روانی سخنور- شاعر- است، «اقوال و اعمال هر کسی از نحوۀ تشخصّ نفسانی و طرز فکرش حکایت می­کند» (فروزانفر، 1386: 1091). تکرار در یک مجموعۀ شعری نیز می­تواند نشان و مبنایی برای روانکاوی روان شاعر به حساب آید. «با بررسی میزان تکرار یک موضوع -واژه، اصطلاح، فُرم یا واحد اندیشه- می­توان به روند دگرگونی و نقش و تأثیر آن پی بُرد و اندیشۀ یک شخص را بازشناخت» (فتوحی، 1390: 28). از آنجا که اثر هنری، نمودی از شخصیّْت هنرمند است، «هر اثر هنری رمزی از تمایلات هنرمندانه است که در آن هنرمند حقیقی­ترین نمودار شخصیت خود را عرضه می­دارد» (نیوتن، 1386: 104). مبانی و خاستگاه روانشناسانۀ تکرار از دیدگاه علوم مختلف، متفاوت است؛ و به دنبال این تفاوتِ خاستگاه، کارکردهای گوناگون نیز پیدا می­کند؛ برای نمونه غالباً تکرار در روان‌شناسی، کارکرد آموزشی، تربیتی دارد؛ در داستان کارکرد زبانی، تأکیدی، حشو و زاید؛ در زبان محاوره کارکرد تأکیدی، بازدارندگی، تذکّری، تهدیدی؛ در علم سیاست کارکرد تأکیدی، تعلیمی، تهدیدی و ... دارد. تکرار در شعر با توجّه به بافت موقعیّتی[2] کارکرد­های متفاوتی می‌‌یابد؛و گاهی با توجّه به فضای یک شعر، معنای متفاوت از معنای اوّلیّه[3] خود القا می­کند؛ از این رو، بار معنایی آن بدون در نظر گرفتن متن و وابسته شدن به واژۀ مکرّر - تکرارشده- چندان امکان­پذیر نیست. «بار معنایی تکرار واژه­ در یک متن، در واژ‌ه‌ای که تکرار می­شود، نهفته نیست؛ بلکه بیشتر در گذار از امر یکسان به امر نایکسان و سپس بازگشت به همان امر یکسان است که بار معنایی متفاوتی دارد» (بووی، 1386: 413). در همین زمینه، «تکرار کلمات در شعر سپهری بسیار رخ می­دهد که گاه تکیه گاهی است برای تأکید آنچه در نظر او اهمّیّت دارد» (یوسفی، 1369: 562). در مورد کارکرد تکرار باید گفت گاهی تکرار، ملال­انگیز است. «تکرار» آنجا که از بُعد اجتماعی و روان­شناسی، موجب ایستایی، رکود و در برخی از موارد منجر به نومیدی و یأس و نتایج زیانباری همچون خودتخریبی می‌گردد، منفی و ملال‌انگیز است. تکرار در متون ادبی نیز تا جایی که مقابل تنوّع و خلاقیّت نباشد و منجر به ایجاد ملال، خستگی و بیزاری نگردد، به عنوان صنعت بدیعی دارای ظرفیّت بررسی با رویکرد زیباشناختی است و «اگر برای رونق بیشتر کلام به کار گرفته شود، نیکوست» (اسفندیارپور، 1384: 164)؛ در غیر این صورت، چنین نیست. با نگاهی گذرا به مبانی تکرار در متون ادبی، معلوم می­شود که خاستگاه ذهنی و روانی گرایش به تکرار در میان شاعران تا چه حدی دارای ظرفیّت بررسی زیباشناختی است. بنابراین از برجسته­ترین مبانی تکرار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف. تکرار ناشی از احساسات درونی

 گاهی تکرار-در سطوح مختلف کلام- برآمده از احساسات درونی و روانشناختی می­باشد که غالباً به صورت ناخودآگاه بر زبان جاری می­شود «تکرار، نشان‌دهندۀ هیجان و عاطفۀ درونی شاعر است که با حالات روحی وی پیوند دارد» (جهان­تیغ، 1389: 5، با اندکی تلخیص). تکرار برآمده از این خاستگاه می­تواند شامل احساسات شاد درونی یا حس رنج و اندوه، حس دلتنگی، حس نوستالژیکی و ... باشد؛ برای مثال، تکرار واج «ش» در سرودۀ زیر را می­توان ناشی از حس نوستالژیکی شاعر دانست.

