بررسی گونه‌های وزن در غزل شاعران بزرگ سده‌های دهم، یازدهم و دوازدهم

مقدمه

موسیقی یکی از عوامل اصلی تشخّص زبان شاعرانه است. در واقع زبان شعر برای این که از حالت روزمرة خود خارج شود، از دو اصل «قاعده‌کاهی» و «قاعده‌افزایی» بهره می‌گیرد و موسیقی؛ بویژه موسیقی بیرونی از عناصر افزاینده‌ای است ‌که زبان شعر را تقویت می‌کند (ر.ک. صفوی،37:1373-36). این عنصر شاعرانه در ادبیات ملل مختلف به ‌شیوه‌های گوناگون حضور دارد؛ ولی اهمیت آن تقریباً در میان  شعر همة شاعران جهان قابل توجه است. این اهمیت و حضور مؤثّر، در ادبیات فارسی متناسب با نوع وزن و موسیقی‌ای که دارد؛ بویژه در آثار شاعران سنتی، بیش‌تر جلوه‌گر بوده است.     

    در ادبیات فارسی تعاریف متعدد و گاه متفاوتی از وزن و موسیقی ارائه‌ شده‌است. براساس یکی از آن تعاریف، می‌توان گفت که «وزن نوعی‌ از تناسب است. تناسب کیفیتی ‌است، حاصل از ادراک وحدتی در میان اجزای متعدد. تناسب اگر در مکان واقع شود آن را «قرینه» می‌خوانند و اگر در زمان واقع شد «وزن» خوانده می‌شود»                   (خانلری، 1361: 24).                                                                                 

    اگرچه وزن عروضی نوعی موسیقی است، باید به گونه‌ای بین آن و مفهوم کلّی موسیقی در شعر تفاوت نهاد. موسیقی ‌و یا آهنگ شعر، درحقیقت ساختار آهنگین یک اثر است که از همراهی و گره خوردگی تمام زیرگروه‌های آوایی یک شعر- در این پژوهش غزل- شکل می‌گیرد. این موسیقی را می‌توان در لابه‌لای شعر و خارج از آهنگ عروضی نیز دید. قافیه و ردیف هم  موسیقی کناری شعر را تشکیل دهند و مکمّل وزن به عنوان موسیقی بیرونی هستند.                                                                                                   

    علاوه بر دو عنوان یاد شده، خود واژه‌ها و صداها نیز در غزل، آن‌جا که متقارن و هماهنگ باشند، نوعی موسیقی درونی به شعر می‌دهند. بعلاوه، ارتباط معنایی واژه‌های غزل نیز می‌تواند به‌گونه‌ای آهنگ آفرین باشد، که ازآن به موسیقی معنوی یاد می‌کنند. در میان این چهار نوع، اولین آهنگی که درگونه- قالب‌های سنتی و به موازات آن غزل به چشم می‌آید، وزن عروضی‌است.                                                     

    در تناسبِ وزن عروضی  فارسی، با دو هم‌ شکلی رو‌به‌رو هستیم، یکی کمیّت یک‌سان آواهای یک شعر و دیگر، کیفیت یک‌سان و یا شبیه به هم مجموعة هجاهای آوایی که در قرینة هم قرار می‌گیرند. به عبارت دیگر «وقتی مجموعة آوایی مورد بحث ما به لحاظ کوتاه و بلندی مصوت‌ها و یا ترکیب صامت‌ها و مصوت‌ها از نظام خاصی برخوردار باشد، نوعی موسیقی به وجود می‌آید که آن ‌را وزن می‌نامیم و اهل هر زبانی وزن شعر خود را در تناسب‌هایی خاص احساس می‌کنند که اهل زبان دیگر ممکن است، آن تناسب را احساس نکنند» (شفیعی کدکنی، 1379: 9).                                                                                                           

    این تناسب در موقعیت‌ها و شکل‌های مختلف، گونه‌هایی تا حدودی متفاوت شکل می‌دهد. گاه در دوره‌ها و موضوعات متفاوت و در میان شاعرانی که نگرش‌های متفاوتی از وزن دارند، مخاطب با شگردهایی خاص از وزن روبه‌روست. این شگردها که برآمده از علم عروض فارسی وعربی است وزن‌های متعددی را به شعر فارسی عرضه کرده است. گونه‌گونی وزن‌های شعر فارسی به این معنی نیست که تمام گونه‌های یاد شده، در دوره‌ها و سبک‌های مختلف یک‌سان استفاده می‌شوند؛ بلکه، شاعران در دوره‌های متفاوت و با سلیقه‌های گوناگون، از برخی وزن‌ها بیش‌تر استقبال می‌کنند و دیگر وزن‌ها ممکن است به حاشیه رانده شوند. شاید به دلیل همین تنوّع سلیقه، شگرد و در کنار آن سبک است که «در شعر فارسی حدود 350 وزن وجود دارد که پیرو قانون‌مندی بسیار دقیق و ظریف است و شناختن کیفیت اوزان و همانندی وزن‌ها و هم‌‌چنین درستی و نادرستی آن‌ها جز به وسیلة عروض ممکن نیست» (کرمی، 1380: 4).             

