رضایتمندی و مشارکت سیاسی- اجتماعی مطالعه موردی: شهروندان شهر کرج

مقدمه و بیان مسأله

مشارکت^[1] مردم در تمامی فعالیت­‏ای اجتماعی و سیاسی، امری است که امروزه در تمامی جوامع پذیرفته شده است و روز به روز نیز بر اهمیت آن افزوده می‏شود. این اهمیت اصولاً از آن‏جا ناشی می‏شود که اولا مشارکت یک حق انسانی است که به لحاظ غایت به آزادسازی و اعتماد انسان‏ها به خویشتن منجر می‏شود و ثانیا از نظر ابزاری و در کلیت آن، به بسیج و نقش‏آفرینی توده‏های انسانی در فرآیند عملی حیات اجتماعی و حرکت رو به جلوی جامعه منجر می‏گردد؛ بنابراین از یک طرف، چنان‏که ترنر^[2] خاطر نشان می‏سازد، حقوق شهروندی به ماهیت مشارکت اجتماعی افراد در جامعه مربوط است و شهروندی موقعیتی است که به افراد توان شناخته شدن و حضور در اجتماع سیاسی را می‏دهد (شیانی، 1384) و از طرف دیگر «مشارکت عمومی، مؤلفه بنیادین امر برنامه‏ریزی خوب است. یک طرح جامع و فراگیر، طرحی است که با مردم انجام شده باشد نه برای مردم» (Zimmerman, 1996:1).

به نظر گائوتری^[3]، «مشارکت‌ فرآیندی‌ اجتماعی، عمومی، یکپارچه، چندگانه، چند بعدی‌ و چند فرهنگی‌ است‌ که‌ هدف‌ آن‌ کشاندن‌ همه‌ مردم‌ به‌ ایفای‌ نقش‌ در همه‌ مراحل‌ توسعه‌ است» (ازکیا و غفاری، 1383: 290) زیرا «گسترش مشارکت، تأثیر بسزایی در کاهش فقر، تأمین حداقل خدمات عمومی ، توسعه فرصت‏های شغلی، بهبود بهره‏وری درآمد، افزایش تولیدات کشاورزی و مواد غذایی و تأمین امنیت در اجتماع و خانواده دارد» (فردرو و رضوانی، 1381 : 181). مشارکت می‏تواند به واسطه توانمند‏سازی افراد فاقد قدرت^[4]و خاموش،^[5]منبع مشروعیت بخشی به توسعه باشد و در حقیقت می‏تواند پل میان حاکمیت و جمعیت هدف باشد. به لحاظ ابزاری، رویکرد مشارکتی با آگاهی از نقصان‏های راهبردهای سنتی و متعارف توسعه و نیز با بهره‏گیری از فرآیند توانمندسازی، آسیب‏پذیران را به مراقبت از خودشان فرا می‏خواند (Rahnema, 1999:21)، علاوه بر این مشارکت مردم در فرآیند توسعه می‏تواند تعهد^[6] آن‏ها را به فعالیت‏های توسعه‏ای و اجتماع محلی خود تقویت نماید (Mehta, 1984:78).

مشارکت مردمی می‏تواند به مثابه مؤثرترین و مناسب‏ترین پشتوانه برای حل و فصل معضلات و بحران‏های سیاسی – اجتماعی و امنیتی استفاده شود و هر دولتی که بتواند جلوه‏های بیشتری از همکاری و همدلی توده‏های مردمی را در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و به خصوص در دفاع از کشور و حکومت در مقابل تهدیدات داخلی و خارجی جلب نماید، می‏تواند در جامعه بین‏المللی از اعتبار، شخصیت و موقعیت رفیع‏تری برخوردار گردد (شعبانی، 1380: 4)، از این‏رو در جهان پیچیده امروزی، تواناسازی آحاد مردم و جلب مشارکت تمام انسان‏ها اعم از زن و مرد برای زندگی در آینده‏ای پیچیده‏تر ضروری به نظر می‏رسد. حال در چنین جهانی که در پرتو انقلاب الکترونیک و ارتباطات، حقیقتاً به دهکده‏ای کوچک و در دسترس همگان تبدیل شده است، مشارکت فعال زنان، مردان و تمامی گروه‏ها و قشرهای جامعه برای داشتن یک زندگی مطلوب فردی و نیز جامعه‏ای منسجم، ضروری به نظر می‏رسد. تجربه اجرای برنامه‏های توسعه در کشورهای در حال توسعه در طی چند دهه اخیر نشان داده است که به دلیل نادیده گرفتن مشارکت مردمی در شکل اصیل و واقعی خود، در عمل اهداف مورد نظر تحقق نیافته است. پیامد این عدم موفقیت توجه دانشمندان شاخه‏های مختلف علوم اجتماعی به موضوع مشارکت مردمی به خصوص در شکل سازمان یافته آن در قالب انجمن‏ها، سازمان‏ها، گروه‏ها و انجمن‏های غیر دولتی و محلی بوده است. برآیند این مطالعات نشان می‏دهد که نوعی اتفاق نظر در میان محققان، نهادها و سازمان‏های بین‏المللی و ملی به وجود آمده است مبنی بر این که مشارکت سازمان یافته مردمی عامل کلیدی موفقیت طرح‏ها و برنامه‏های توسعه‏ای است و راه نجات توسعه از گرفتار شدن در نهادهای دیوانسالار^[7] و خط‏مشی‏های تصمیم‏گیری متمرکز و از بالا، تقویت مشارکت مردمی است.

در برنامه‏های توسعه و نوسازی در ایران، معمولا توجه اصولی چندانی به ایجاد ساز و کارهایی برای مشارکت مردم و واگذاری برخی اختیارات تصمیم‏گیری و اجرایی به آن‏ها نشده است؛ همچنین بی‏ثباتی‏ها و تسلط حوزه دولتی بر حوزه خصوصی، زیست جهان افراد را با مشکلات زیادی مواجه کرده است نگرش‏های دنیاگریزانه و فردگرای موجود در فرهنگ عمومی نیز مزید بر علت شده است. در نتیجه آن‏چه اهمیت زیادی پیدا کرده حفظ حوزه خصوصی و منافع فردی است و توجه به مصالح جمعی و پیگیری آن در این میان مطرح نبوده است. گسترش این امر در اقدامات توسعه‏ای اخیر به همراه محدودیت‏های ساختاری برای مشارکت، تعلق خاطر افراد را نسبت به مصالح جمعی و امور عمومی و احساس قدرت تأثیرگذاری بر آن‏ها را کاسته است. حال آن که اصل اساسی جوامع کنونی مشارکت مردم و حضور مؤثر آن‏ها در عرصه عمومی است. نکته دیگر وضعیت جوانان به عنوان قشری با ظرفیت‏های متنوع و کمّیت زیاد است که با توفیق نیافتن در به دست آوردن موقعیت اجتماعی و اقتصادی مشارکتی، به سمت رفتارهای انفعالی و مجرمانه کشیده می‏شود. به طوری که احساس تنهایی، ناامیدی، بی‏برنامگی، ابطال وقت، احساس بی‏قدرتی و ناتوانی در تأثیرگذاری بر وضع موجود از ویژگی‏های این قشر محسوب شده است (منطقی، 1383). نبود زمینه‏های مشارکتی در عرصه‏های مختلف اجتماعی و سیاسی با تحلیل بردن انرژی و نیروهای انسانی و فکری، ضمن بروز به عنوان یک مشکل ممکن است مشکلات جدی بعدی را دامن بزند.