گاهی تکرار برآمد­ی از هیجانات درونی همراه با بار معنایی واژگان وسیله­ای می­شود که مخاطب به احساسات درونی و حالت عاطفی شاعر دست پیدا کند و یا احساس هم­ذات پنداری با شاعر را داشته باشد «کلمه‌، خاصّه از جهت ارزش آهنگ یا موسیقی در القای حالت­ها یا عواطف مختلف اهمّیّتی فراوان دارد» (زرین­کوب، 1367: 106) و این مولفه یکی از کارکردهای روان‌شناختی تکرار است.

گاهی تکرار، ناشی از احساسات غم انگیز درونی-بنا بر دلایلی هم­چون دوری از وطن، سوگ از دست رفتن عزیزان و...- «مفیِّد حالت اندوه و تأنی حاصل از ناامیدی و غم و خستگی است» (شمیسا، 1386: 176). با بیان تکرار برآمده از رنج درونی و روان رنجور، خواننده با نوعی تحرّک درونی و احساسی، خود را شریک غم شاعر می­داند و بر اساس مفروضات ارتباطی[4] ارتباطی بین شنونده و گوینده ایجاد می­شود که این ارتباط در گروِ مفاهیمی غنّی خود­نمایی می­کند؛ البتّه تکرار در سطح کلام با بار معنایی غم غُربت که برآمدۀ از حس نوستالژیکی است با توجه به زمینه­های برون­کلامی[5]­ جلوۀ بهتری می­یابد و کارکرد عاطفی[6] آن نمایان­تر می­شود؛ اگرچه این کارکرد عاطفی علاوه بر تکرار واژه، بستگی به نوع واژه به کار رفته نیز دارد «در ادبیّات و شعر نوع واژگان، آوا و حسی را القا می­کند که از اهمّیّت خاصی برخوردار است» (رضوانیان و کوچک­زاده، 1390: 308)؛ برای مثال، تکرار در لالایی و فهلویّات، تکرار در مویه­های افراد در غم از دست رفتن عزیزانشان، تکرار بیت­های مکرّر در شعر طالبا مازندرانی و... در تکرار برآمدۀ از این مبنا، شاعر به نوعی حس اندوه و رنجیدگی خاطر خویش را برای خواننده بیان می­دارد.

ب. تکرار ناشی از تأثیرپذیری از عناصر طبیعت

 از مبانی پیدایش تکرار در زبان و بیان هنری را باید تقلید از عناصر زیبا تکراری و تکرارآفرین در طبیعت دانست که نشان از وجود حس زیبا­پرستی، زیبایی­دوستی و زیبایی آفرینی در درون هنرمند است. مانند؛ تأثیرپذیری از تکرار پژواک شُرشُر آب، تقلید از تکرار پژواک پرندگان و ...

بنابراین، دخالت وضعیت و محیط بیرونی در قریحه، غریزه و حیثیت فرد حتمی­الاثر است و «اثر هنری هم از درون سوبژکتیو هنرمند مایه می­گیرد و هم از روح ابژکتیو جهان» (مختاری، 1378: 132). «گاهی یک تصویر زیبا، یک هماهنگی واژگانی چون شهابی ذهنت را می‌خَلد و گاه گذری از لحظات معنایی شعر، با درون و آنتو هم­خوانی می­یابد و اسیرت می­‌کند.» (فلکی، 1378:­50). از این رو فرد جذب آن تکرار موجود در طبیعت خواهد شد و در هنر وی تقلید و تبعیت از آن تکرار نمود می­یابد. یکی از عوامل برانگیز­انندۀ عنصر عاطفه و احساس مشاهدۀ زیبایی­ها و مناظر زیبای موجود در طبیعت می­باشد: «روح­های بی­قرار و آشفته در این عصر با خلوت کردن در منظرۀ بکر طبیعت و با تأمل در آن، نوعی همدلی با طبیعت ایجاد می­کنند» (جعفری، 1378:­12­با تلخیص و اضافات). و در این احساس همدلی با طبیعت به تقلید و نمونه­برداری از طبیعت می­پردازند.

