تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,659 |
تعداد مقالات | 13,577 |
تعداد مشاهده مقاله | 31,261,566 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,312,307 |
موسیقی کناری در رباعیات مولانا | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
فنون ادبی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 2، دوره 8، شماره 3 - شماره پیاپی 16، مهر 1395، صفحه 1-14 اصل مقاله (231.16 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/liar.2016.20584 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
محمدرضا صالحی مازندرانی* 1؛ پروین گلی زاده2؛ نصرالله امامی3؛ سعاد سواری4 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
4دانش آموختۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
یکی از عوامل موسیقی بخش در شعر، موسیقی کناری است که مهمترین جلوههای آن قافیه و ردیف است. مولانا در کاربرد قافیه و ردیف در رباعیهای خود شگفتیهای زیادی از خود نشان داده است. درواقع وی به بار فونتیکی یا موسیقی کناری میاندیشیده است. از اینرو گاه در ساختار کاملاً طبیعی و بیتکلّف برای تأکید و تکمیل وزن یا غنای موسیقایی کلام قافیه و ردیف را در رباعیات خود تکرار میکند یا آن را در مصراع سوم نیز لازم میشمرد و برعکس، گاه از آن صرفنظر کرده، به گونهای ماهرانه ردیف را جانشین آن میسازد و با به کارگیری ردیفهای بلند و درآمیختن قافیه و ردیف با یکدیگر و شیوههای خلّاق دیگر در قالب موسیقی کناری شعر، بهویژه رباعی شوریدهحالی و هیجانات عاطفی خود را از این طریق به خواننده انتقال میدهد. در این جستار، تمام این ابتکارات مولانا در بهکارگیری ردیف در رباعی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مولانا؛ رباعیات؛ موسیقی کناری؛ قافیه؛ ردیف | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقدّمه موسیقی پدیدهای فطری است که انسان همواره به طرق مختلف آن را به کار گرفته و از آن لذّت برده است. این امر در مورد شاعران و بهویژه عارفان بیش از دیگران صدق میکند؛ زیرا شعر پیوندی دیرینه و ناگسستنی با موسیقی دارد و هرقدر که شعر از موسیقی بهرۀ بیشتری برده باشد، تأثیرگذارتر و زیباتر خواهد بود؛ به همین سبب عارفان و از آن جمله مولانا همواره در شعر و زندگی خود با موسیقی مأنوس بودهاند. یکی از جلوههای موسیقی در شعر، موسیقی کناری است که نقش پررنگ و مؤثّری در بالابردن جنبة موسیقایی شعر و «برانگیختن عواطف و احساسات خواننده دارد» (فیّاضمنش، 1384: 180). منظور از موسیقی کناری «عواملی است که در نظام موسیقایی شعر دارای تأثیر است، ولی ظهور آن در سراسر بیت قابلمشاهده نیست ... جلوههای موسیقی کناری بسیار است و آشکارترین نمونۀ آن قافیه و ردیف است و دیگر تکرارها و ترصیعها» (شفیعی کدکنی، 1373: 192). در مورد اهمّیّت و تأثیر قافیه و ردیف بر شعر فواید بسیاری از سوی ادیبان و ناقدان ذکر شده است که به نظر میرسد نقش موسیقایی آنها بهتر و مهمتر از دیگر نقشهاست. نغمه و آهنگ حاصل از تکرار الفاظ هماهنگ، همگون یا همسان قافیه و ردیف «لذّتی به آدمی