با توجه به آن‏چه گفته شد، تجربه کشورهای در حال توسعه و مستندات نظام برنامه‏ریزی برنامه‏های توسعه، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ایران که یکی از مؤلفه‏های اصلی آن توسعه و مشارکت اجتماعی است، خود گواهی بر اهمیت این موضوع است. در چنین شرایطی، برای تقویت و گسترش امر مشارکت مردم در جامعه به عنوان اصلی حیاتی، شناخت عوامل مؤثر بر آن ضروری است. از این رو پژوهش پیش‏رو به مطالعه و بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر مشارکت سیاسی- اجتماعی می‏پردازد و به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که کدام عوامل اجتماعی بر مشارکت سیاسی- اجتماعی شهروندان تأثیرگذارند؟ برای پاسخگویی به این سوال، هدف‏های زیر دنبال می‏شود:

1) آگاهی از میزان یا سطح مشارکت سیاسی- اجتماعی افراد بر اساس شاخص‏های مشارکتی در جامعه مورد مطالعه؛

2) بررسی میزان تأثیر رضایتمندی اجتماعی بر مشارکت سیاسی- اجتماعی

3) بررسی میزان تأثیر رضایتمندی سیاسی بر مشارکت سیاسی- اجتماعی و

4) بررسی میزان تأثیر پایگاه اقتصادی- اجتماعی بر مشارکت سیاسی- اجتماعی.

پیشینه تحقیق

تحقیقات داخلی

نتایج تحقیق شفیع شفیعی (1381) با عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت اجتماعی شهروندان شهر اردبیل» نشان می‏دهد متغیرهای جنس، سن، تحصیلات، شغل، مدت سکونت، سنت‏گرایی، احساس تعلق اجتماعی، احساس مالکیت بر محیط شهری، رضایت از خدمات شهری و عضویت در تشکل‏ها با متغیر مشارکت اجتماعی رابطه معنی‏داری دارند. بیشتر از همه متغیرهای مستقل، متغیر احساس تعلق اجتماعی در مشارکت اجتماعی مؤثر است. در میان دیگر متغیرها، متغیرهای سنت‏گرایی، احساس مالکیت بر محیط شهری، سن و رضایت از خدمات شهری به ترتیب دارای تأثیر در مشارکت اجتماعی هستند.

تحقیق فریده حسینی (1384) با عنوان «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر مشارکت جوانان در سازمان‏های غیر دولتی» نشان می‏دهد که سازمان‏های غیر دولتی در نیمه دوم قرن بیستم رشد چشم‏گیری داشته‏اند. در این پژوهش با توجه به الگوی فرانظری کلمن به تبیین نظری مسأله پرداخته شده است و ارزش‏های فرامادی افراد و سرمایه اجتماعی آن‏ها بر مشارکت آن‏ها در سازمان‏های غیر دولتی مؤثر فرض شده‏اند. عوامل اجتماعی نظیر سرمایه اجتماعی، ارزش‏ها و همچنین پایگاه اجتماعی- اقتصادی، تحصیلات، جنسیت و شغل، عوامل تأثیرگذار بر مشارکت در سازمان‏های غیر دولتی فرض شده‏اند و یافته‏ها نیز چنین تأثیری را نشان می‏دهند.

 تقوایی و همکاران (1389) در مقاله‏ای با عنوان «تحلیلی بر سنجش عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در مدیریت شهری، مطالعه موردی: منطقه 4 شهر تبریز» مهم‏ترین عوامل مؤثر بر منطقه 4 شهر تبریز را بررسی کرده‏اند. ارزیابی شهروندان منطقه 4 شهر تبریز از پیامدهای مشارکت به عنوان یکی از مهم‏ترین ابعاد شهروندی، مثبت بوده است. در این پژوهش، پایگاه اقتصادی – اجتماعی شهروندان، اصلی‏ترین عامل مؤثر بر مشارکت و تقویت فرهنگ شهروندی، دانسته شده است .

غلامرضاغفاری در تحقیق «اعتماد و مشارکت اجتماعی: بررسی رابطه بین اعتماد و مشارکت اجتماعی در نواحی روستایی» در سال 1380 نشان می‏دهد که با افزایش میزان اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی نیز افزایش می‏یابد. در این مطالعه سطح اعتماد به افراد، مأموران دولتی و اعتماد اجتماعی در این مطالعه متوسط ارزیابی شده است. غفاری در تحقیق خود بیشتر از نظریات زتومکا ^[8]استفاده کرده است .

تحقیقات خارجی

الکس انکلس^[9]، در تحقیقات خود در کشورهای در حال توسعه به ویژگی‏های اجتماعی و روان‏شناختی شهروند مشارکت‏جو پرداخته و دریافته است افرادی که دارای آگاهی سیاسی بالا هستند، مشارکت زیادی فعالیت‏های سیاسی و مذهبی دارند (محسنی، 1378).

دیفراوسیسکو وگتیلمن در مطالعات خود در روسیه به رابطه میان مشارکت و اعتماد به سایر شهروندان و نظام اشاره کرده‏اند. هنگامی که فرد احساس کند کارکردهای نظام منافع او را تأمین نمی‏کند، به افراد مجری نزدیک می‏شود نه به سیاست‏گذاران. بنابراین به مکانیسم‏های سازش‏کارانه بها داده می‏شود که مانع ایجاد فرهنگ سیاسی- اجتماعی متکی بر روابط جمعی می‏شود و اجتماع سنتی را تقویت می‏کند (Difravceisci & Gitelman, 1984).

بحری و سیلور، به مطالعه در دوره گورباچف پرداخته‏اند و به این نتیجه رسیده‏اند که فعالیت و مشارکت اجتماعی افرادا به انگیزه‏های آن‏ها بستگی دارد. به احتمال زیاد، افراد منتقد که از زندگی خود ناراضی هستند، به امور سیاسی علاقه ندارند، نداشته باشند یا طرفدار آزادی و عدم کنترل دولت بر آزادی‏های مدنی و اقتصادی هستند (Bahyar & Silver, 1993).