ج. تکرار برآمده از ذهنیّت تصویرساز

از دیگر مبانی تکرار در شعر، ذهنیّت تصویرساز است. شاعر از طریق تداعی و یا همان ارتباط بین اندیشه و پدیده، و با ایجاد تصاویر مناسب، انتقال معنی را آسان می‌کند و نفوذ کلام را برای مخاطب میسّر می­سازد و این، نشانة اتّصال حالات روحی روانی شاعر و مخاطبان اوست یا از طریق مشابهت یا از طریق مجاورت. گزینش تصاویر شعری مناسب برای انتقال عواطف به صورت مؤثّر، برآمده از ذهن تصویرساز و هنری شاعر است که مخاطب را برمی‌انگیزاند و «ارزش شناختی ادبیّات در این است که ما را برمی­انگیزاند تا تجربۀ خویش را از زندگی با نگاهی دیگر بنگریم و در آن به گونه­ای دیگر اندیشه کنیم» (گراهام، ­1383: 256). البتّه از آن جایی که شعر، عرصۀ انفعالات عواطف و انگیزه­هاست، در این انتقال، عواطف و انگیزش مخاطب «پذیرش گزاره­های شعری بستگی به وضعیّت عاطفی دارد که شعر در ما ایجاد می­کند، و به لایه­های زیرین ادراکات و احساسات ما راه می­یابد» (شمیسا، 1386: 46).

تکرار ناشی از ذهنیّت تصویرساز برآمده از انعکاس فرآیندهای ذهنی و به‌کارگیری ترفندهای مختلف زبانی است و بدیهی است که نمایش کامل آن فرآیند و سیر اندیشه در ذهن نباشد؛ زیرا «زبان نمی­تواند دقیقاً بازتولیدکنندۀ آن احساس اصیلی باشد که ما از جریان حیات ذهنی خود داریم، اگرچه می­توان با تأکید بر حرکت ریتمیک کلامی تا حدودی این جریان اندیشه را بازتاب داد» (بیات، 1378: 111). از این رو می­توان بیان نمود «آثار بسیاری از هنرمندان برافکنده و یا انعکاس درونی نمودهای روانی خود آن هاست» نه بود روانی آن­ها.

د. تکرار ناشی از ذهنیّت مرکزگرا

«هر ساختار هنری، یک نقطۀ گرانیگاه اصلی دارد» (ایگلتون، 1368: 137). که این مرکز -واژه، تصویر، عبارت و...- برکل ساختار سیطره دارد یا به عبارت دیگر «یک مصراع یا عبارت مکرر است که آگاهانه، کل ساختار شعر را حمایت می­کند» (روحانی، 1390: 158). این تکرار مرکزی ممکن است کارکرد تفسیر یک مضمون، ایجاد مفاهیم جدید، تعبیر یک مفهوم و... را داشته باشد.

گاهی تمرکز بر روی یک اندیشۀ مرکزی، ذهن هنرمند را به چالش می­گیرد و هنرمند نمودهای مکرّر فروانی را که برخاسته از همین اندیشۀ مرکزی و نقطۀ اصلی است، در هنر خویش با انگیزه­های مختلف، بازتاب می­دهد «در پرداخت این گونه ابیات، ممکن است انگیزه­های مختلفی وجود داشته باشد؛ اقتضای حال و مقام سخن، تأثیر هرچه بیشتر مطلب در خواننده یا مخاطب، هنرنمایی و قریحه‌آزمایی شاعر در عرصۀ بیان، گاهی در رقابت با همگنان و گاهی حتّی به صورت چالش با خود» (حمیدیان، 1373: 74). گاهی پردازش بیش از حدّ به یک اندیشۀ مرکزی، عنصری دخیل در جسمانه­ای شدن متن³ می­شود «تکراری که به راهبردی برای تمرکز و انقباض انرژی و سپس بسط و نثر آن تبدیل شده است، تکراری که شکل چرخشی به خود گرفته است؛ زیرا گویی هر واژه، راهی به صعود و سپس به بازگشت است. با هر واژه حیات در چرخشی دوباره از سر گرفته می­شود و چنین تکراری نتیجْ همین گفتمان در تلاطم است» (شعیری، 1391: 143). و موجب جسمانه شدن متن می‌شود.