میبخشد که نزدیک است به لذّتی که از استماع نغمهای دریافت میکنیم» (ملّاح، 1367: 83). جایگاه والا و اهمّیّت ویژۀ موسیقی کناری یعنی قافیه و ردیف در رباعی دوچندان جلوهگر میشود؛ زیرا شاعر ناگزیر است در این قالب کوتاه و فشرده واژههایی را بهعنوان قافیه و ردیف برگزیند که هم موسیقی شعرش را به اوج برسانند و هم از عهدۀ القای معنا و مفهوم برآیند و نیز در موارد بسیار به تصویرگری و ایجاد ترکیبات زیبا و هنری در رباعی مدد برسانند؛ بهطوری که نیاز به بیت سومی احساس نشود که به انجام رساندن این کارها در قالب رباعی کاری به مراتب دشوارتر از دیگر قالبهای شعری است؛ امّا خوشبختانه مولوی نه تنها بر این دشواری فایق آمده، بلکه توانسته است در رباعیات خود قافیه و ردیف را هم به لحاظ معنوی و هم از نظر لفظی و موسیقایی به اعلی درجۀ هنری خود بهکارگیرد. بیهوده نیست که گفته میشود: «در زبان فارسی که شاعرانش در طول تاریخ بیشترین بهره را از قافیه و ردیف بردهاند، جلالالدیّن مولوی سرآمد همة شاعران است و هیچکدام از شاعران پارسیزبان به اندازة او از موسیقی قافیه و ردیف در شعر خویش به گونهای خلّاق سود نجستهاند... بدین لحاظ مولوی در صدر قرار دارد و او را باید آگاهترین شاعران نسبت به اهمّیّت موسیقی کناری شعر دانست» (شفیعی کدکنی، 1373: 407). 1. بررسی قافیه و ویژگیهای آن در رباعیات مولانا با آنکه قافیه به ظاهر تعریف روشنی دارد و هرکس بهراحتی میتواند در شعر آن را تشخیص بدهد؛ امّا ادبشناسان همواره در تعریف آن با هم اختلاف دارند. از میان ادبای قدیم صاحب المعجم در تعریف قافیه میگوید: قافیه بعضی از کلمة آخر بیت است به شرط آنکه کلمه عیناً و معناً در آخر ابیات دیگر تکرار نشود و اگر تکرار شود آن را ردیف میخوانند و قافیه در ماقبل آن باشد (شمس قیس رازی، 1373: 92). زرّینکوب در کتاب ارزشمند خود شعر بیدروغ، شعر بینقاب قافیه را اینگونه تعریف کرده است: «قافیه برحسب تعریف مشهورش قسمتی است از آخرین کلمة بیت آخرین کلمۀ نامکرّر آن. چون آخرین کلمة شعر اگر همچنان مکرّر شود جزو قافیه نیست ردیف است و قافیه را در آخرین کلمة قبل از آن باید جست. بله آخرین حرف کلمۀ نامکرّر در شعر سنگ بنای قافیه است و آن را روی میخوانند؛ بهعلاوه هم خود حرف باید به عنوان قافیه حفظ شود هم حرکت و سکون خود و طرفینش» (زرّینکوب، 1346: 98). نیما یوشیج شعر بیقافیه را مثل آدم بیاستخوان میدانست (یوشیج، 1351: 70). شفیعی کدکنی نیز در باب جنبة موسیقایی شعر اظهار میدارد که: «در شعر با اینکه از معانی غافل نیستیم، از آهنگ کلمات نیز لذّت میبریم و این لذّت بیشتر دراثر برگشت قافیههاست و در حقیقت گوش به وسیلة قافیهها تحریک میشود و احساس لذّت و خشنودی میکند» (شفیعی کدکنی، 1373: 65). از میان شاعران گذشته تاکنون مولانا بیش از هر سرایندۀ دیگری در شعر از موسیقی کناری شعر شامل قافیه و ردیف بهره برده است (همان: 407). وی با آنکه پیوسته در اشعارش از قافیه و قافیهاندیشی انتقاد کرده و «با موسیقی قوّالان بیش از عروض ادیبان همجوشی پیدا کرده است» (زرّینکوب، 1380: 236) و از اینکه قافیه در بیان احساسات و هیجانات خود، آزادی را از او سلب میکرده و او را در چارچوب و محدودۀ خاصّی مقیّد میکرده است، به تنگ میآید و فریاد برمیآورد که:
و در جای دیگر هم از مزاحمت قافیهاندیشی در بیان عواطف و افکار بلند خویش شکایت میکند و ناله سر میدهد که:
با این حال «در عمل هیچ شاعری در تاریخ ادبیّات هیچ ملّتی به اندازهی او از قافیه و انواع آن در خلّاقیّت شعری خویش سود نبرده است. شاید ریشة روانی آن اعتراضها بر قافیه و قافیهاندیشی در همین شیفتگی بیش از حدّ او نسبت به قافیه و قافیهاندیشی نهفته باشد.» (شفیعی کدکنی، 1373: 406). قافیه در شعر مولانا بر پویایی و تحرّک بیت میافزاید و موسیقی آن را غنیتر میکند. گویی مولانا «با قافیه شعر را به پایکوبی و دستافشانی وامیدارد.» (کیانوش، به نقل از: محسنی، 1382: 119). مولانا بهخوبی از نقش و کارکرد قافیه در تأثیرگذاری و گیرایی سخن آگاه است؛ بنابراین برای برجسته کردن و تأکید بر کلمهای، آن را در جایگاه قافیه قرار میدهد و با این کار تشخّص و برجستگی آن کلمه را به بالاترین حدّ خود میرساند. با توجّه به این نکته است که مایاکوفسکی، شاعر و منتقد روس، میگوید: «من همیشه به هر قیمتی که شده برگزیدهترین واژهها را در پایان مصراع قرار میدهم و قافیهای برای آن جور میکنم» (مایاکوفسکی، 1369: 97). غلامحسین یوسفی نیز بر این باور است که «یکی از بهترین شیوههای تأکید و تکیه بر کلمه قرار دادن آن در قافیه است. کلمهای که در صدر، عروض، عجز یا قافیۀ بیت قرار میگیرد، از نظر صوتی ارزش خاصّی پیدا میکند و در این میان کلمۀ قافیه از همه برجستهتر است» (یوسفی، 1357: 263)؛ برای مثال در این رباعی:
مولانا برای برجسته کردن و تشخّص بخشیدن به صفات و ویژگیهای عشق آن را در قافیه جا داده است و خواننده با خواندن رباعی او متوجّه میشود که شاعر مهمترین کلمات رباعی را با هدف تأکید بر صفات عشق به عنوان واژههای قافیه برگزیده است. قافیه همواره در شعر فارسی یکی از ارکان مهم و ارزشمند ساختمان شعر محسوب میشده است و شاعران همیشه در همۀ انواع و قالبهای شعری حتّی در شعر آزاد و نیمایی و... خود را ملزم به رعایت قافیه میدانستند و اصولاً برخی مثل نیما شعر بیقافیه را مثل حباب توخالی و آدم بیاستخوان میدیدند (نیما یوشیج، 1351: 70). با توجّه به همین ویژگیهای مفید و مؤثّر قافیه است که «قدما در گفتن رباعی اغلب ملتزم بودند که هر چهار مصراعش قافیه داشته باشد» (همایی، 1386: 406) و «خواجه نصیر هم تصریح میکند که شکل قدیمی و اصلی رباعی چهار قافیهای است» (شمیسا، 1363: 19). 1-1. تکرار قافیه در رباعیات مولانا در مواردی مولانا برای تأکید، تکمیل وزن یا غنای موسیقایی، قافیه را تکرار میکند. آهنگ حاصل از این تکرارها در غنای موسیقی کلام تأثیر بسزایی دارد؛ زیرا «در حقیقت قافیه وقتی اعاده میشود- یعنی در بازگشت صامتها و مصوّتهای مشابه- لذّت موسیقایی را که از آهنگ کلمهای داشتهایم در خاطر ما تجدید میکند.» (شفیعی کدکنی، 1373: 67) برای نمونه:
نوعی از تکرار قافیه در رباعیات مولانا آن است که قافیه در مصراع چهارم سه بار تکرار میشود:
تکرار و مضاعف آوردن قافیه در این رباعیات که گویی مولانا در حالت سکر و بیخودی و هیجان آنها را سروده، نمایانگر احساسات و هیجانات شدید وی است و اگر این تکرارها را از رباعیها حذف کنیم، ارزش عاطفی و هنری و موسیقایی آنها از بین رفته، جنبة خبر به خود میگیرند که فاقد هرگونه ارزشی است. مولانا در رباعیهای 101، 1061، 1060، 1110، 1148، 1149، 1150، 1374، 1815 و... نیز اینگونه قافیه را تکرار میکند. 2-1. صامتها و مصوّتهای مشترک متعدد قافیه در رباعیات مولانا یکی از ویژگیهای بارز رباعیات مولانا صامتها و مصوّتهای مشترک متعدّد قافیههای آنهاست که این امر موجب بیشتر شدن احساس موسیقی و در نتیجه احساس لذّت بیشتر شده است. در اینگونه قوافی «شاعر یا نویسنده، به قصد آرایش کلام یا هنرنمایی، آوردن حرفی یا کلمهای را ملتزم شود که در اصل لازم نباشد» (همایی، 1386: 74). علاوه بر حرف روی چند حرف پیش از آن هم رعایت میشود و آن را در اصطلاح فنون و بلاغت ادبی «اعنات» یا «لزوم مالایلزم» خواندهاند. مولانا به صورت کاملاً طبیعی و بدون هیچ تکلّفی از این نوع قافیهها بهره برده و هرجا طبیعت شعر اجازه نداده، از این کار صرفنظر کرده است:
کلمات قافیۀ این رباعیات با وجود متفاوت بودن به سبب حروف مشترک متعدّد موجب ایجاد وحدت و یگانگی اندیشه و همچنین استحکام و تقویت ساختمان موسیقایی رباعی شده است. مولانا در بیش از نیمی از رباعیات خود از این قافیههای غنی بهره برده است؛ چنانکه کاربرد موسیقی درونی شعر که عمدتاً با آرایههای لفظی، بهویژه انواع جناس، شبه اشتقاق و... موجب افزایش موسیقی شعر میشود، قافیههایی که همراه با آرایۀ اعنات هستند همین نقش را در یکپارچگی موسیقی و وحدت شعر ایفا میکنند. 3-1. رعایت قافیه در مصراع سوم رباعی با آنکه رعایت قافیه در مصرع سوم رباعی ضرورتی ندارد و اختیاری است، مولانا برای بیشتر کردن جنبۀ موسیقایی بسیاری از رباعیهای خود، در مصرع سوم نیز قافیه را مراعات کرده است:
در این رباعیها، رعایت قافیه در مصرع سوم علاوه بر غنای موسیقی موجب ایجاد انسجام و تناسب میان اجزای رباعی شده است. تکرار قافیه در مصرع سوم در نزدیک به هفتاد درصد از رباعیات مولانا مشاهده میشود. 4-1. قافیههای همسان در میان رباعیات مولانا به رباعیهایی برمیخوریم که کلمات قافیة آنها کاملاً همسان و دارای نوعی جناس تام، ناقص یا مرکّب است. کاربرد این نوع قوافی در رباعیها سبب غنای موسیقایی بیشتر ابیات و زیباتر و روشنتر شدن مفهوم آنها شده است:
مولانا در 45 رباعی دیگر نیز اینگونه قافیههای غنی را به کار میگیرد: 16، 61، 309، 34، 523، 957، 960، 1171، 1699، 12980، 1682 و... 2. بررسی ردیف و ویژگیهای آن در رباعیات مولانا ردیف در شعر فارسی از اهمّیّت والایی برخوردار است؛ بهطوری که گفته میشود ردیف ویژگی شعر ایرانی است و با زبان فارسی یک نوع پیوستگی طبیعی دارد (شفیعی کدکنی، 1373: 132). ردیف را اینگونه تعریف کردهاند: «بدان که ردیف عبارت است از کلمهای یا بیشتر که مستقل باشد در لفظ و بعد از قافیۀ اصلی به یک معنی تکرار یابد» (همان: 123). علیمحمد حقشناس نیز در تعریف ردیف آورده است: «ردیف همگونی کاملی است که از تکرار یک عنصر دستوری یگانه (واژه، گروه، بند، جمله) با