جمع‏بندی ونقد پژوهش‏های پیشین

هر یک از پژوهش‏های پیشین معمولاً بر بعدی از ابعاد عوامل مؤثر بر مشارکت به مفهوم کلی یا مشارکت اجتماعی تأکید کرده‏اند. مثلاً بعد اقتصادی عوامل مؤثر یا فقط میزان تأثیر پایگاه اقتصادی- اجتماعی بر مشارکت بررسی شده است. یا اثر متغیری واحد مانند اعتماد اجتماعی بر مشارکت اجتماعی مطالعه شده است نوآوری تحقیق حاضر، خروج از تک علت نگری در پدیده‏های اجتماعی و طرح عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و روان‏شناسی اجتماعی است. ضمناً در پژوهش‏های صورت گرفته به ندرت به موضوع رضایتمندی به ویژه رضایتمندی سیاسی و رابطه آن با مشارکت سیاسی- اجتماعی پرداخته شده است. در این پژوهش با استفاده از مطالعات قبلی و نظر محقق مفهوم بر ساخته‏ای به نام مشارکت سیاسی- اجتماعی به عنوان متغیر وابسته، با عوامل مختلف دیگر در ارتباط دانسته شده است.

مبانی نظری و مفهومی

مشارکت اجتماعی، مشارکت در مسائل اجتماعی است که در کنار حوزه اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و... قرار می‏گیرد. «مشارکت اجتماعی عبارت است از شرکت آگاهانه، ارادی، خودانگیخته و هدفمند گروه‏ها و افراد در فرآیندها و امور اجتماعی جامعه به منظور تسهیم و نقش داشتن در کارها، تسهیل و تسریع امور جامعه و بهره‏برداری از نتایج آن‏ها و کمک به اهداف توسعه اجتماعی جامعه» (انصاری، 1383: 62). مایرون وینر^[10] در مقاله مشهور خود در مورد مشارکت سیاسی، این تعریف را ارائه می‏دهد: «مشارکت سیاسی عمل داوطلبانه موفق یا ناموفق، سازمان یافته یا سازمان نیافته، دوره‏ای یا مستمر شامل روش‏های مشروع و غیرمشروع برای تأثیر بر انتخاب رهبران و سیاست‏ها و اداره امور عمومی در هر سطحی از حکومت محلی یا ملی است» (قراخانی، 1382: 89). میزان مشارکت سیاسی و اجتماعی تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد. برای تبیین موضوع مقاله حاضر از نظریه‏های زیر می‏توان کمک گرفت.

نظریه رضایتمندی اجتماعی

لوئیس کریزبرگ در کتاب خود با عنوان جامعه‏شناسی تضادهای اجتماعی، با استفاده از نظریه‏های متعدد، سه منشأ اساسی را برای نارضایتی تعیین می‏کند. این سه منشأ اگر چه از منظر و دیدگاه‏های متعدد موضوع نارضایتی را بررسی کرده‏اند، اما اجمالاً بر این نکته وفاق دارند که منشأ نارضایتی را که مخرب مشارکت افراد است، باید در نابرابری‏ها و ارزیابی ناشی از آن جستجو کرد. این سه نگرش متفاوت را می‏توان به شرح زیر دسته‏بندی کرد: اولین نگرش بر اهمیت محرومیت به طور مطلق در افراد و میزان آن تأکید می‏نماید. نگرش دوم بر سطوح ناسازگاری میان موقعیت‏های متفاوتی که افراد در زندگی اجتماعی خود با آن مواجهند تأکید دارد و نگرش سوم به تغییراتی که در طول زمان در آن‏چه مردم دارند و آن‏چه تصور می‏کنند باید داشته باشند، اشاره دارد (Kerisberg, 1973).

درباره منشأ نخستین نارضایتی‏های اجتماعی، افرادی مثل رالف دارندوف^[11] بیان می‏کنند که «موافقت کافی وجود دارد که محروم‏ترین افراد، بدترین احساس‏ها را دارند. آن‏ها نیازی ندارند تا بدانند محروم هستند» (Kerisberg, 1973:68). اینکلس^[12] نیز طی مطالعات متعدد این نتیجه را کسب کرده است که سطح رضایت افراد از بخش‏های متعدد، تابعی از توانایی اقتصادی آن‏هاست. کریزبرگ در این‏باره می‏گوید: «اینکلس، اطلاعات بسیاری را از جوامع مختلف بررسی کرد و دریافت افرادی که در سطح پایین‏تر شغلی یا اقتصادی قرار دارند عموماً بیشتر نارضایتی نشان می‏دهند» (Kerisberg, 1973:68).

منشأ دیگر نارضایتی، شکاف و ناسازگاری میان بخش‏های متعدد زندگی فردی است که افرادی مثل لنسکی و گافمن^[13] به آن توجه کرده‏اند: «نارضایتی ناشی از عدم توازن در مرتبت و منزلت، عدم هماهنگی و ناسازگاری در موقعیت‏های متفاوت، سبب خواهد شد که افرادی که در بعضی ابعاد در رتبه بالا و در بعضی ابعاد دیگر در رتبه پایین قرار دارند و یا خود را چنین ارزیابی می‏نمایند، به طور مشخص ناراضی باشند» (Kerisberg, 1973:70).

منشأ سوم نارضایتی از عدم پذیرش آن‏چه مردم دارند و یا فزونی در آن‏چه انتظار دارند داشته باشند، ناشی می‏شود. عدم رضایت زمانی آغاز می‏شود که مردم در آن‏چه احساس می‏کنند باید و یا می‏توانند داشته باشند، نوعی افت را مشاهده کنند. این شکاف و یا اختلال، پایه‏های اساسی شورش، خشم، اضطراب و نارضایتی است (Kerisberg, 1973:76).

«لوئیس کوزر نیز عواملی را مورد تأکید قرار می‏دهد. او هنگام بحث درباره علل تضاد، بر ارزیابی از نابرابری تأکید می‏نماید. کناراندازی مشروعیت نظام موجود توزیع، نارضایتی از محرومیت را ایجاد می‏کند» (ترنر، 150:1371). این نارضایتی از محرومیت متأثر از نوع فشار اجتماعی است که ممکن است بر افراد محروم اعمال گردد. ارزیابی از شرایط خود و دیگری سبب بروز احساس تبعیض خواهد شد و این احساس به نوبه خود، سبب زیر سؤال رفتن مشروعیت توزیع منابع در جامعه می‏گردد. این نکته مورد تأکید دارندورف نیز هست که وقوف بر شرایط نابرابر و ارزیابی منفی از آن را دلیل بروز نارضایتی و تضادهای اجتماعی می‏داند. بنابراین نارضایتی به سبب پیامدهای مخرب خود امکان حضور در صحنه اجتماعی را برای فرد به حداقل می‏رساند و سبب ایجاد تکروی می‏شود.