ه. تکرار برآمده از حسِّ موسیقایی

از دیگر مبانی پیدایش تکرار در شعر احساسات موسیقایی است. حس موسیقایی از طرفی می­تواند مبانی تکرار و از طرفی دیگر می­تواند کارکرد آن شناخته شود. گاهی تکرار واژگان، واج و... با هدف موسیقایی کردن کلام آمده است و کارکردِ انگیزشِ احساساتِ مخاطب را به دنبال دارد «تکرار و اشتراک الفاظ ریتم و آهنگ شعر را قوام می­بخشد؛ چون مکرّر شدن الفاظ و کلمات همسان، موسیقی آهنگینی را می­آفریند که جان­نواز و زیباست» (ماه‌نظری، 1389: 5). و گاهی ظرفیّت موسیقایی واژه، واج و... مبنای ایجاد تکرار در کلام شده است و «در چنین حالتی است که شاعر با انتخاب واژه‌هایی که دارای حروف خاصّی هستند، تصاویر و معانی خاص را القا می­کند» (صهبا، 1384: 94). البتّه غرض از حس موسیقایی، صرفاً آهنگ و صوت نیست؛ بلکه «هر نوع تناظر و تقابل و تضاد و نسبت فاضلی در قلمرو موسیقی است و در چنین چشم­اندازی امور ذهنی، تداعی­ها و خاطره­ها نیز از موسیقی برخوردارند» (شفیعی­کدکنی، 1386: 195).

حس و انگیزه موسیقایی در وجود یک هنرمند در القای واژگان مکرّر، القای اوزان شعری، تصاویر بدیع و دارای ارزش زیباشناختی[7] ­­، خصایص زیباشناسانه[8] ، آرایه­ها و صنایع شعری و... موثّر است. واژگان مکرّر برآمده از این مؤلّفه در غالب سطوح کلام شعری قابل تحلیل و واکاوی است.

3. قیصر امین­پور

قیصر امین­پور (86- 1338) از شاعران برجستۀ دورۀ معاصر است که در قالب­های رباعی، دوبیتی، غزل، مثنوی، شعرنو و قصیده و با عنوان­های «تنفسّ صبح و درکوچه آفتاب (1363)، آینه­های ­ناگهان (1372)، گل­ها همه آفتاب­گردانند (1380)، دستور زبان عشق (1386)» شعر سروده­اند. از ویژگی­های شعر قیصر، آراسته بودن به صنعت بدیعی «تکرار» است که بررسی مبانی این صنعت بدیعی در سروده­های وی، ما را با جهان ذهنی و رویکرد فکری ایشان آشنا می­سازد. با وجود بسامد بالای تکرار در اشعار قیصر امین‌پور و بر حسب تصادفی نبودن این مکرّرات، تکرار در اشعار او، دارای ظرفیّت بررسی از رویکردهای مختلف است و می­توان مبانی این مکرّرات را مورد تحلیل و واکاوی قرار داد. پرسش­های که در این زمینه به ذهن می­رسد عبارت­اند از:

 الف) آیا تکرار واژگان در اشعار قیصر امین­پور یک حادثه کلامی و یا یک اتّفاق زبانی است؟

 ب) مبانی تکرار در اشعار قیصر امین­پور کدا­م­اند؟

روش پژوهش این مقاله، توصیفی از نوع تحلیل محتواست که واحد آن، مجموعۀ اشعار قیصر امین­پور است. ابتدا مطالبی در مورد تکرار و مبانی آن بیان شد، سپس مبانی این صنعت بدیعی در سرودۀ قیصر امین­پور مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