     این‌که چه وزن یا وزن‌هایی در دوره‌ای خاص، بیش‌تر مورد توجه قرار گیرد و یا چه شاعرانی از تنوّع وزنی بیش‌تری در سرایش برخوردارند، نتیجة رواج سبک‌ها و چهره‌های متفاوت در دوره‌های مختلف است؛ البته گاه دانش عروضی شاعران و حتی تفنّن طلبی آنان نیز تا حدودی به گسترش و یا محدود شدن دامنة تنوّع وزن‌های رایج کمک کرده است. اگرچه نمی‌توان به طور قطعی رابطة مستقیم موضوع و یا سبک شاعران را با تنوّع گونه‌های وزنی و یا اوزان اصلی در شعرشان ثابت کرد؛ با تحلیل برخی از داده‌ها، متناسب با گونه‌گونی وزن در آثار آن‌ها، می‌توان به برخی نتایج نسبی رسید. از آن‌ جا که غزل به عنوان یکی از قالب‌های اصلی در ادبیات فارسی در دوره‌های مختلف حضور داشته است، در صفحه‌های آینده برآنیم تا با بررسی گونه‌های وزنی در آثار ده‌ تن از غزل‌سرایان فارسی از سده‌‌های دهم تا دوازدهم، تأثیر نسبی وزن در سبک‌ها و مکتب‌های مختلف ادبی و تا ‌حدودی تناسب آن را با محتوای غز‌ل‌ها تحلیل کنیم.                                                                                                                    

      در این پژوهش سعی شده است، شاعرانی انتخاب شوند که یا چهره‌های اصلی ‌غزل در دوره و سبک زمان خود بوده‌اند و یا میزان تنوّع وزنی در شعر آنان متناسب با شیوة متفاوت و موضوع‌های خاصشان قابل توجه بوده است. به همین منظور در ادامه گونه‌های وزنی در غزل وحشی ‌بافقی (ف.991) و محتشم‌کاشانی (ف.996) از مکتب وقوع، کلیم‌کاشانی (همدانی ف.1061)، صائب ‌تبریزی (ف.1081) از شاعران متعادل سبک هندی و فیض‌کاشانی (ف.1090)، از ادامه دهندگان شیوة عراقی در سدة یازدهم، بیدل‌ دهلوی (ف.1133) قصاب‌ کاشانی (ف.1165) از ادامه‌ دهندگان این سبک در قرن دوازدهم، حزین ‌لاهیجی (ف.1181) از شاعران بینابین قرن دوازدهم و طبیب ‌اصفهانی (ف1171) و هاتف ‌اصفهانی (ف.1198)، از غزل‌سرایان دورة بازگشت تحلیل و بررسی خواهند شد.                                                                       

بررسی و تحلیل جایگاه وزن‌های عروضی در غزل شاعران مورد نظر

      برای تحلیل گونه‌های وزنی موجود در غزل شاعران یاد شده، بهترین شیوه، مقایسة آماری وزن غزل‌های آن‌ها با یک‌دیگر است. در تمام این پژوهش سعی شده است، با استفاده از جدول‌های طبقه‌بندی شده، تنها به تحلیل نتایج هر جدول بپردازیم. در این تحلیل‌ها بیش‌تر روش ایجاز و گزیده‌گویی مراعات شده است و این به آن دلیل است که خود جدول‌ها می‌توانند بیان‌گر نتایج این پژوهش باشند.                                 

جدول 1 وضعیت کلی شاعران بررسی شده

براساس اطلاعات جدول شمارة یک می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت:                                                           

     الف) از نظر اهمیت و جایگاه‌ غزل در مجموعة اشعار شاعران بررسی‌شده، باید این نکته را یادآوری کرد که در آثار کسانی‌ چون صائب‌تبریزی، فیض کاشانی، بیدل دهلوی، قصّاب کاشانی، حزین لاهیجی و طبیب اصفهانی، غزل چه از نظر کمّیت و چه اهمیت، قالب اصلی شعری است. در آثار وحشی بافقی نیز با وجود شهرتش در ترکیب‌سرایی و در کنار آن مثنوی، غزل از نظر تعداد، مهم‌ترین قالب قلمداد می‌شود. این اهمیت‌ عددی در دیوان محتشم نیز بخوبی دیده می‌شود؛ با این تفاوت که او در قصیده‌سرایی مدحی نیز، چه از نظر حجم آثار و چه کیفیت، در بین شاعران زمان خود شناخته شده است؛ البته شهرت او بیش‌تر در ترکیب بندهای مرثیه‌ای اوست.

    در آثار کلیم با وجود شهرتش‌ در قصیده‌سرایی، می‌توان غزل‌ را به عنوان یکی از دو قالب اصلی دیوان‌ او دانست. دربارة هاتف اصفهانی نیز، با وجود شهرت عمدة او به‌ خاطر ترجیع بند معروفش، باید یادآور شد که بیش‌ترین حجم شعری او، اگرچه محدود، در قالب غزل سروده شده‌است. در مجموع می‌توان گفت که در دامنة 300 سالة این پژوهش، در بین شاعران سبک هندی، غزل ‌اصلی‌ترین قالب قلمداد می‌شود؛ ولی در مکتب وقوع و بازگشت غلبة کمّی غزل، به عنوان تنها قالب درخور توجه، چندان واضح نیست و در کنار این قالب، شعرهای زیاد و نسبةًً موفّقی نیز در قالب‌هایی دیگر چون: ترکیب، مثنوی، قصیده، و حتی رباعی سروده شده است.                                                                                                                                 