نظریه رضایتمندی سیاسی

ساموئل هانتینگتون^[14] دانشمند علم سیاست در آمریکا، تالیفات متعددی درباره توسعه و مشارکت سیاسی- اجتماعی دارد که «سامان سیاسی در جوامع دست‏خوش تغییر» و «مشارکت سیاسی در کشورهای در حال توسعه»^[15] از آن جمله‏اند. مقاله جنجال برانگیز او با عنوان «برخورد تمدن‏ها»^[16] مدت‏هاست که مورد نقد و تفسیر محافل مختلف بین‏المللی قرار گرفته است.

هانتینگتون و نلسون مدعی‏اند که توسعه اقتصادی و اجتماعی، لزوماً به توسعه و مشارکت سیاسی نمی‏انجامد. تنها در دوره‏های بسیار طولانی است که می‏توان رابطه قابل قبولی میان سطوح بالاتر توسعه اقتصادی و اجتماعی و سطوح بالاتر مشارکت مشاهده کرد. به‏طور کلی «عواملی مانند مهاجرت، جنگ خارجی، علایق مذهبی و عقیدتی، کاملاً مستقل از توسعه اقتصادی موجب ارتقای آگاهی گروهی و دخالت در سازمان‏ها و نیز تشدید فعالیت‏های دولت می‏شوند که به نوبه خود محتمل است که مشارکت سیاسی را افزایش دهند». از نظر این دو نویسنده «مشارکت اجتماعی و سیاسی تابع دو عامل کلی نگرش‏ها و اولویت‏های نخبگان سیاسی، وضع گروه‏ها، انجمن‏ها و نهادهای اجتماعی واسط در حوزه جامعه است» (رضایی، 1375: 55).

طبق نظر این دو، فرآیند توسعه اقتصادی- اجتماعی از دو طریق می‏تواند به گسترش مشارکت سیاسی اجتماعی بیانجامد :

الف) مجرای تحرک اجتماعی؛ به این معنی که کسب منزلت بالاتر اجتماعی به نوبه خود در فرد احساس توانایی و نگرش‏های معطوف به تأثیرگذاری بر تصمیم‏گیری‏های عمومی را ایجاد می‏کند و این عوامل ذهنی در مجموع می‏تواند مشوق مشارکت در سیاست و امور اجتماعی باشد.

متغیرهای منزلتی؛ یعنی میزان سواد و تحصیلات فرد، بیشترین تأثیر را بر مشارکت سیاسی دارند. احساس بی‏قدرتی و احساس بی‏معنی بودن فعالیت سیاسی و مدنی و اعتقاد به بی‏تأثیری اعمال فردی در روند وقایع و امور سیاسی- اجتماعی نگرشی منفی است که میزان مشارکت را به حداقل می‏رساند.

ب) مجرای سازمانی؛ یعنی عضویت و مشارکت فعال در گروه‏ها و سازمان‏های اجتماعی (گروه‏های مدافع علایق خاص، اتحادیه‏های شغلی و صنفی) احتمال مشارکت در فعالیت اجتماعی و سیاسی را بیشتر می‏کند. نویسندگان در تحلیل خود به این نتیجه می‏رسند که «منزلت اجتماعی- اقتصادی، تقریباً ده درصد واریانس مشترک را توضیح می‏دهد حال آن که دخالت در فعالیت سازمان‏ها، تقریباً 25/ درصد این واریانس را تبیین می‏کند» (رضایی، 1375: 56).

از دیدگاه فوق، مشارکت سیاسی و اجتماعی، بیشتر متأثر از مداخله و همکاری افراد در فعالیت‏ها، تشکل‏ها و سازمان‏هاست؛ یعنی میزان عضویت و همکاری فعال در گروه‏ها، انجمن‏ها، اجتماعات و نهادهای مردمی، احزاب سیاسی، نوعی بینش و مسؤولیت فردی و جمعی برای فرد ایجاد می‏کند لذا تداوم همکاری و مشارکت، برای او حکم یک ضرورت یا حتی یک وظیفه و تکلیف انسانی می‏شود. در شکل 1 مسیر تأثیر متغیرهای اجتماعی بر مشارکت مشخص شده است.

شکل 1- مسیر تأثیر متغیرهای اقتصادی- اجتماعی بر میزان مشارکت

هانتینگتون و نلسون، بر حسب میزان و نوع مشارکت در نظام‏های مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، مدل‏های چندگانه‏ای تدوین کرده‏اند. مدل‏های آن‏ها به ترتیب زیرند (قوام، 1374 :83):

الف) مدل سرمایه‏داری توسعه؛ در این مدل بیشتر به نیازهای سیاسی یک طبقه نوظهور متوسط در چارچوب توسعه نهادهای انتخاباتی و قانون‏گذاری توجه می‏شود.

ب) مدل مردم‏گرایی^[17]؛ در این مدل تأکید عمده بر مشارکت و تجهیز گسترده سیاسی مردم و مساوات اقتصادی علی‏رغم پایین بودن میزان رشد اقتصادی است.

ج) مدل لیبرال؛ نوسازی و توسعه در این مدل، موجب اعتلای شرایط مادی جامعه شده است. این نوع شرایط مادی، مستعد و پذیرای هر نوع تغییر با مسائل مختلف است. البته تلاش نظام، همواره حل و فصل مشکلات ناشی از این فرآیند است.

د) مدل استبداد و خودکامگی^[18]؛ در این مدل، دولت حامل و دارنده قدرت است. دولت از قدرت برای برخورداری از پشتیبانی طبقات پایین جامعه، برای سرکوبی و حذف طبقات متوسط استفاده می‏کند.

ه) مدل تکنوکراتیک توسعه؛ از ویژگی‏های اساسی این نوع حکومت، نخبه‏گرایی و پایین بودن سطح مشارکت مردم است. در این مدل، از مشارکت سیاسی مردم به نفع توسعه و رشد اقتصادی جلوگیری می‏شود.

طراحان مدل‏های مزبور سعی می‏کنند هر مدل را در دو شرایط توسعه‏ای بررسی کنند. یکی حالتی است که طبقات مختلف خواهان دسترسی به قدرت و مشارکت سیاسی هستند و دوم، وضعیتی است که به موجب آن، توسعه اقتصادی، نابرابری‏های اقتصادی را به دنبال دارد. در پایان، هانتینگتون و نلسون تلاش می‏کنند رابطه میان گسترش یا تحدید مشارکت سیاسی- اجتماعی و درجه برابری اقتصادی اجتماعی را بررسی کنند.