4. بحث و بررسی

نگاه نو به برخی از صنایع بدیعی و بیانی در دورۀ معاصر را می­توان نتیجۀ تعامل ادبیّات با علوم دیگر و برآیند ژرف­نگریستن به متون ادبی با رویکرد­های مختلف دانست. این تغییر دیدگاه و این رسالت­مند شدن شعر در دورۀ معاصر، مرهون عنصر تأمّل است؛ با بهره­مندی شعر از عنصر تأمّل در دورۀ معاصر نه تنها از جذابیّت و لطافت شعر کم نمی‌شود؛ بلکه عنصر اندیشه با قرار­گیری در جان کلام، تأثیرش را در دل­های مخاطب معاصر روزافزون می‌کند (میرقادری­، 1385:­80). به کارگیری واژگان و عبارت­های تکراری در اشعار قیصر امین‌پور با رعایت اقتضای حال مخاطب و بر اساس بافت موقعیّتی[9]  به همراه دیگر عناصر بدیعی و ایجاد یک فضای عاطفی، بیش از پیش نشان از تسلّط شاعر بر شناخت کارکرد روان‌شناسانه و تأثیر روانی این صنعت بدیعی دارد.

 برجسته­ترین مبانی تکرار در اشعار قیصر امین­پور عبارت­اند از:

 4-1. حس نوستالژی[10]: از مبانی تکرار در سروده­های قیصر امین­پور، احساسات درونی به ویژه حس نوستالژیکی است. تکرار برآمده از این احساس در پایان عبارات شعری امین­پور، نمود برجسته­تری دارد. واژگان یا عبارت­های تکراری برآمده از حس نوستالژیکی در اشعار قیصر امین­پور، نوعی حالت تعلیق و انتظار[11] را برای مخاطب به همراه دارد که مخاطب از آن حالت تعلیق، لذّت می­برد و آن حالت، موجب جلوه­نمایی و ماندگار شدن شعر در ذهن مخاطب می­شود. «هرچه کلامِ پایان شعر جذّاب­تر باشد، تأثیر کل شعر بر مخاطب بیشتر خواهد بود» (نیک­منش و مقیمی، 1388­: 103).

تکرار برآمده از حس نوستالژیکی تا حدودی تحت تأثیر اندیشه و بافت اجتماعی زمان شاعر است و روان خستۀ شاعر، ناخودآگاه برخی از مفاهیم و یا موقعیّت­های از دست رفته را با مبانی حس نوستالژیکی، در واژگان مکرّر بیان می­دارد و با مخاطب خویش احساس همدلی می‌کند­:

 وقتی تو نیستی/ نه هست­های ما/ چونان که بایدند.

 نه بایدها ...

 مثل همیشه آخر حرفم/ و حرف آخرم را/ با بغض می­خورم ...

 وقتی تو نیستی/ نه هست­های ما/ چونان که بایدند

 نه بایدها ...

 هر روزِ بی تو/ روزِ مباداست (امین­پور، 1389: ­251)

در جایی دیگر شاعر با نهایت حس نوستالژیکی به آرزوی تکرار شدن آرمانشهر ذهنی خویش می­پردازد و تکرار واج و واژۀ ناشی از این احساس، کلام را پر از فضای اندوه می­نماید؛

 ای کاش/ یک بار/ تنها همین

 یک بار/ تکرار می­شدی!

 تکرار.... (همان: 327).

این احساس که از مبانی ایجاد تکرار مکرّرات در سرودۀ امین­پور است، می­تواند برآمده از زادمان­های گوناگون باشد. از مبانی حس نوستالژیکی در اشعار امین­پور، رنج از دست رفتن برخی از سرمایه­های اجتماعی و انسانی است.

هزار خواهش و آیا/ هزار پرسش و امّا

 هزار چون و هزاران چرای بی­زیرا

 هزار بود ونبود/ هزار شاید و باد/ هزار باد و مباد

 هزار....

مگر تو ای همه هرگز!/ مگر تو ای همه هیچ!

مگر تو نقطه پایان/ بر این هزار خط ناتمام بگذاری!.... (همان: 134).