     ب) چنان‌که در جدول ‌شمارة 1 دیده‌ می‌شود، در میان10 شاعر بررسی شده، صائب با بیش از7هزار غزل (50درصد آثار بررسی شده) و پس از آن بیدل با قریب 2800 غزل (قریب 20درصدغزل‌ها) از دیگر شاعران پرکارترند که هر دو از شاعران سبک هندی به شمار می‌روند و در مقابل طبیب با حدود 160 و هاتف با 90 غزل، کم‌کارترین غزل‌سرایان مورد بررسی‌اند که این نکته، پرکاری شاعران هندی و در مقابل آن کم‌کاری شاعران بازگشت را در سرایش غزل نیز نشان می‌دهد. دیگر شاعران چون وحشی، محتشم، کلیم، فیض، قصّاب و حزین‌ هم از نظر تعداد غزل، شاعرانی در حدّ وسط‌اند.                                                                                                           

جدول2 میزان کاربرد بحرهای مختلف در غزل هرشاعر

چنان‌که از جدول 2 برمی‌آید می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت:

     الف) بیش‌ترین تنوّع وزنی ‌و زحافی موجود در این پژوهش‌ در بحر رمل دیده‌ می‌شود. اگر گونة وزنی را با یکی  دانستن  مجموعه زحاف‌های نزدیک به هم (مثلاً محذوف و مقصور) در هر بحر محاسبه کنیم، در مجموعِ 14000 غزل بررسی شده، از13گونة وزنی بحر رمل (20 زحاف با احتساب زحاف‌های محذوف، مقصور، اصلم و مسبغ به طور جداگانه)، استفاده شده است‌ که قابلیت گونه‌گونی این بحر را در ادبیات فارسی نشان می‌دهد. پس از آن نیز بحرهای هزج و رجز با 9 و 8 گونه (به ترتیب 16 و13 زحاف)، متنوّع‌ترین بحر‌ها هستند. کم‌ترین تنوّع را نیز در میان بحرهای استفاده شده، در بحر متدارک و مدید می‌توان دید که تنها از 1 گونه از زحاف‌های آن‌ها و تنها در غزل‌های بیدل و فیض استفاده شده است.                                                          

    ب) براساس این پژوهش، هم‌چنین می‌توان گفت که بحر رمل با در برگرفتن نزدیک به 40 درصد غزل‌های سروده شده، پرکاربردترین بحر در غزل شاعران یاد شده است و پس از آن هزج با نزدیک به 25 درصد و مضارع و مجتث به ترتیب با 16 و13 درصد غزل‌ها، پرکاربردترین بحرهای مورد بررسی هستند. درکل، نزدیک به 94درصد غزل‌ها در این چهار بحر سروده شده‌اند که اهمیت آن‌ها را در غزل فارسی می‌نمایاند. کم‌ترین میزان کاربرد را هم در این پژوهش، می‌توان با حدود چهار هزارم درصد، مخصوص بحر مدید دانست.                     

      ج) از نظر تنوّع وزنی باید گفت ‌که ده شاعر مورد پژوهش، مجموعاً از 52 گونة وزنی و86 زحاف، در غزل‌هایشان بهره برده‌اند که از میان آن‌ها غزل‌های فیض کاشانی با 44 وزن (71زحاف) از آثار دیگر شاعران تنوّع بیش‌تری در وزن دارد. یکی از دلایل‌ این تنوّع در آثار او، غلبة جنبة محتوایی و تعدّد مفاهیمی است که غزلِ او دارد و به ضرورت آن‌ها به وزن‌هایی نیازمند است‌که مقصودش را با آن‌ها مطرح کند. دلیل دیگر این تعدّد اوزان، شاید این باشد که فیض در غزل از جهتی مقلّد و پیرو شیوة مولوی و حافظ است و به ضرورتِ گرایشش از وزن‌های آنان استفاده می‌کند و از جهت دیگر به ضرورت آشنایی به ادبیات و شعر عرب برخی از وزن‌های نادر را نیز از آن منبع به غزل‌هایش اضافه کرده است و در کنار آن با بهره‌وری از ذوق شخصی، از اندک گونه‌های رایج سبک هندی نیز، به ضرورت هم‌زمانی بهره برده است.                                                                

      پس از فیض، بیدل دهلوی با 35 گونة وزنی (62زحاف) در غزل‌هایش، بیش‌ترین تنوّع وزنی را دارد که تا حدودی علّت آن را می‌توان در گرایش او به ذهن و زبان مولوی و ارتباط با اشعار او یافت؛ البته بیدل، تعدادی وزن کم‌کاربرد را هم بنا به نوآوری و سلیقة خود وارد دیوان کرده‌است که این نکته نیز بر تنوّع وزن‌های غزل او افزوده است. جدا از فیض و بیدل که تنوّع قابل توجهی در وزن دارند، محتشم و حزین نیز نسبت به تعداد غزل‌هاشان تنوّع‌طلبی متوسطی ‌در وزن دارند؛ اما صائب اگرچه از 29 گونة وزن (49زحاف) در غزل‌هایش استفاده کرده است، این تنوّع بیش‌تر برخاسته از فراوانی غزل‌های او‌ست و غزل‌های نادری را می‌توان در آثار او یافت که در وزن‌های خاص سروده شده‌اند. در مقابل، هاتف در90 غزل دیوانش، از24 وزن (32زحاف) بهره برده‌است که با توجه به تعداد غزل‌هایش می‌توان تنوّعی قابل قبول در وزن، برای غزل‌هایش تصوّر کرد. اهمیت هاتف علاوه بر تنوّع وزنی، استفاده از وزن‌هایی است که پیش ‌از او کم‌تر در غزل ‌فارسی‌ استفاده شده‌اند.               

