نامه باستان در بوته نقد (نقد چند بیت از نامه باستان)

پیش­ درآمد

فردوسی در مقایسه با شاعرانی چون خاقانی،نظامی، مولوی و حافظ، شعری بمراتب ساده­ و روان­تر سروده و شاید یکی از دلایل این امر، ریشه­داشتن در زبان محاوره­ای عهد فردوسی باشد، هرچند استادی حکیم فرزانة توس را نیز در بهره‌گیری هنرمندانة واژه­ها نباید از نظر دور داشت، طوری که گاه ترجمة بسیاری از ابیات شاهنامه، چندان با خود ابیات تفاوتی ندارد و فقط فعل یا فاعل را باید پس و پیش کرد. در واقع آنچه در شاهنامه بیشتر اهمیت دارد، معنا و مفهومی است که در پستو و پشت ابیات نهفته است و اگر استادی فقط به معنا کردن ابیات شاهنامه بسنده کند و خواننده را با دنیای خیال­انگیز و اسطوره­ای نهفته در پشت ابیات آشنا نکند، از شاهنامه هیچ نفهمیده است. اما با این­همه نباید چنین پنداشت که همة ابیات شاهنامه­، ساده و سهل الوصول است، بلکه گاه در آن،ابیاتی چنان پیچان و مبهم به چشم می­خورد که راه­یابی به بطن آن بسیار دشوار می­نماید. در این میان، میر جلا­الدین کزّازی، در کتاب نه جلدی نامة باستان، کوشیده‌ است، ضمن شرح ابیات پیچیده، مسائلی مانند واژه­شناسی، ریشه­شناسی، اسطوره­شناسی، سبک­شناسی و زیبایی­شناسی شاهنامه را باز نمایند. اگرچه گزارش شارح محترم در این نه جلد بسیار سودمند و راهگشاست، اما گهگاه کاستی­هایی در گزارش ابیات دیده می­شود که اگر این کاستی­ها برطرف شوند، خوانندگان را بیشتر مفید فایده تواند بود. لازم به یادآوری است که پیش از این، سجاد آیدنلو بر هر یک از جلدهای نه­گانة دکتر کزّازی نقدی نوشته­اند و نکات شایسته‌ای را یادآور شده­اند؛ اما در این جستار نگارندگان کوشیده­اند با مطالعة دقیق نه جلد نامة نامور، کاستی­هایی را غیر از آنچه آیدنلو یادآور شده­اند، بازنمایند، باشد که کارساز واقع شود.

« باز نر جفت خویش را گفت اگر مایة این خایه را به در کشم و جوجه از تخم بیرون آید، تیره و تبار خود را پاس خواهم داشت و بدان سان که مایة خایه از پشت پدرم برآمد و من از آن در وجود آمدم، جوجة من نیز از تخم من هستی خواهد یافت و تبار ما پشت در پشت پاس داشته خواهد شد و خواهد پایید» (همان،411)

گزارش کزّازی از بیت یاد شده، کاملاً نادرست است و از آنجا که ابیات پیشین در نکوهش دختر و جنس مؤنّث است، هیچ مناسبت و پیوندی با ابیات پیش از خود ندارد. بر خلاف دیدگاه کزّازی، « مایه»، به معنای دختر و جنس مؤّنث است و هنوز در زبان اهالی دشت ارژن واژه­ای زنده است و در معنای جنس ماده در زبان روزمره استفاده می­شود و علاوه بر این در برهان قاطع، فرهنگ آنندراج و ناظم الاطباء نیز « مایه» صراحتاً در معنای جنس ماده از هر موجودی به کار رفته است (به نقل از لغت­نامه: ذیل مایه). پس مراد بیت یاد شده در واقع تمثیلی برای استحکام ابیات پیش از خود است و ماحصل معنا اینکه باز نر زبان به نکوهش جنس مؤنث می­گشاید و می­گوید: اگر صاحب دختر شوم، تبار و خاندان ما به مرور زمان تباه و از بیخ و بن برکنده خواهد شد، چرا که این پسر است که حافظ نژاد و دودمان یک قوم تواند بود.

کزازی گرد ماه را در بیت یاد شده، استعارة آشکار از شهرناز و ارنواز تلقی کرده (رک: همان،315)در حالی که در بیت بعدی از شهرناز و ارنواز یاد شده که بر دست راست و چپ فریدون ایستاده­اند و نیازی به تکرار آن در بیت پیشین نیست. از دیگرسو بنا بر تصریح فردوسی که بارها گردماه را استعاره از درفش کاویانی در نظر گرفته است، بهتر است در بیت یاد شده نیز بر خلاف نظر کزازی گردماه را نه استعاره از دختران جمشید؛ بلکه استعاره از درفش سپند کاویانی بدانیم:

«آب استعاره­ای است از اسپ که در راهواری و پویة نرم و سبک، به آب مانند شده است» (همان،376). اگرچه معنای کزازی نادرست نیست؛ اما با توجه به اینکه دژ الان در دل دریا بنا شده، بعید نیست که منظور از آب، آب دریایی باشد که دژ بر آن بنیان نهاده شده است. به این ترتیب مراد فردوسی این بوده است که قارن و همراهانش در حالی می‌جنگیدند که برق شمشیر بالای سر و آب دریا در زیر پا بود:

« شنگرف استعاره­ای آشکار است از خون و ترنج از زمین» (همان،318) اما به نظر نگارندگان با توجه به بیت پیشین:

بر خلاف دیدگاه کزّازی منظور از ترنج، سرهای تورانیان است که به واسطة پوشیدن کلاه­خودهای زرّین، مثل ترنج زرد و گرد بوده­اند.