عدم رضایت از زمانه و رنج ناشی از احساس از دست رفتن برخی ارزش­های انسانی در بافتار و ساختار اجتماع، عامل ایجاد و تکرار عناوین اعتراض­­آمیز و یا سؤال برانگیز در سروده­های شاعر می‌شود:

4-2.تأثیرپذیری از عناصر زیبای طبیعت: از دیگر مبانی تکرار در اشعار امین­پور، تأثیرپذیری از عناصر تکرارآفرین و مکرّر در طبیعت است. شاعر با نگاه به نمودها و نمادهای تکراری در جهان طبیعت و اصول مبتنی بر تکرار در طبیعت، اصل زایش، در پی آمدن فصول، چرخۀ اکوسیستم و... و با بررسی جوانب زیباشناختی و زیبایی­آفرین این عناصر در ذهن خویش به آفرینش و آرایش واژگان مکرّر در بیان شعری خویش می­پردازد و لذّت درونی و احساس زیباپسندانۀ خویش را در یک شگرد زبانی به مخاطب خویش منتقل می­کند.

تکرار متأثّر از عناصر زیبای جلوه­های طبیعت در وجود انسان با یک تجربۀ دیداری آغاز و به بیان زبانی پایان می­یابد. «تجربۀ چشمی ما، یک سری از خاطرات چشمی را در ذهن به وجود می­آورد» (نیوتن، 1386: 31). و این تمایلات در زبان به شکل تکرار مکرّرات جاری است. حس­ زیباپسندانۀ هنرمند، تکرار در عناصر زیبای موجود در طبیعت را مشاهده و «از زیبایی­ها و تنوّع آن لذّت می­برد و ستایش­های خود را به صورت نظم و نثر، نقّاشی و فیلم، موسیقی و رقص نشان می­دهد» (فرامرزی، 1357: 93). و در ادامه به تقلید از این تکرار می‌پردازد.

«شاعر به یکی از جلوه­های حیات یا جهان طبیعت همچون قطرات باران، جیک­جیک پرندگان، شُرشُر آب، سوسو زدن ستارگان و... مجذوب می­شود، روح، احساس و ذهن وی مسخّر آن جلوه می­گردد. تا آنجا که نا­خود­آگاه بدان جلوه رنگ خاصّی می­بخشد و آن را در عالمی دور از جریان عادی زندگی قرار می­دهد؛ عالمی که در جهان آرزوی او، وجود دارد نه جهان خارج» (شجیعی، 7:1362):

طوفانی از تبر/ ناگه به جان جنگل/ افتاد ...

در گرگ و میش آتش و خاکستر/ جنگل ولی هنوز/ نفس می‌کشید

جنگل هنوز هم/ جنگل بود.... (همان، 325).

4-3.ذهنیّت تصویرساز: تصویرسازی در کلام شعری قیصر امین­پور منجر به تکرار در سطح واژگان و مفاهیم می­شود. ایجاد تصاویر مناسب برای نقل و تساهل در معنا و نفوذ کلام در دل و جان مخاطب به همراه تکرار زبانی به جذابیّت شعر شاعر می‌انجامد و برانگیختگی دو چندان را در وجود مخاطب به دنبال دارد. تکرار برآمده از این ذهنیّت، موجب تداوم و استحکام تصویر و واژگان مربوط به حوزۀ زیباشناختی آن تصویر در ذهن مخاطب می‌شود و مخاطب با القای این تصویر و تکرار در آن به ارزش زیباشناختی این صنعت بدیعی پی می­برد:

از رفتنت دهانِ همه باز....

انگار گفته بودند:

پـــرواز! / پــــرواز! (امین‌پور، 1389: 28)

جامه راه راه/ پای جامه راه راه/

میله‌های رو به رو/ راه راه

پشتِ سایه‌روشن مژه، نگاه/ راه راه....

گریه‌های شور و خنده‌های تلخ گاه گاه/ راه راه

در میان این جهان راه راه

این هزار راه

راه

راه/ کو؟ کجاست راه؟ (همان، 158).