هانتینگتون معتقد است معیارهای توسعه سیاسی، پیچیدگی، استقلال، انعطاف‏پذیری و یگانگی هستند. در واقع مشارکت از دیدگاه وی، فعالیت شهروندان خصوصی برای تأثیر نهادن بر فرآیند تصمیم‏گیری‏های دولت است.

کیندر و کیویت ^[19](1979) نیز دریافتند رابطه میان اقتصاد و سیاست صرفاً تعقیب دقیق مانع اقتصادی نیست بلکه تا حدود زیادی جامعه‏گرایانه است. شخص به حکومتی رأی می‏دهد که بنا بر استنباطش به کشور خدمت کرده است، بدون ملاحظه این‏که چه تأثیری بر وضعیت مالی خودش گذاشته است. رضایت از زندگی، رضایت سیاسی، اعتماد به یکدیگر، میزان زیاد بحث سیاسی و حمایت از نظم اجتماعی موجود، نشانه نگرش مثبت نسبت به جهانی است که شخص در آن زندگی می‏کند. رضایت از زندگی، خوشبختی، اعتماد به یکدیگر و این‏که شخص از دگرگونی‏های بنیادین اجتماعی یا از جامعه کنونی خود حمایت کند، همه با هم در یک دسته فرهنگی که ارتباط تنگاتنگ با تداوم یا فقدان نهادهای دموکراتیک برای مدت طولانی در یک جامعه دارد گرد هم می‏آیند. به نظر می‏رسد این نگرش‏ها جنبه‏ای دیرینه از فرهنگ‏های مورد نظرند و مؤلفه بلند مدتی را تشکیل می‏دهند که زمینه ساز سطوح مطلق رضایت از عملکرد حکومت در هر زمان معین است. این نشانه‏ها همچنین با سطح اقتصادی یک کشور در ارتباط است. کشورهای توسعه یافته‏تر از لحاظ رضایت سیاسی، اعتماد به یکدیگر و دیگر عناصر این نشانه‏ها نسبتاً در قسمت بالایی قرار دارند (اینگلهارت، 1373: 46).

رابرت دال ^[20] در صدد است که مشخص کند چه عواملی سبب کناره‏گیری برخی مردم از سیاست می‏شود و چرا بعضی بیش از دیگران خود را در امور سیاسی درگیر می‏کنند و مشارکت و حضور بیشتری دارند. وی با استناد به یافته‏های بررسی‏های خود استدلال می‏کند که طبقه یا قشر سیاسی به این دلیل در فرآیندهای سیاسی مداخله و مشارکت دارد که :

1- برای پاداش یا مزایای حاصل از آن، ارزش بسیار قائل است.

2- تصور می‏کند راه‏هایی که به این ترتیب ممکن است پیش روش قرار بگیرد مهم‏تر از راه‏های دیگر است.

3- مطمئن است حتماً می‏تواند در نتایج تصمیمات تأثیرگذار باشد.

4- معتقد است اگر خودش خوب کار نکند نتایج کارها برای او چندان رضایت بخش نخواهد بود.

5- در مورد واقعه یا مسأله مورد نظر، شناخت و مهارت کافی دارند یا لااقل فکر می‏کند که از چنین آگاهی و دانشی برخوردار است.

6- معتقد است برای پرداختن به عمل سیاسی و ورود به عرصه سیاست لازم نیست حتماً از موانع و سدهای چندانی بگذرد (دال، 1364: 142-148).

رابرت لین^[21] اثربخشی را احساس تسلط و کنترل داشتن روی خویش و محیط برای حسی از سودمند بودن سیاسی تعریف می‏کند. این احساس سبب می‏شود مردم که نسبت به روند سیاسی خود هوشیارتر شوند و در روند سیاسی مشارکت فعال‏تری داشته باشند. بسیاری از پژوهشگران اثر بخشی را متغیری کلیدی در فعالیت سیاسی به‏شمار آورده‏اند. آنان در مطالعات خود دریافته‏اند که ارزیابی فرد از میزان اثربخشی و از توانایی و شایستگی‏اش در مشارکت سیاسی بر تمایل وی به مشارکت در امور سیاسی تأثیر می‏گذارد (پالمر و اشترن، 159:1367).

نظریه پایگاه اقتصادی- اجتماعی

آلموند و پاول^[22] ضمن تأکید بر تحصیلات، درآمد و رتبه شغلی افراد در تعیین پایگاه اقتصادی - اجتماعی آنان معتقدند که شهروندان تحصیل کرده، ثروتمند و بهره‏مند از مهارت‏های حرفه‏ای بالاتر، احتمال بیشتری دارد که واجد ایستارهای مشارکت‏جویانه باشند. منابع و مهارت‏هایی که این‏گونه افراد در زندگی خصوصی خود به دست می‏آورند، در مواردی که وظیفه یا ضرورت حکم کند، می‏تواند این شهروندان را به سهولت به مشارکت سیاسی بکشاند (آلموند و پاول، 1380: 138).

دنیس هلی^[23] (1997) مشارکت اجتماعی افراد را با چند دسته از عوامل تبیین می‏کند :

الف) عوامل مرتبط با ویژگی‏های فردی مانند پایگاه اجتماعی – اقتصادی فرد در جامعه که سبب می‏شود وی هر فعالیت اجتماعی یا به طور عادی هر راهبرد شخصی را که سبب پیشرفت نسبت به والدین، امید به اشتغال، آموزش و امید به آینده می‏شود مفید تلقی کند؛

ب) سطح تحصیلات؛

ج) گروه سنی؛

د) جنسیت و سویه‏گیری جنسی و

و) زمینه خانوادگی شامل محل اقامت، میزان مشارکت والدین، وضعیت تأهل و محیط اجتماعی شدن.

او همچنین در مورد محرک‏های اجتماعی به عواملی چون شناخت عامه از مهاجران، تنوع فرهنگی گروه‏هایی که با جامعه همکاری می‏کنند، پیکار یا تبعیض، وسعت گروه‏های مرجع در ساختارهای اجتماعی، خط مشی‏های حمایت کننده و برنامه‏هایی برای فعالیت مؤسسه‏های قومی اشاره می‏کند. به عقیده او، به دلیل آن‏که این فرصت‏ها برای وابستگی و فعالیت‏هایی مانند همیاری چند جانبه و کارهای داوطلبانه تعیین‏کننده است، می‏تواند خط‏مشی‏هایی را برای فعالیت‏های اجتماعی محلی و به ویژه افراد جوان فراهم کند (Helly, 1997:5).