      می‌توان وزن غزل‌های طبیب را هم با توجه به تعداد کمی که دارند، متنوّع دانست؛ البته شاعرانی چون وحشی، کلیم و قصّاب، در وزن غزل‌هاشان چندان متنوّع نشان نمی‌دهند، اگرچه در دیوان کلیم تا حدودی تنوّع وزنی دیده می‌شود.                                                                                   

      در کل باید گفت، غزل‌سرایان دورة بازگشت با توجّه به دقتی که در تقلید و مطالعة آثار قدما دارند، به همراه شاعرانی که به جنبه‌های عرفانی و زهدی علاقه‌مندند، تنوّع جویی بیش‌تری در وزن غزل‌های خود دارند؛ در مقابل شعر سبک هندی با توجه به رسالت مضمون ‌پردازانه‌اش، بیش‌تر دنبال وزن‌های خاص، ساده و تجربه شده و از نظر طول 14تا 16 هجایی است و این نکته تنوّع وزنی را در این سبک در حدی پایین قرار داده است. در سبک وقوع هم از آن‌جا که شعر‌ها معمولاً عاشقانه و روایی‌اند، شاعران هم به وزن‌های جویباری و روان توجه دارند و هم وزن‌های‌کوتاه را در اشعارشان به کار می‌گیرند؛ البته گرایش به وزن‌های متوسط و بلند در این سبک بیش‌تر است. در کل نیز می‌توان این سبک را از نظر تنوّع وزنی در حد وسط دو سبک قبل قرار داد.                                                                                                                 

      د) در بررسی دو بحر اصلی شاعران هم می‌توان به این نتایج اشاره کرد که: 7 تن از شاعران بررسی شده بیش از دیگر بحرها از رمل بهره گرفته‌اند. شیوة استفاده از رمل در شعر بیش‌تر این شاعران شبیه هم است وتفاوت آن‌ها در بلند و کوتاهی وزن‌های رمل است. در شاعران سبک هندی گونه‌های رمل بیش از همه 14 و 15 هجایی‌اند و کم‌تر از رمل‌های کوتاه استفاده می‌شود. در غزل  شاعران مکتب وقوع اگر چه کم، از رمل‌های کوتاه هم استفاده می‌شود. در مقابل استفاده از رمل‌های کوتاه، در غزل شاعرانی‌ که گرایش عرفانی دارند، بیش‌تر دیده می‌شود تا آن‌جا که در غزلیات فیض تعداد غزل‌هایی که در بحر رمل مسدس سروده شده‌اند، از غزل‌های با وزن رمل مثمن بیش‌تر است و این با شیوة زمان او- سبک هندی- کاملاً مغایر است.                                                  

    گونة اصلی بحر در غزل  شاعران قرن دوازدهم با نزدیک شدن به سبک بازگشت، به هزج تبدیل می‌شود؛ اگرچه در دیوان این شاعران رمل هم، هنوز به عنوان بحر دوم کاربرد دارد. هزج هم‌چنین در شعر 6 تن از شاعران قبل از بازگشت، بحر دوم محسوب می‌شود. در کل می‌توان متفاوت‌ترین غزل‌سرا را در این ده ‌تن، از نظر شیوة استفاده از بحر‌ها، حزین لاهیجی دانست که بحر‌های اول و دومش، هزج و مضارعند و بحر رمل جزو دو بحر اول غزل‌های او محسوب نمی‌شود. در کنار او می‌توان از کلیم نیز نام برد که بحر هزج جزو دو بحر اصلی غزل او نیست و دو بحر مضارع و مجتث با کاربردی مساوی، بحر دوم او به حساب می‌آیند.                          

     هـ) نکته‌ای دیگر که از بررسی ‌جدول 2 می‌توان به آن‌دست یافت، میزان‌ تنوّع بحری موجود در حدود 14هزار غزل بررسی شده است. در مجموع، این آثار در 13 بحر سروده شده‌اند که بیدل دهلوی و فیض کاشانی با استفاده از 12بحر، گسترده‌ترین دامنة بحری را دارند. وحشی بافقی نیز با 7 بحر موجود در غزل‌هایش کم‌ترین میزان تنوع را در استفاده از بحر‌های عروضی نشان داده است و دیگر شاعران در استفاده از بحرهای متنوع، شیوه‌ای متعادل و متناسب با عصر و سبک زمان خود دارند.   

جدول 3 گونه‌های اصلی وزن در غزل‌های هر شاعر

      براساس اطلاعات موجود در جدول 3 می‌توان این گونه نتیجه گرفت:

     الف) شاعران‌، متناسب با شیوه‌های ‌خود، صاحب سبکی خاصند. بیش‌تر شاعران به وزن‌هایی‌خاص علاقه‌مندند. وزن‌هایی که می‌توان شاعران را به آن‌ها شناخت. میزان تکرار این وزن‌ها در شعر برخی شاعران به حدی است که گاه قسمت عمدة اشعار آن‌ها، در آن چند وزن محدود سروده شده است. بر این اساس می‌توان گفت ‌که برخی از شاعران قسمت اعظم غزل‌هایشان را در چند وزن اصلی می‌سرایند. وزن شعر این شاعران ‌تشخصی خاص ‌خود دارد، به طوری که گویی در پرداخت شعر با آن وزن‌های خاص مجرّب شده‌اند.   