توالی یکسان و با نقشهای صوتی، صرفی، نحوی و معنایی یکسان در پایان مصاریع یا ابیات یک شعر بعد از قافیه پدید میآید» (حقشناس، به نقل از محسنی، 1382: 33). شاعران همواره در قالبهای مختلف از ردیف برای برخورداری از غنای بیشتر موسیقی در شعر و در نتیجه تکمیل قافیه و موسیقی و وزن شعر بسیار سود جستهاند (نقوی، 1384: 178). این امر شاید ناشی از آن است که «ردیف به جهت ویژگی تکرار و موسیقی آشناتری که در شعر ایجاد میکند و بدینترتیب خواننده خود را در احساس شاعر سهیم مییابد، تأثیر عاطفی بیشتری دارد و شعر را برای خواننده دلپذیرتر و زیباتر میسازد» (همان: 187). مولانا در هیچ جای اشعار خود از ردیف سخنی به میان نیاورده است «گویا در نظر وی همنشینی ردیف با قافیه در ابیات آنچنان این دو را وحدت و پیوستگی داده که نمیتوان به طور جداگانه از آنها سخن به میان آورد؛ به نظر میرسد مولانا همان دیدگاهی را که در مورد قافیه در اشعار خود بیان نموده در مورد ردیف هم داشته است؛ زیرا همان تنگنایی را که گاه قافیه برای شاعر به وجود میآورد ردیف هم ایجاد میکند» (صالحیمازندرانی، 1381: 150). مولانا در کاربرد ردیف یکی از شاعران هنجارگریز به شمار میرود. او از ردیف برای اهداف گوناگونی سود میجوید. گاه هدف مولانا از تکرار ردیف فقط بالا بردن جنبة موسیقایی یا تکمیل وزن است. در این موارد، ردیف نقشی در تکمیل معنای بیت ندارد. به همین دلیل در بسیاری از موارد میبینیم که مولانا کلمات بیمعنی و نامفهوم را به عنوان ردیف شعر خود برمیگزیند:
امّا گاه نیز برعکس، برای تأثیرگذاری بیشتر بر نفوس از کلمات و جملههای بسیار عمیق و معناآفرین در ردیف خود بهره میبرد؛ مانند
امتیاز اصلی ردیفهای اشعار مولانا بر دیگر شاعران تنوّع و طولانی بودن آنهاست. مولانا از انواع ردیفهای اسمی، فعلی، صفتی، حرفی، گروهی و... استفاده میکند؛ امّا در این میان ردیفهای فعلی بیشترین بسامد را دارند. و این شاید ناشی از آن است که «مولوی اهل تجربه و رفتار و حرکت است چه در ذهن و چه در عالم خارج... مولانا اگر در مواردی غیرفعل را ردیف شعر قرار میدهد، قافیه را فعل میگیرد تا جبران این سکون و ایستایی بشود» (شفیعی کدکنی، 1373: 413). ردیف پیوندی دیرینه و ناگسستنی با شعر فارسی دارد و شاعران همواره در قالبهای گوناگون شعر خود ردیف را به کار بردهاند. در میان قالبهای مختلف، کاربرد ردیف در قالب رباعی همواره از بیشترین فراوانی برخوردار است و «در همان روزگاری که شاعران سبک خراسانی ردیف را کم به کار میبرند و حدود 20% قصایدشان مردّف است، ردیف در رباعی بسامد بیش از 60% دارد» (محسنی، 1382: 181) و چنانکه شفیعی کدکنی میگوید: رباعی از همان آغاز مردّف بود و در زبان فارسی همة رباعیهای خوب و موفّق دارای ردیفاند (شفیعی کدکنی، 1373: 158). وجود رباعیهایی که تقریباً تمام کلمات آنها ردیف است، نشان از اهمّیّت ردیف در شعر فارسی ازجمله رباعی است:
مولانا در رباعیات خود که در حدود 1980 فقره رباعی است در 1221 رباعی، یعنی در 61% زباعیات خود از ردیف بهره جسته است که این رقم بالا نشاندهندة دلبستگی این عارف شوریدهحال و سوختهجان به موسیقی شعر است. هرچند، همانگونه که مشهور است، مولانا در اشعار خود اعتنایی به ظاهر و آرایش کلام نداشته و اشعارش را تحت شرایط و حالات روحی خاصّی میسروده است، امّا ردیفهایی که به کار میگرفته، واژههای حشوگونه نبودهاند که صرفاً برای تکمیل وزن و ایجاد تناسب و قرینهسازی به کار روند؛ بلکه آنها به لحاظ هنری بسیار خلّاق، پویا، زنده و پرتحرّک هستند؛ همچون:
چنانکه پیش از این نیز ذکر کردیم، مولوی در رباعیهای خود انواع ردیفهای فعلی، اسمی، جملهای، حرفی، ضمیری، صفتی و ... را به کار میگیرد که بسامد بیشتر، متعلّق به ردیفهای فعلی است. در میان این ردیفهای فعلی انواع فعلهای امر، مضارع، آینده و بهندرت ماضی وجود دارد؛ امّا فعل مضارع بیش از دیگر فعلها دیده میشود. این امر شاید به این دلیل باشد که «مولانا در حال زندگی میکند، به نظر او صوفی ابنالوقت است، از فردا گفتن، شرط طریق نیست و به گذشته اندیشیدن هم روا نیست. آنچه هست، آنی است که در آن است. چنین حالی فعل مناسب خویش را میجوید و فعل مضارع برای بیان آن بسیار مناسب است» (محسنی، 1382: 128). از میان فعلهای فارسی، افعال ربطی یا سادة «است، هست، نیست، شد و مشتقّاتی از فعل آمدن مانند آ و میا و مشتقّات آنها، مخسب و مشتقّات آن و بود» در رباعیات مولانا کاربرد بیشتری دارند. «از نظر زبانشناختی، فعلهای ربطی بیشترین قدرت سخن پیوندی را دارا هستند. این فعلها دو اسم را به هم پیوند داده جمله میسازند؛ بنابراین میتوانند بینهایت جمله پیوند دهند و از سادهترین تا پیچیدهترین جملهها را داشته باشند. از طرفی، جملة اسمیه در علم معانی، نشان از ثبوت معنی و تقریر کلام در ذهن خواننده و شنونده است. همین دو عامل باعث شده است شعر مولانا و دیگر دیوانهای مشهور فارسی از این ساخت برای ردیف بیش از همة واژهها بهره برند» (همان: 128). ردیفهای اسمی مولانا بسامد بسیار کمتری نسبت به ردیفهای فعلی او دارند؛ هرچند واژههایی همچون «تن، دشمن، سخن، دل، توبه، سماع، خدا، دلا، عشق، عاشق، یار، صلاح، رمضان» و نمونههایی از این قبیل کاربرد دارند. وجود ردیفهایی چون، «عشق، عاشق، جانا، ای ساقی، دلا، ای شاه، دوست، سماع و...» در میان ردیفهای مولانا نشاندهندة فکر و احساس عاشقانه و عارفانة این شاعر شوریدهحال است. از میان ضمایر، «ما، مرا و تورا» بیشترین بسامد را دارند. از بین صفتها، صفتهایی مانند «دراز، زنده، مرده، خوشتر، اولیتر، بهتر و...» در ردیف رباعیات او دیده میشود. افعال امر، مانند «بگو، مگو، برو، مرو، شو، منه، مکن، کن، نشین، منشین، میزن، بدان، و...»، نیز در رباعیات مولانا از بسامد چشمگیری برخوردارند. 1-2. ردیفهای طولانی در رباعیات مولانا امتیاز و برتری ردیفهای رباعیات مولانا بر رباعیات شاعران دیگر طولانی بودن بسیاری از آنهاست. تعداد زیادی از ردیفهای مولانا بیش از یک کلمه و گاه یک جملة تمام با فعل هستند؛ برای نمونه:
نقش موسیقایی در این رباعیات بسیار شگفتآور است. تکرار این ردیفهای غنی یادآور شور و هیجان و تحرّک مجالس سماع و قوّالی است که این رباعیات را در این مجالس با ضرب و آهنگ مینواختهاند. 2-2. ردیفهای شگفت و کمنظیر در رباعیات مولانا در مواردی مولانا ردیفهایی را به کار میگیرد که در شعر فارسی کمنظیرند و کمتر شاعری اینگونه واژهها را به عنوان ردیف برمیگزیند:
3-2. کاربرد ردیف در مصراع سوم رباعی با آنکه رعایت ردیف در مصرع سوم رباعی ضروری نیست؛ امّا مولانا برای غنای موسیقایی شعر خویش در 250 مورد از رباعیات خود، در مصرع سوم نیز ردیف را تکرار کرده است و با این کار آهنگ و موسیقی رباعی خود را به بالاترین حدّ خود رسانده و شور و هیجان و احساسات خود را به نمایش گذاشته است:
4-2. همسانی ردیف و قافیه در رباعیات مولانا در بسیاری از رباعیات مولانا شباهتها و همسانیهایی به لحاظ حروف و اصوات پایانی همسان یا مشابه قافیه و ردیف مشاهده میشود که این همسانیها نیز غنای موسیقایی رباعیها را بیشتر و زیباتر کرده است:
5-2. کاربرد حاجب در رباعیات مولانا با اینکه کاربرد «حاجب» در شعر فارسی کمنظیر است، 96 رباعی از رباعیات مولانا، مردّف و محجوب هستند. مولانا گاه در دو و گاه در سه مصرع حاجب را مراعات کرده است. «حاجب آن کلمهای باشد که او را پیش از قافیت در هر بیت بیارند، چنانکه ردیف را پس از قافیت» (وطواط، 13: 80). کاربرد این صنعت در رباعیات مولانا علاوه بر افزودن به جنبة موسیقایی شعر، معنا و مفهوم آن را نیز تقویت کرده است؛ برای مثال:
3. هنجارگریزی مولانا در کاربرد ردیف و قافیه در رباعیات مولانا در ردیفها و قوافی رباعیات خود نیز همانند غزلیات، دست به هنجارگریزیها و سنّتشکنیهای بسیار میزند. الف. با آنکه در ردیف اصل آن است که کلمات ردیف دقیقاً همانند هم تکرار شوند، امّا در میان رباعیات مولانا نمونههایی مشاهده میشود که او وجود قافیه را در یکی از دو بیت رباعی نادیده گرفته، فقط به آوردن ردیف اکتفا میکند. در این موارد، ردیف نقش کامل موسیقی کناری، یعنی هم قافیه و هم ردیف را ایفا میکند؛ مثلاً در رباعیهای زیر میبینیم که بیت دوم فقط ردیف دارد و قافیهای در آن دیده نمیشود:
ب. یا در رباعی زیر که بیت اوّل، فقط ردیف دارد؛ امّا همین ردیف در بیت دوم تبدیل به قافیه میشود:
مولانا علاوه بر موارد ذکرشده، در چند رباعی دیگر (رباعیهای 245، 250و 337، 1748، 219) نیز این شیوه را به کار میگیرد. پ. مولوی گاه رباعی را در مصرع اوّل بدون ردیف میآورد؛ امّا همان قافیة مصرع دوم را در بیت بعد تبدیل به ردیف میکند:
اینگونه کاربرد قافیه و ردیف در رباعیهای 285، 716، 1288، 1297 و 1360 نیز مشاهده میشود. ت. گاه برعکس مورد بالا، در برخی از رباعیها، بیت اوّل را مردّف میآورد؛ امّا همان کلمة ردیف را در مقایسه با بیت دوم به قافیه مبدّل میکند:
در مصرع سوم دو رباعی اخیر، از قافیة درونی (در رباعی اوّل، «خطاست» و در رباعی دوم، «نابی») استفاده شده است. ث. از دیگر کارهای شگفت مولانا در کاربرد ردیف و قافیه آن است که در یکی از رباعیها ردیف ابتدا کوتاه آمده و در بیت بعدی به صورت طولانیتری تکرار شده است؛ «پنداری که سراینده میخواهد طنین آرام و یکدست ردیف را بشکند و یکباره زنگهای کاروان الفاظ آهنگین خود را به صدا درآورد و تکان و حرکتی به همرهان دهد تا موسیقی شعر را بهتر القا کند» (رادمنش، 1379: 2-31 و 1382: 230).