چارچوب نظری حاصل ازمبانی نظری و مفهومی

از آن جا که درتبیین موضوعات و مسائل اجتماعی نمی‏توان تک علتی نگریست و همچنین نظریه‏های مطرح شده در این مقاله هرکدام به بعدی از ابعاد موضوع مشارکت سیاسی- اجتماعی پرداخته‏اند، برای تبیین کامل‏تر این مسأله ضروری است از دیدگاه‏های مختلف یک چارچوب نظری تلفیقی شکل داد. این نظریه‏ها عبارتند از:

1- نظریه لوئیس کریزبرگ، دارندورف و دیگر نظریه‏پردازان درباره رضایتمندی اجتماعی و ابعادآن؛

2- نظریه هانتینگتون و نلسون، کیندر و کیویت، رابرت دال و لین و دیگر نظریه‏پردازان درباره رضایتمندی سیاسی و منزلت اجتماعی-سیاسی و احساس اثربخشی سیاسی و

3- نظریه آلموند و پاول و دنیس هلی و دیگر نظریه‏پردازان درباره رابطه پایگاه اقتصادی- اجتماعی با مشارکت اجتماعی- سیاسی.

فرضیه‏ها

1- افرادی که میزان رضایتمندی سیاسی آنان بیشتر است، مشارکت سیاسی- اجتماعی بالاتری از افرادی که میزان رضایتمندی سیاسی آنان کمتر است دارند.

2- افرادی که میزان رضایتمندی اجتماعی آنان بیشتر است، مشارکت سیاسی- اجتماعی بالاتری از افرادی که میزان رضایتمندی اجتماعی آنان کمتر است دارند.

3- افرادی که پایگاه اقتصادی- اجتماعی آنان بالاتر است، نسبت به از افرادی که پایگاه اقتصادی- اجتماعی پایین‏تری دارند مشارکت اجتماعی - سیاسی بیشتری دارند.

بر اساس چارچوب نظری فوق و فرضیه‏های مستخرج می‏توان مدل تحلیلی- فرضی زیر را ترسیم کرد و در بررسی میدانی تا حد محاسبه همبستگی‏ها وآزمون رابطه‏های احتمالی به پیش رفت.

شکل 2- مدل تحلیلی فرضی تحقیق

روش‏شناسی

این تحقیق با توجه به اهداف مورد نظر، از حیث هدف کاربردی، از حیث ماهیت توصیفی و تحلیلی و از حیث آزمون فرضیات، پیمایشی است. واحد مشاهده و تحلیل این پژوهش، فرد است. جمعیت آماری شهروندان بالای 18 سال شهر کرج هستند. بر اساس آماری که از مرکز آمار ایران گرفته شد، این جمعیت در سال 1390 در شهر کرج (نه نقاط روستایی) برابر با 1967005 نفر هستند. همانند اکثر پژوهش‏های پیمایشی، ابزار اندازه‏گیری پرسشنامه است. برای اجرا و توزیع پرسشنامه در نمونه آماری، روش مناسب روش خوشه‏ای چند مرحله‏ای^[24] است که این روش جزء روش‏های احتمالی^[25]نمونه‏گیری است. بر اساس بافت اقتصادی و فرهنگی، سه خوشه در نظر گرفته شد و هر یک از مناطق شهر کرج در خوشه‏ای قرار گرفت و از هر خوشه منطقه‏ای به عنوان نمونه به شیوه تصادفی ساده انتخاب شد و پرسشنامه‏ها در میان شهروندان سه منطقه اجرا گردید. روایی پرسشنامه مذکور از نوع اعتبار صوری است؛ بدین گونه که از صاحبنظران فن و کارشناسان این حوزه برای اعتبار پرسشنامه کمک گرفته شده است. برای پایایی پرسشنامه نیز بعد از اجرای پیش آزمون از ضریب آلفا استفاده گردیده است. مقدار آلفای به دست آمده برای تمام متغیرها 70/0 و بالاتر است که مقدار مناسبی به نظر می‏رسد. برای تعیین حجم نمونه تحقیق از فرمول نمونه‏گیری کوکران استفاده شده است. در این فرمول با جمعیت 1967005 نفر، دقت احتمالی 5% و با فرض بیشترین پراکندگی صفات مورد مطالعه و (5/0 = P) و (5/0 = q) حجم نمونه برابر 384 نفر برآورد شده است. با پیش‏بینی ریزش احتمالی نمونه، حدود 5 درصد به اندازۀ نمونه افزوده شده است و در نهایت400 نفر به عنوان نمونۀ اصلی پژوهش تعیین شده است.

شاخص سازی متغیر مشارکت سیاسی-اجتماعی^[26]

در تعریف مشارکت سیاسی- اجتماعی، نظریه‏پردازان حوزه علوم اجتماعی تعریف‏های مختلفی دارند اما اکثراً بر مؤلفه‏های زیر در تعریف مشارکت تأکید می‏کنند : فعالیت‏های ارادی، شرکت در امور محله، شهر و روستا، فعالیت مستقیم یا غیرمستقیم، عضویت ساده در انجمن‏های محلی، خیریه، شغلی و فعالیت در این سازمان‏ها، سهیم شدن مردم در تصمیم‏گیری‏ها، درگیر شدن فرد در سطوح مختلف فعالیت در نظام سیاسی، داشتن مقام رسمی سیاسی یا اجتماعی، تلاش سازمان یافته شهروندان، تأثیر بر هدایت سیاسی جامعه (قراخانی، 1382؛ رضایی، 1375؛ Van Deth, 2001؛ راش، 1377).

در پژوهش حاضر تلاش شده است به همه ابعاد مشارکت توجه شود ولی مشارکت اجتماعی در کانون توجه پژوهش حاضر است. به این دلیل با برجسته ساختن مشارکت سیاسی به عنوان هسته اصلی مشارکت اجتماعی، متغیر خاصی برای این تحقیق ساخته شده که از آن با عنوان مشارکت سیاسی- اجتماعی یاد می‏شود. با توجه به اهمیت متغیر وابسته این پژوهش و نیز مفهومی بودن این متغیر، نحوه عملیاتی کردن برای سنجش آن تشریح می‏گردد. این متغیر به لحاظ عملیاتی در دو سطح ذهنی^[27]- گرایشی^[28] و عینی^[29]- رفتاری^[30] سنجیده شده است.

الف) سطح ذهنی-گرایشی با توجه به معرف‏های زیر عملیاتی شده است:

داشتن روحیه مشارکتی (5گویه)، ارزیابی میزان تأثیرگذاری (2گویه)، داشتن آگاهی و اطلاعات (2گویه)

مقدار آلفای کل شاخص 72/0 است.

ب) سطح عینی-رفتاری با توجه به به معرف‏های زیر عملیاتی می‏شود:

عضویت مشارکتی (بعد نظارتی و میزان عضویت و فعالیت) (برای عضویت در هر مجمع یک نمره) (8 گویه)

موقعیت مشارکتی: دارای مسؤولیت (نمره 3)، فعال (نمره 2)، عادی (نمره 1) (1گویه)

مقدار آلفای کل شاخص 84/0 محاسبه شد.