    در جدول شمارة 3، هفت وزن اصلی هر غزل‌سرا به همراه میزان استفاده از آن‌ها استخراج شده است. در میان این شاعران برخی؛ بویژه شاعران سبک هندی، درصد بیش‌تری از غزل‌هایشان را در این 7 وزن اصلی سروده‌اند. این اصرار بر وزن‌های خاص به دلیل تلاش شاعران سبک هندی برای القای مناسب مضمون‌های خود به مخاطب است. از آن‌ میان، صائب تبریزی، بیش از90 درصد غزل‌هایش را در 7 وزن سروده است. قصّاب کاشانی نیز که مقلد تمام عیار صائب است و نزدیک به 85 درصد غزل‌هایش را در هفت وزن اولش سروده است. کم‌ترین درصد استفاده از وزن‌های خاص در غزل نیز، از این مجموعه، متعلّق به فیض کاشانی است که فقط 52 درصد غزل‌هایش را در برگرفته است و بخوبی نشان می‌دهد، او تمایل چندانی به استفاده از وزن‌های خاص در اشعارش ندارد و متناسب با حس و حالی که موضوع به او عرضه می‌دارد، از وزن مناسب استفاده می‌کند. این کمی توجه به وزن خاص در شاعران کم‌کارِ بازگشت هم تا حدودی دیده می‌شود؛ البته این کم‌توجهی به اندازة فیض نیست.                                                                                                                        

     ب) اگر به وزن‌های اصلی هر شاعر و تشابه غزل‌سرایان با هم نیز نظر بیفکنیم، نتایجی به دست می آید. برخی شاعران، بویژه در سبک‌های مشابه، بسیار شبیه هم از وزن بهره می‌گیرند. برای مثال5 وزن از 7 وزن اول  محتشم و وحشی یکی‌است و این شاید به دلیل شباهت سبک وقوع و مفاهیم مشترک در غزل‌های آن‌ها باشد. آن ‌دو به تناسب سبک و موضوع، وزن‌هایی را انتخاب می‌کنند که قابلیت روایی داشته باشند؛ البته اولویت وزن‌های مشابه در آثار آن ‌دو متفاوت است و این  سلیقه و سبک متفاوت آن‌ها را در انتخاب وزن نشان می‌دهد.     

    شباهت وزن‌های اصلی در شعر شاعران سبک هندی چشم‌گیرتر است. هفت وزن اول صائب و کلیم دقیقاً یک‌سان است و تنها از نظر اولویت وزن سوم و چهارم با هم متفاوتند که تأثیر شباهت سبکی آن‌ دو را بر وزن‌های مورد نظرشان، نشان می‌دهد. این ‌شباهت در وزن‌های اصلی قصّاب کاشانی نیز تا حدودی دیده می‌شود. در یک نظر عمومی‌ هم می‌توان این نکته را پی‌گیری کرد و آن شباهت استفاده از وزن‌های بحر هزج در میان شاعران قرن دوازدهم است. بر این اساس، چه به صورت اتفاقی و چه به صورت سبکی، «وزن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن» جزو سه وزن اول تمام شاعران این ‌قرن به شمار می‌رود و این ‌امر می‌تواند نشان‌ دهد که شاعران هر دوره، یا دستِ کم نمایندگان آن‌ها، به چند وزن خاص توجه بیش‌تری داشته‌اند.                                  

      ج) نکتة دیگر در مقایسة شاعران مورد نظر، بررسی شباهت و تفاوت آن‌ها در وزن‌های اصلی است. به تفاوت‌های وزن‌های اصلی شاعران در نتایج گذشته اشاره شد؛ با این ‌حال باید اشاره ‌کرد که این تفاوت‌ها در شعر اغلب این ده شاعر اندک است. در غزل 9 تن از این شاعران سه وزن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (مفاعیلان)» و «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلان (فاعلن)» و «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (فاعلان)»، جزو هفت وزن اصلی‌اند و تنها در آثار حزین لاهیجی است که گونة رمل جزو هفت وزن اصلی نیست.           

      د) چنانچه وزن اول را نیز در شعر ده شاعر یاد شده، بررسی‌کنیم، خواهیم دید که در غزل شاعران سده‌های دهم و یازدهم و هم‌ چنین ادامه‌ دهندگان سبک هندی در قرن دوازدهم، وزن اصلی «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (فاعلان)» است. غلبة این وزن در سدة دوازدهم در شعر طبیب به سمت وزن «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن (فاعلان)» می‌گراید و در غزل حزین و هاتف وزن اول به «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (مفاعیلان)» تبدیل می‌شود. در کل از جدول 3 این‌گونه برمی‌آید که وزن‌های بحر رمل در شعر بیش‌تر این شاعران اهمیتی بسزا دارند؛ چنان ‌که جز در غزل‌های بیدل، هاتف، قصّاب و حزین، در آثار شش شاعر دیگر بررسی شده، سه وزن از بحر رمل، جزو هفت وزنی اصلی قلمداد می‌شوند که این خود بیان‌گر اهمیت این بحر در غزل این دوره است.  