در این رباعی، مصدر «کردن» به عنوان ردیف ذکر شده است و دو کلمة «جهانی و توانی» قافیه هستند؛ امّا در بیت بعدی «توانی کردن» در جایگاه ردیف آمده است. 4. امتزاج قافیه و ردیف در رباعیات مولانا گاه در رباعیات مولانا قافیه و ردیف در هم آمیخته میشوند. این همان هنر و ابتکار شاعرانهای است که در بدایعالافکار از آن با عنوان «امتزاج» یاد میشود: «امتزاج در لغت آمیختن است و در اصطلاح آن است که ردیف و قافیه را به هم ممتزج سازند» (واعظ کاشفی سبزواری، 1369: 188). این شیوة بهکارگیری ردیف و قافیه نوعی هنجارگریزی شمرده میشود و اگر شاعر بتواند چنین خلّاقیّتی از خود نشان بدهد، شعر را زیباتر میکند. به قافیه و ردیفی که به این شیوه ساخته شوند، ردیف یا قافیة «معموله» (رک: محسنی، 1382: 70) هم میگویند:
این شگرد را مولانا در رباعیهای زیر نیز بهکار میبندد: 884، 192، 286، 1523، 383، 393، 401، 425، 1432، 271، 920، 938. نتیجه یکی از عوامل مهمّ غنای موسیقایی و نیز برجسته ساختن واژهها در شعر، بهویژه در قالب کوتاه و فشردة رباعی موسیقی کناری، یعنی قافیه و ردیف است. مولانا در رباعیهای خود قافیه و ردیف را به شیوههایی بسیارمطلوب و گاه شگفتآور به کار برده است و در این خصوص یکی از شاعران هنجارگریز به شمار میآید. مولانا در کاربرد قافیه و ردیف با گونهای تسامح به قوانین و ضوابط دقیق و مرسوم میان شاعران نگریسته است. در رباعیهای وی گاه قافیه و ردیف با هم جابهجا میشوند؛ گاه ردیف نقش قافیه را ایفا میکند؛ گاه قافیه و ردیف در شعر او در هم میآمیزند و گاهی نیز از وجود قافیه صرفنظر و به آوردن ردیف بسنده شده است. همچنین مولانا برای افزودن بر بار موسیقایی رباعیهای خود ردیف و قافیه را در مصراع سوم رباعی نیز به کار میگیرد؛ گاه نیز قافیههای مشابه یا همسانی را به کار میبرد که با یکدیگر جناس تام، ناقص یا مرکّب دارند و با این کار نه تنها موسیقی رباعی را دوچندان میسازد، که زیبایی و هنر آن را نیز به اوج خود میرساند. تکرار چندین بارة قافیه نیز از دیگر کارهای اعجابآمیز و تحسینبرانگیز مولاناست که باعث آهنگین کردن و برجسته شدن رباعی شده است و دیگر ویژگیهای کار مولانا در آوردن قافیه و ردیف که در مقاله به تفصیل شرح داده شده و نمونههای آن نیز ذکر گردیده است. دلیل این نحوة کاربرد قافیه و ردیف از سوی مولانا نیز آن است که چون بیشتر این رباعیها را در مجالس سماع و قوّالی و در یک حالت سکر و بیخودی عارفانه میسرود، در این حالت فقط به آهنگ و موسیقی پایانی یا کناری این رباعیها میاندیشید و خود را مقیّد به هیچ قاعده و قانونی نمیساخت؛ به همین جهت، در بسیاری از رباعیهای وی مشاهده میشود که معنا و مفهوم فدای موسیقی شده است و آنچه در رباعی به چشم میخورد تنها آهنگ و موسیقی و رقص واژههاست نه مضمون یا معنای خاصّی و او بهخوبی دریافته است که در رباعی موسیقی الفاظ، سوای معنایی که در ذهن مخاطب برمیانگیزند، به تنهایی میتوانند آن حالات عاشقانه که اقتضای روحی مولاناست را منتقل سازند. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
منابع
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 4,031 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 752 |