شاخص‏سازی رضایتمندی اجتماعی

در تعریف رضایتمندی تعاریف گوناگونی بیان شده است اما در بررسی این تعاریف مؤلفه‏های زیر برجسته‏تر هستند: یک وضعیت روان‏شناختی یا حالت و شرایطی است که با ارزیابی و انتظار هر فرد از ارضای نیاز، انتظارات، آرزوها و امیال خود روی می‏دهد (Simon, 1982؛ نادری، 1383؛ Millan & Esteban, 2004). منظور از رضایتمندی اجتماعی، میزان رضایت افراد پاسخگو از جامعه و اجتماعی است که در آن زندگی می‏کنند. در تحقیق حاضر رضایتمندی اجتماعی به وسیله معرف‏های زیر تعریف عملیاتی می‏شود:

این متغیر در درجه اول دارای دو بعد است: الف) رضایت از اوضاع فردی ب) رضایت از اوضاع اجتماعی.

الف) رضایت از اوضاع فردی به وسیله معرف‏های زیر تعریف عملیاتی می‏شود:

رضایت از خود (2گویه) و رضایت از زندگی خود (1گویه)

مقدار آلفای کل این شاخص 70/0 است.

ب) رضایت از اوضاع اجتماعی به وسیله معرف‏های زیر تعریف عملیاتی می‏شود:

رضایت از زندگی در جامعه (4 گویه)، اعتماد اجتماعی (3 گویه)، احساس امنیت اجتماعی (2 گویه)، احساس تعلق اجتماعی (3 گویه)

مقدار آلفای کرونباخ این شاخص برای اطمینان از پایا بودن 70/0 است.

شاخص‏سازی رضایتمندی سیاسی

منظور از رضایتمندی سیاسی میزان رضایت افراد پاسخگو از وضعیت سیاسی، نهادها و حاکمان و مسؤولان سیاسی کشور است (عظیمی، 1380). در تحقیق حاضر رضایتمندی سیاسی به وسیله معرف‏های زیر تعریف عملیاتی می‏شود:

این متغیر در درجه اول دارای سه بعد است: رضایت از وضعیت سیاسی موجود (3 گویه)، رضایت از حاکمان و مسؤولان نظام (2 گویه)، رضایت از نهادها و سازمان‏های دولتی (2 گویه). مقدار آلفای کرونباخ این شاخص برای اطمینان از پایا بودن برابر با 85/0 است.

شاخص‏سازی پایگاه اقتصادی-اجتماعی

اصولاً پایگاه اقتصادی- اجتماعی؛ یعنی جایی که هر کس در ساخت اجتماعی اشغال می‏کند؛ وضع یا اعتبار اجتماعی که معاصران فرد در بطن جامعه‏ای که در آن زندگی می‏کند به طور عینی به او تفویض می‏کنند؛ همچنین وضع یا مرتبتی است که شخص به طور ذهنی حفظ می‏کند یا سعی در نگهداری آن در نظر دیگران دارد؛ جایی که یک فرد خاص در نظامی مخصوص و در زمانی معین اشغال کند (آلن بیرو، 1370: 380). در این تحقیق منظور از پایگاه اقتصادی- اجتماعی میانگین نمرات مربوط به منزلت شغلی شغل سرپرست خانواده، سطح تحصیلات و میزان درآمد ماهیانه خانواده پاسخگو است.

منزلت شغلی به هفت گروه تقسیم می‏شود و نمره 7 به بالاترین منزلت شغلی و نمره 1 به کمترین منزلت شغلی داده می‏شود (رجب‏زاده، 1381). تحصیلات نیز به هفت سطح تقسیم می‏شود. چون در حال حاضر نظام مقایسه‏ای برای تعیین درجه تحصیلات حوزوی در نظام آموزشی رسمی وجود دارد، تحصیلات حوزوی را هم بر مبنای دسته‏بندی فوق کد گذاری کرده‏ایم (چاوشیان، 1376). میزان درآمد ماهیانه هم به شش سطح تقسیم می‏شود. با ترکیب درآمد، تحصیلات و منزلت شغلی، شاخصی به وجود می‏آید که کمترین نمره آن 1 و بیشترین 28 خواهد بود. ضریب آلفا برای همبستگی درونی اجزای این شاخص 81/0 است.

یافته‏های پژوهش

توصیف جمعیت نمونه

از مجموع 400 نفر پاسخگو، 8/74 درصد از پاسخگویان را مردان و 3/23 درصد از پاسخگویان را زنان تشکیل می‏دهند. کوچک‏ترین سن در میان افراد 18 و بیشترین 70 و میانگین سنی،27/27 سال بوده است. به لحاظ وضعیت سواد نیز میانگین سواد 15 (لیسانس) بوده است. به لحاظ وضعیت تأهل، 5/66 درصد افراد مجرد بودند و تنها 5/33 درصد از پاسخگویان متأهل بودند. به لحاظ درآمد نیز میانگین درآمد برابر با 706 هزار تومان است.

توصیف متغیر وابسته

در این قسمت اطلاعات توصیفی شاخص مشارکت سیاسی- اجتماعی افراد ارائه می‏شود. این شاخص از ترکیب دو سطح ذهنی-گرایشی و عینی-رفتاری به دست آمد و در واقع مجموع نمرات گویه‏هاست. کم‏ترین مشارکت در میان افراد برابر با 13 و بیشترین نمره برابر با 76 بوده است و در نتیجه، دامنه تغییرات برابر با 63 است. میانگین نمره مشارکت افراد 1744/43 و انحراف معیار 04963/12 است. چنان‏چه ملاحظه می‏شود میزان چولگی شاخص برابر با 003/0- و کشیدگی آن برابر با 606/0- است و مطابق با آزمون کولموگروف- اسمیرنف که مقدار آن 037/1 به دست آمد و سطح معنی‏داری 232/0، شکل توزیع رضایت شغلی از توزیع نرمال برخوردار است. همچنین علامت مثبت چولگی بیانگر این است که اکثر افراد نمرات کمتر از میانگین را به خود اختصاص داده‏اند.

جدول 1- آماره‏های توصیفی شاخص مشارکت سیاسی-اجتماعی

برای سهولت فهم و اندازه‏گیری متغیر میزان مشارکت افراد، سعی شده است این متغیر در پنج طبقه تقسیم‏بندی شود تا توزیع فراوانی افراد در طبقات مختلف، توضیح رساتری از مشارکت سیاسی-اجتماعی افراد به دست دهد. از این رو پس از ساخت شاخص مشارکت سیاسی-اجتماعی، افراد در پنج طبقه قرار گرفتند. همان‏طور که جدول 2 نشان می‏دهد، 189 نفر افراد؛ یعنی 3/47 درصد از افراد مشارکت متوسطی دارند و 3/25 درصد نیز مشارکت پایینی دارند. همچنین 18 درصد از پاسخگویان دارای مشارکت بالا و 8/0 درصد مشارکت بسیار پایین و 5/0 درصد هم مشارکت بسیار بالا را در حوزه اجتماعی-سیاسی را دارند. مقادیر گمشده این شاخص نیز 3/8 درصد است.