4-4. ذهنیّت مرکز­گرا: گاهی تکرار با هدف انگیزش مخاطب از یک اندیشۀ مرکزی در ذهن شاعر برمی­خیزد و شاعر ناخودآگاه مکرّرات زبانی ناشی از آن اندیشۀ مرکزی را در اشعار خویش بیان می­دارد. هرچه تمرکز ذهن و اندیشه در این زمینه بر روی مفاهیمی غنی­تر باشد، هنر برخاسته از آن برانگیزاننده­تر خواهد بود. «زیبایی، آن نمودی از پدیده است که چون به وسیلۀ حواس دریافت شد و از آنجا به مرکز اندیشه منتقل گردید، خاصیت آن را دارد که واکنش­های مبتنی بر تجربه­های اندخته‌شده را برانگیزد. هر قدر اندوختۀ تجربیات فرد، فراوان­تر و توانایی به مشاهدۀ درونی بیشتر، تدارک وی برای درک زیبایی کامل­تر و به بیان متداول ذوق او بهتر پرورده است» (نیوتن، 1386: 275).

شاعر با اندیشۀ مرکزی «گذر عمر را چاره­ای نیست» این گونه بیان می­دارد:

این روزها که می­گذرد/ شادم/ این روزها که می­گذرد

شادم/ شادم/ که می­گذرد این روزها/ شادم که می­گذرد.... (امین‌پور، 1389: 24)

افتاد/ آن سان که برگ/ -آن اتفاق زرد- می­افتد/

افتاد/ آن سان که برگ/ -آن اتفاق سرد- می­افتد

امّا/ او سبز بود و گرم که/ افتاد (همان: 372).

قطار می­رود/ تو می­روی/ تمام ایستگاه می­رود

و من چقدر ساده­ام/ که سال­های سال/ در انتظار تو

کنار این قطارِ رفته ایستاده­ام/ و همچنان/

به نرده­های ایستگاهِ رفته/ تکیه داده­ام! (همان:7).

یا در جایی دیگر با مرکزیّت واژۀ «گفتن» می­نویسد:

می­خواستم بگویم:/ «گفتن نمی­توانم»

آیا همین که گفتم/ یعنی همین که گفتم؟ (همان: 27)

البتّه این که واژه، ذهن انسان را معطوف به خود می­کند، بی­تأثیر از بافت موقعیّتی جامعه نیست. برخی از رخدادهای اجتماعی همچون جنگ، فقر، ظلم و نابرابری و... در جامعه بر طیفی از واژگان، مؤثّرند؛ و آن واژگان به صورت نمادین و دارای ماهیّت اجتماعی و برای اهداف اجتماعی به کار گرفته می­شوند. هم چنین «بعضی از فنون ادبی از لحاظ ماهیّت، بیشتر جنبۀ اجتماعی دارند» (زرّین­کوب، 1388: 75). ماهیت اجتماعی شعر و اعتقادات ذهنی شاعر با توجّه به بافت موقعیّتی با به کارگیری واژگان و واکه­های تکراری نمود می­یابد. برای مثال، «کاربرد هجاهای بلند و کشیده فضایی از مددجویی و دستگیری از درماندگان را خلق می­کند که مردم را از بند خویش بودن برهاند و به فکر وادارد که این تأمّل کردن، محتاج سکون و آهستگی است که هجاهای بلند در بافت شعر با چنین حالتی سازگارند» (ماه­نظری، 1389: 18).

 آه..../ مردن چقدر حوصله می‌خواهد/ ... (امین‌پور، 1389: 254).

 آه!.../ او مثل من راه می‌رفت/... آه/ او مثل تو بال می‌زد! (همان، 328)

 آه!/ دیوارهای تو، همه آیینه‌اند/ آیینه‌های من، همه دیوارند (همان، 338)

از این رو با توجّه به افق زمانی، روزگار زندگی شاعر، و افق معرفتی، شناخت فکری و فرهنگی، واژگان پنجره، آینه، شب، باران از پُربسامدترین واژگان در سروده­های امین­پور است؛ نکتۀ دیگر این که «سبک شعری قیصر امین­پور، متناسب با تحوّلات و تغییرات اجتماعی تغییر شکل داده است» (دادیاری، 1390: 1517). واژگان تکراری برآمده از ذهنیّت مرکزگرا در اشعار وی نیز دارای یک حوزۀ معنایی و طرز بیان واحد نیست؛ برای مثال در دورۀ دوم زندگی قیصر «آموزش سریع از کتاب به اسلحه، به پیروی از تسریع روند انقلاب، زبان شعر را به زبان ستیز و سلاح مبدّل کرد. بوی خون و آتش، باروت، عشق و ایثار در کلام پیچید و استعارۀ ادبیّات و استعارۀ مبارزه یکی شد و حضور استعاری قهرمان به حضور استعاری کلمه گرایید» (مختاری، 1378: 64).