جدول4 بررسی بسامد وزن ها از نظر کوتاهی و بلندی

 نکتة دیگر که می‌توان از بررسی وزن‌های اصلی این ‌ده شاعر به دست می آید، تفاوت آنان ‌در استفاده از وزن‌های کوتاه و بلند است. نتیجة جدول شمارة 4 را که به مقایسة شاعران یاد شده، از منظر طولِ وزن پرداخته است، می‌توان به شرح زیر برشمرد:                                                                                             

     الف) چنانچه وزن‌های استفاده شده در این 14000غزل را به سه دستة کوتاه و متوسط، بلندِ متعادل و بسیار بلند تقسیم کنیم، خواهیم دید که از 52گونة وزنی 28 گونه را، وزن‌هایی با طول متعادل (14تا16هجایی) تشکیل می‌دهند که این نکته تناسب بیش‌تر این گونه از اوزان را با غزل نشان می‌دهد. پس ‌از وزن‌‌های بلندِ متعادل نیز، وزن‌های کوتاه و بسیار بلند با 17و7 نوع در رتبه‌های بعدی قراردارند. بیش‌ترین گونه‌های وزن کوتاه در بحرهای هزج و رمل (به ترتیب 5 و4گونه) و پس از آن رجز، متقارب، خفیف (هر کدام دو گونه) و منسرح و سریع (1گونه)، دیده می‌شوند و وزن‌های بسیار بلند را نیز می‌توان در بحرهای رمل، رجز، متدارک، متقارب و کامل جستجو کرد.                                                                          

     ب) از نظر میزان کاربرد نیز، وزن‌های با طول متعادل بیش از 92درصد از غزل‌ها را شامل می شود که کاربرد قاطع این نوع از وزن‌ها را در قالب غزل نشان می‌دهد و پس از آن، وزن‌های کوتاه با بیش از 6درصد کاربرد، جایگاهی اندک دارند. وزن‌های بلند نیز با کاربردی کم‌تر از 1درصد، بیش‌تر نشان دهندة تفنن طلبی برخی از شاعران در استفاده از آن‌هاست.                                                                                         

       ج) شاعران ‌سبک ‌هندی؛ بویژه‌ صائب، و در کنار آن قصّاب‌ کاشانی از آن ‌جا که مضمون‌پردازند و اصل شعرشان براساس استقلال بیت تنظیم شده‌است و در بسیاری از غزل‌هاشان نیز، با استفاده از ردیف اسمی و یا فعلی به کشف مضمون‌های تازه رغبت نشان داده‌اند و برای داشتن مجال مناسب، معمولاً از وزن‌هایی استفاده می‌کنند که ضمن داشتن وحدت طولی (نه تکه تکه بودن چون وزن‌های دوری و بسیار بلند) دارای طولی متعادل- بین 14تا16 هجا- باشند. حدود 97 درصد از غزل‌های صائب و قصّاب در وزن‌هایی متعادل سروده شده‌اند. کلیم، وحشی و محتشم نیز متناسب با مضمون‌پردازی هندی و یا روایت‌مداری در سبک وقوع، بیش‌تر به همین گونه از وزن‌ها تمایل نشان داده‌اند.                                                                 

     کم‌ترین میزان علاقه به وزن‌های 14تا16هجایی، در غزل‌های فیض دیده می‌شود. تنها60درصد از غزل‌های او در این‌گونه وزن‌ها سروده شده است که تفاوت قابل توجهی را با دیگر شاعران نشان می‌دهد. پس از فیض، کم‌ترین درصد استفاده از وزن‌های یاد شده را در دیوان طبیب و هاتف می‌توان دید که این ‌نکته، ادامة سنّت سبک عراقی را در انتخاب وزن ‌غزل، در میان شاعران بازگشت تأیید می‌کند.                                                

      د) در میان ده تن غزل‌سرای مورد پژوهش، فیض‌کاشانی به‌دلایل عمده؛ بویژه توجه به مفاهیم اخلاقی، زهدی و عرفانی، بیش از دیگران به استفاده از وزن‌های 10تا 13 هجایی تمایل نشان داده است و وزن‌های دوم و سوم او را از نظر تعداد غزل، این‌گونه اوزان کوتاه تشکیل می دهند. درمجموع 39 درصد از غزل‌های فیض در وزن‌های ‌کوتاه سروده شده‌اند که در میان غزل‌سرایان این دوره کم سابقه است و پس از او این میزان اقبال را می‌توان تا حدودی در آثار طبیب یافت که 17درصد از غزل‌های او را در برگرفته است. علاقة طبیب به سرودن غزل در وزن‌های کوتاه احتمالاً برآمده از تأثیر پذیری او از سعدی در سرایش غزل است که به عنوان یکی از مؤلّفه‌های شعر بازگشت در دیوان او دیده می‌شود.                                                                     

      هـ) بیش‌ترین درصد استفاده از وزن‌های بسیار بلند (17تا24هجایی) در دیوان بیدل دیده می‌شود. در غزل‌های او کاربرد این گونه وزن‌ها از یک شیوة تفنّنی به سمت ویژگی‌ای سبکی گرایش یافته است تا آن‌جا که 84 غزل او در این اوزان سروده شده است. در میان وزن‌های بلند مورد توجه او گونة «متفاعلن متفاعلن متفاعلن متفاعلن(متفاعلان)» از بحر کامل با کاربرد در55 غزل اهمیتی خاص یافته است تا جایی ‌که در سراسر شعر فارسی کم‌تر شاعری را می‌توان یافت که به این وزن تا این اندازه علاقه نشان داده باشد. جدا از بیدل، هاتف اصفهانی نیز در دورة بازگشت تا حدودی به وزن‌های بسیار بلند تمایل نشان داده ‌است که با در نظر گرفتن تعداد اندک غزل‌های او، کم‌تر به ویژگی‌ای سبکی تبدیل شده است. 