جدول 2- توزیع فراوانی افراد با توجه به مشارکت سیاسی-اجتماعی

متغیرهای مستقل چگونه توصیف و توزیع شده اند؟

رضایتمندی سیاسی

با توجه جدول3، 8/4 درصد افراد نمونه از وضعیت سیاسی کشور کاملاً ناراضی هستند. 23 درصد افراد دارای رضایت سیاسی بسیار پایین، 5/34 درصد دارای میزان رضایت سیاسی پایین، 5/25 درصد پاسخگویان دارای میزان رضایت سیاسی متوسط، 4 درصد افراد دارای میزان رضایت سیاسی بالا و 5/0 درصد از افراد دارای میزان رضایت سیاسی بسیار بالایی هستند. مقادیر گمشده این شاخص برابر با 8/7 درصد است که نشان‏دهنده حساسیت پاسخگویان به سؤالات مربوط به این متغیر است.

جدول3 - توزیع فراوانی افراد با توجه به رضایت سیاسی

رضایتمندی اجتماعی

با توجه به یافته‏های توصیفی مندرج در جدول 4، 8/23 درصد افراد نمونه دارای رضایت اجتماعی پایین، 3/55 درصد دارای میزان رضایت اجتماعی متوسط و 9 درصد دارای میزان رضایت اجتماعی بالا هستند. این یافته‏ها حاکی از آن است که میزان رضایتمندی افراد از خود و جامعه، متوسط رو به پایین است. مقادیر گمشده این شاخص برابر با 12درصد است که نشان‏دهنده حساسیت پاسخگویان به سؤالات این متغیر است.

جدول 4- توزیع فراوانی افراد با توجه به رضایت اجتماعی

پایگاه اقتصادی-اجتماعی

این شاخص از مجموع نمرات تحصیلات، منزلت شغلی و درآمد خانواده فرد تشکیل شده است. کوچک‏ترین پایگاه در میان افراد برابر با نمره 4 و بیشترین نمره برابر با 20 بوده است. در نتیجه دامنه تغییرات برابر با 16 است. میانگین نمره پایگاه 5013/11 درآمده است و انحراف معیار 52/3 است. گرچه متغیر پایگاه یک متغیر فاصله‏ای در نظر گرفته شده است اما سعی شد این متغیر به صورت متغیر رتبه‏ای نشان داده شود تا توزیع فراوانی افراد در طبقات مختلف بهتر مشخص باشد. همان‏طور که در جدول 5 مشخص است، بیشتر پاسخگویان در پایگاه متوسط قرار دارند.

جدول 5- توزیع فراوانی افراد بر حسب پایگاه

آزمون‏های آماری

با توجه به سطح سنجش متغیرها، آماره r (ضریب همبستگی پیرسون) برای تشریح یافته‏های استنباطی مناسب تشخیص داده شد. خلاصه نتایج در جدول 6 آمده است:

جدول 6- نتایج آزمون ارتباط متغیرهای پژوهش با مشارکت سیاسی-اجتماعی

ارقام جدول بالا نشان می‏دهد رابطه میان دو متغیر رضایتمندی اجتماعی و مشارکت سیاسی- اجتماعی برابر با 181/0 است که در سطح کمتر از یک درصد معنادار است؛ بنابراین رابطه به دست آمده در میان نمونه تحقیق قابل تعمیم به تمام افراد جامعه آماری است. گرچه شدت رابطه در حد نسبتاً پایین قرار دارد ولی میزان معتنابهی است. همچنین رابطه میان دو متغیر مثبت است به طوری که با افزایش میزان رضایتمندی اجتماعی، میزان مشارکت سیاسی-اجتماعی نیز افزایش می‏یابد.

- چنان که بنا به ادبیات ارائه شده در این پژوهش چنین فرض شده بود که با افزایش میزان رضایتمندی سیاسی افراد، مشارکت سیاسی- اجتماعی آنان افزایش می‏یابد، نتایج به دست آمده نشان می‏دهد رابطه میان دو متغیر برابر با 533/0 است که در سطح کمتر از یک درصد معنادار است؛ بنابراین این فرضیه نیز مورد تأیید قرار می‏گیرد. شدت رابطه نیز در حد متوسط و جهت آن مثبت است به طوری که با افزایش میزان رضایتمندی سیاسی، میزان مشارکت سیاسی-اجتماعی نیز افزایش می‏یابد.

- نتایج آزمون r پیرسون حاکی از وجود رابطه معنادار میان دو متغیر پایگاه اقتصادی-اجتماعی و مشارکت سیاسی- اجتماعی نیست؛ به عبارت صحیح‏تر نتایج به دست آمده نشان می‏دهد رابطه به دست آمده میان دو متغیر، رابطه معنادار نیست و فرضیه تحقیق رد می‏شود.

تحلیل رگرسیون چند متغیره

برای بررسی مدل تحقیق تأثیر همزمان متغیرهای مستقل تحقیق بر متغیر وابسته، از آزمون رگرسیون چند متغیره و از روش اینتر استفاده شد. در این پژوهش، ضریب تعیین برابر با 30/0 به دست آمد و ضریب تعیین تعدیل شده برابر با 295/0 است که نشان می‏دهد 30 درصد از تغییرات متغیر وابسته (مشارکت سیاسی- اجتماعی) توسط متغیرهای مستقل تحقیق تبیین می‏شوند و مابقی تغییرات (70 درصد) توسط متغیرهای دیگری که در این مدل قرار ندارند توضیح داده می‏شود. همچنین نتیجه آزمون F که در سطح کوچک‏تر از یک درصد معنادار است نشان می‏دهد که مدل رگرسیونی تحقیق مدل مناسبی است و قادر است به خوبی تغییرات متغیر وابسته را توضیح دهد. خلاصه نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون در جدول 7 آمده است.

جدول 7 - نتایج رگرسیون چند متغیره

اما در تحلیل رگرسیون علاوه بر ضریب تعیین، مقدار بتا (Beta) نیز از اهمیت خاصی برخوردار است. مقدار این ضریب نشان می‏دهد که با افزایش یک واحد انحراف معیار در هر یک از متغیرهای مستقل، متغیر وابسته به چه میزان تغییر می‏کند. میزان بتا برای متغیرهای مستقل در این تحقیق در جدول 8 درج شده است.

جدول 8- مقدار بتا