می­خواستم/ شعری برای جنگ بگویم

دیدم نمی­شود/ دیگر قلم زبان دلم نیست

گفتم:/ باید زمین گذاشت قلم­ها را/

دیگر سلاح سرد سخن کارساز نیست/ باید سلاح تیزتری برداشت/

باید برای جنگ/ از لوله تفنگ بخوانم... (امین‌پور، 1389: 382).

افزون بر این، مرکزیّت داشتن ذهن بر روی برخی از این واژگان ناشی از قابلیّت زبان و ظرایف آن، و ریشه در برخی از ویژگی‌های شخصیتی، نوع بینش و تفکرات، روح اعتقادی و مبانی ایدئولوژیکی شاعر نیز دارد. «تصویرهای شعری امین­پور به دلیل تغییر ساختار سیاسی ـ اجتماعی و رشد و شکوفایی مبانی اعتقادی مردم و ایجاد صحنه­های واقعی حضور و ایثار، ترکیبات و واژه­های بدیعی را می­طلبد که خواسته و ناخواسته جهت قوّۀ تخیّل شاعر را به آن سو تغییر داده شده است» (قاسمی، 1383: 326).

برای نمونه، قیصر در شعر دردواره­ها (1) بیست و سه بار واژۀ «درد» را تکرار می­کند:

دردهای من/ جامه نیستند/ تا زتن درآورم

چامه و چکامه نیستند/ تا ز رشتۀ سخن درآورم/...

دردهای من، نگفتنی است

دردهای من، نهفتنی است. (امین‌پور، 1389: 241).

4-5. احساس موسیقی­پرور درونی: گاهی تکرار در اشعار امین­پور، برآمده از روان شاد و ذهنیّت موسیقی‌پرور اوست که بیشتر در قالب اوزان شعری و موسیقی کناری نمود می‌یابد. لذّت زیباشناختی ایجادشده از موسیقیِ تکرار در کنار احساس و عاطفه در سرودۀ امین­پور به عنوان یک ویژگی سبکی، قابل تحلیل و بررسی است:

نتیجه­

اصل تکرار در جهان آفرینش در پیدایش اثر هنری و ادبی، عنصری اساسی و تأثیرگذار است. تکرار متعادل در متون ادبی نشان از خلاقیّت شاعر و از آن به عنوان زینت کلام یاد شده است. تکرار در مجموعه شعر قیصر امین­پور، اتّفاقی و بر حسب تصادف نیست. حس نوستالژیکی، تأثیرپذیری از عناصر زیبای طبیعت، ذهنیّت تصویرساز، ذهنیّت مرکزگرا، احساس موسیقایی ناشی از ذهن موسیقی­پرور از برجسته‌ترین مبانی تکرار در سروده­های قیصر امین­پور است. شاعر با مکرّرات به کمک زبان شعر با مخاطب پیوند برقرار می­کند. تکرار در اثر ادبی، هم‌ذات‌پنداری مخاطب را به دنبال دارد. مخاطب در این پیوند ارگانیکی، تجربۀ شاعر را در زندگی و ناخودآگاه خویش محسوس و ملموس می­بیند.

پی‌نوشت‌ها

1ـ نخستین کسی که اندیشۀ تقسیم­بندی بدیع به لفظی و معنوی را جامۀ عمل پوشانید، ابن­سنان خفاجی–متوفی466هـ. ق.-بود (زرین­کوب، 1367: 73).

2ـ پس کدامین نعمت خدایتان را انکار می­کنید. (55/ 13).

3ـ هرگاه متنی بتواند کل شرایط حسی ـ حرکتی را کُنشگران از خود بروز می‌دهند، داشته باشد آن را متن جسمانه­ای می­نامیم.