جدول 5 وزن هایی که بیش‌ترین اشعار به آن‌ها سروده شده است

براساس جدول شمارة 5 می‌توان نتیجه گرفت:

     الف) بیش از94 درصد از غزل‌ها، در16وزن پرکاربرد سروده شده‌اند و این بیان‌گر میزان اهمیت این وزن‌ها در غزل 300سال مورد بررسی است؛ البته باید به این ‌نکته اشاره کرد که از میان شانزده وزن یاد شده نیز 8 وزن نخست کاربردی کاملاً متفاوت دارند؛ چنان‌که 86درصد غزل‌‌ها در همین 8وزن سروده شده‌اند.                   

    ب) پرکاربردترین وزن در مجموع غزل‌ها، «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (فاعلان)» محسوب می‌شود که بیش از 25درصد غزل‌ها را شامل می شود و پس از آن نزدیک 14درصد غزل‌ها، به ترتیب در دو وزنِ «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (مفاعیلان)» و «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن (فاعلان)» سروده شده‌اند.                 .          

     ج)9 وزن اولِ پرکاربرد، جزو وزن‌های با طول متعادلند‌و ‌پرکاربردترین وزن کوتاه «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل(فعولن)» است که 182غزل در آن سروده شده‌است و پس از آن وزن‌های «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (فاعلان)» و «مفعولُ مفاعلن فعولن (مفاعیل)»، پرکاربردترین اوزان کوتاه به شمار می‌روند.                     

    د) بیش‌ترین سهم غزل در هفت وزن اول را، صائب به خود اختصاص داده است. این نکته با در نظر گرفتن تعداد غزل‌های او و سهم 50 درصدی‌اش از کل غزل‌ها کاملاً منطقی است. درصد توجه او به وزن های یاد شده نیز با اندکی تفاوت، تنها علاقة بیش‌تر و یا کم‌تر او را به وزن‌های متفاوت نشان می دهد. بیدل دهلوی نیز در وزن‌های نهم و یازدهم بیش‌ترین سهم را داشته است که با توجه به سهم 20درصدی او ازکل غزل‌های بررسی شده، اندکی تفاوت را نشان
می‌دهد. بیدل؛ به‌ویژه در وزن یازدهم بیش از دو برابر حد میانگین، غزل سروده است. در وزن دهم و وزن‌های دوازدهم تا شانزدهم نیز، بیش‌ترین سهم ار آن فیض کاشانی است. از آن‌ جا که نزدیک به 6 درصد از مجموع غزل‌های پژوهش مربوط به فیض است، کاملاً مشخّص است که او در استفاده از وزن‌های خاصِ خود، انحراف قابل توجهی با میانگین آثاردارد؛ چنان‌که در وزن‌های دوازدهم و پانزدهم بیش از 8 برابر میانگین غزل سروده است. این انحراف معیار در وزن‌های دهم، یازدهم و چهاردهم نیز کاملاً چشم‌گیراست و خود می‌تواند مؤیّد تفاوت وزن در غزل فیض نسبت به دیگر شاعران هم ‌عصرش باشد.

جدول کامل وزن‌ها و بحرهای عروضی

     در جدول‌های گذشته، قسمت عمدة نتایج این پژوهش بررسی شد. از آن ‌جا که بررسی جداگانة وزن‌های مختلف هر شاعر در هر بحر می‌تواند، نکات باقی ماندة این پژوهش را معرفی کند؛ در چند جدول پیش ‌ِرو دیگر نتایج پژوهش را یادآوری می‌کنیم و از آن ‌جا که خود جدول‌ها در بردارندة اطلاعات مشخصند و نتایج این پژوهش را بخوبی بازگو می‌کنند؛ تنها در موارد خاص به شرح آن‌ها خواهیم پرداخت.                               

جدول 6 بحر رمل

 چنان‌که از جدول 6برمی‌آید، بحر رمل متنوّع‌ترین بحر در این پژوهش است و تمام غزل‌سرایان متناسب با سبک و سلیقة خود از چند گونة وزنی آن بهره گرفته‌اند که از آن ‌میان، فیض کاشانی و بیدل دهلوی بیش‌ترین تنوّع جویی را نشان داده اند.4وزن از گونه‌های رمل در غزل همة شاعران بررسی شده، دیده می‌شود و در مقابل 5 وزن، تنها یک بار و تنها در غزل‌های فیض کاربرد داشته‌اند که این‌ نکته نمایان‌گر تمایل او به استفاده از وزن‌های نادر و جدید است. 

جدول 7 بحر هزج

 بحر هزج چه از نظر کاربرد و چه تنوع، دومین بحر مورد توجه شاعران است. گونة اول، سوم و پنجم این بحر در غزل همة شاعران پژوهش دیده می‌شود و در مقابل چهار وزن، تنها توسط یک شاعر به کار گرفته شده‌اند که از آن میان فیض از 3 و صائب از 1وزن بهره گرفته است.                                                                  

جدول8 بحر رجز

 تنها گونة وزنی در بحر رجز که همة شاعران از آن استقبال کرده‌اند «رجزمثمن سالم» است. شاعرانی نیز گاه از وزن‌هایی در این بحر استفاده کرده‌اند که جز آ‌نها، کسی در آن زحاف غزلی نسروده است. فیض با دو گونه و محتشم با یک گونه شاعران نوآور در بحر رجزند.                                                             

جدول 9 بحرهای متقارب، مضارع و مجتث

چنان‌که دیده می‌شود، بحرهای متقارب، مجتث و مضارع چندان تنوّع وزنی ندارند؛ با این‌حال فیض کاشانی در بحر متقارب سه وزن جدید به کار برده است که در غزل فارسی تقریباً بی‌سابقه‌اند. نکته‌ای دیگر که از جدول شمارة 9 می‌توان نتیجه گرفت دربارة دو گونة وزنی بحر مضارع و3 گونة بحر مجتث است که در غزل همة شاعران با بسامدی قابل توجه کاربرد داشته‌اند و این می‌تواند تناسب فرا سبکی  این 5 وزن را در غزل اعصار مختلف یادآور شود.                                                                                                          

جدول 10 بحرهای خفیف، متدارک، کامل منسرح، مقتضب، سریع و مدید

 چنان‌که در جدول 10 دیده می‌شود، بحرهای خفیف، متدارک، کامل منسرح، مقتضب، سریع و مدید چه از نظرتعداد غزل سروده شده و چه از نظر تنوّع زحافی، در غزل جایگاهی اندک دارند و تنها برخی از شاعران، گاه به ضرورت و گاه به تفنّن از برخی وزن‌های این بحرها بهره می‌گیرند. از این بحرها خفیف و پس از آن منسرح و کامل بیش‌ترین کاربرد را دارند؛ البته بحر سریع نیز از نظر توجه اغلب شاعران (بجز وحشی و هاتف) به تک گونة وزنی آن قابل توجه است.                                                                                                       

      درکل، بیش‌ترین میزان توجه به بحرهای خفیف را می‌توان در غزل‌های فیض کاشانی دید. بیش‌ترین توجه به بحر منسرح نیز در دیوان صائب دیده می‌شود و استفاده از بحر کامل نیز، از مؤلّفه‌های سبکی غزل بیدل است. برخی وزن‌ها و یا بحرها نیز تنها در غزل یکی از شاعران دیده می‌شوند که وزن‌های «متدارک مخبون شانزده رکنی» و «خفیف مثمن مخبون (کامل)» در دیوان بیدل، «مدید مثمن سالم» در دیوان فیض و «کامل مثمن مطوی» در دیوان محتشم از آن جمله‌اند.                                                                                       

نتیجه

       وزن از شاخص‌های اصلی شعر عروضی، بویژه غزل است. شاعران ادوار مختلف شعر فارسی با نگرش‌ها و شگردهای مختلف از وزن بهره برده‌اند و این شیوه‌ها سبب  شکل‌گیری گونه‌های مختلف وزن در علم عروض شده است. به نظر می‌رسد، شاعران مختلف براساس نوع موضوع اثرشان، شیوه و سبک غالب دورة شاعری، نوع خیال، تفنن طلبی و هم‌چنین میزان دانش عروضی‌شان، شیوه‌ای نسبتاً خاص در بهره‌گیری از وزن دارند.     

      در این پژوهش که با بررسی وزن نزدیک به 14000 غزل، از ده غزل‌سرای شاخص قرن‌های دهم تا دوازدهم شکل‌گرفته است، نتایجی حاصل شد که می‌توان به ایجاز آن‌ها را در زیر برشمرد:                          

     در مجموع، این 14000 غزل در 13 بحر و 53 گونة وزنی (84 زحاف) سروده شده‌اند.                 

     از نظر تنوع وزنی فیض کاشانی با 44 نوع وزن (71زحاف) و بیدل با 35وزن ( 62 زحاف) بیش‌ترین تنوّع را در انتخاب وزن نشان داده‌اند. این تنوّع طلبی در سبک هندی کم‌تر از دیگر سبک‌ها دیده می‌شود و در کنار آن، شاعرانی که از نظر محتوا تمایل به عرفان، و از نظر سبکی تعلّقی به طرز عراقی دارند؛ در انتخاب وزن تنوّع نشان داده‌اند.                                                                                                   

    -در میان بحرها، رمل با در برگرفتن نزدیک به 40 درصد غزل‌های سروده شده، پرکاربردترین بحر در غزل شاعران یاد شده است و پس از آن هزج با نزدیک به 25 درصد و مضارع و مجتث به ترتیب با 16 و13 درصد، پر کاربردترین بحرهای مورد بررسی هستند. از نظر تنوّع وزنی نیز بیش‌ترین تنوّع را در بحرهای رمل، هزج و رجز می‌توان دید.                                                                                                            

     پر کاربردترین وزن‌های موجود در غزل این سه قرن نیز عبارتند از: رمل مثمن محذوف (مقصور)، هزج مثمن سالم (مسبغ)، مضارع مثمن اخرب مکفوف مقصور (محذوف)، مجتث مثمن مخبون اصلم (مسبغ)، هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مقصور) و کم‌کاربردترین وزن‌ها را می‌توان در بحرهای مدید و متدارک یافت.            

     بیش از 92 درصد از غزل‌ها در وزن‌هایی با طول متعادل (14تا16 هجایی) سروده شده‌اند. ازآن میان شاعران سبک هندی بیش از همه به  این گونه اوزان علاقه دارند و توجه  زیاد به وزن های کوتاه بیش از همه در آثار فیض دیده
می شود.