«چون این خواجة سالخورد تندرست و بی­گزند است و دیری زنده خواهد ماند، دهاک می­باید روزگار را بر وی درپیچد و به فرجام آرد» (همان،279).

گزارش کزّازی در معنای این بیت، البته درست است؛ اما این نیز تواند بود که «اندر نورد» را در مصراع دوم، به شکل امری در نظر نگیریم، بلکه «اندر نورد بودن» را کنایه از در سختی و رنج به سر بردن لحاظ کنیم. در این صورت معنای بیت چنین خواهد بود: « پدر تو تا دیری تندرست و بی­گزند و در رفاه خواهد زیست و تو در سختی روزگار سپری خواهد کرد.» این معنا وقتی بیشتر تأیید می­شود که بدانیم یکی از معناهای « نورد»، پیچ و تاب و تشنج است. (لغت­نامه، ذیل نورد)

«دهاک از آن روی که با دیو یار و آمیزگار بود، هر زمان که به بزم و باده­نوشی می­نشست، به آهنگ بازی و سرگرمی، یکی را از مردان جنگی می­خواست و فرومی­کشت» (همان،290). اگرچه معنای پیشنهادی کزازی نادرست نیست، اما با توجه به اینکه در بندهش، آشکارا آمده است که: « ضحاک در پادشاهی خود بر زنی جوان دیو برهشت و مردی جوان را بر پری هشت و ایشان زیر نگاه و دیدار او جماع کردند» (دادگی،84:1385)،  با توجه به دو بیت سپسین:

تواند بود که چهار بیت یاد شده موقوف­المعانی و در پیوند با هم به کار رفته باشند؛ به این ترتیب که چنانکه در بندهش نیز بدان اشاره شد، هر وقت ضحاک عزم عیش می­کرد، مردی درشت و تنومند را که یارای پنجه در افکندن با دیو بود، به حضور می­طلبید و او را در برابر دیدگان خود به گشنی با دختی زیباروی وامی­داشت. از دیگرسو هم علی رواقی و هم ابوالفضل خطیبی، به جای واژة «کشتی»، واژة «گشنی» را برگزیده­اند که مؤید معنای پیشنهادی نگاندگان است (آیدنلو، 702:1390).

«رنجش دهیم: برایش رنج می­کشیم و در پروردنش می­کوشیم» (همان،362)  با توجه به واو عطف بین آب و رنج، معنای کزّازی درست نمی­نماید؛ بلکه تواند بود که آب و رنج، شکل دیگری از آب و رنگ باشد، چنانکه بوزرجمهر، گونة معرّب بزرگمهر. لازم به یادآوری است که در نسخة لنینگراد نیز به جای «آب و رنج»، «آب و رنگ» آمده(خالقی مطلق، 1389، دفتر یکم، 130: حاشیة 3)، اما شاید در گذر زمان، به خاطر اشکال در قافیه، آب و رنگ به آبو رنج دگرگون شده باشد و از این روگزارش کزّازی با ساختار بیت سازوار نیست. لذا سلم و تور از فریدون می­خواهند که منوچهر را به آنها سپارد تا چون گلی لطیف، او را تیمار دارند و بدان آب و رنگ دهند تا ببالد.

کزّازی، «سرو روان و ماه کابلستان» را استعارة آشکار از رودابه، در نظر گرفته است (همان،409). اما به نظر نگارندگان، سرو روان نمی­تواند استعاره از رودابه باشد، چرا که مراد از ماه کابلستان، رودابه است و از این روی فعل «فرستد» را دو نهاد نمی­زیبد. از این رو، «سرو روان» صفت مقدم پرستندگان در بیت دوم است؛ یعنی پرستندگان بلندبالای سرو قامت. فاصله افتادن بین یک ترکیب وصفی یا فعلی، در گسترة ادب فارسی امری متعارف است؛ چنانکه منوچهری در بیت زیر« سیمین طبق» را با فاصله آورده است:

«]نوذر از دو پور خود، توس و گستهم[می­خواهد که تنها آن شب تازشی بر سپاه دشمن آورند و دست پسین را بکوبند و...»(همان،225). اینکه کزازی، لخت دوم بیت را با دو پور نوذر در پیوند می­داند، نادرست است، چراکه در چند بیت پیش از بیت مورد بحث، نوذر دو پور خود را می­گوید: «شما را سوی پارس باید شدن شبستان بیاوردن و آمدن». از این رو، نوذر برای آنکه اهل حرم و شبستانیان به چنگ تورانیان نیفتند، از دو پور خود می­خواهد که به پارس رهسپار شوند و آن­ها را دریابند. لذا مصراع دوم، با دو پور نوذر پیوندی ندارد؛ بلکه نوذر آنها را می­گوید، شما سوی پارس رهسپار شوید و ما هم امشب، آخرین و واپسین یورش به دشمن را تدارک می­بینیم تا ببینیم چه پیش می­آید. «دست پسین» در بیت مورد بحث، به معنای « آخرین بار» است و «کوبیدن» در معنای « یورش و در هم کوبیدن دشمن» به کار رفته است. بدیهی است نوذر نمی­خواهد در صورت شکست از تورانیان، پوشیدگان شبستان به دست آنها بیفتند، از این رو غیر منطقی می­نماید که دو پور خود را در یورش واپسینی که هر آن، بیم شکست نیز می رود، درگیر کند.

«دست­کش در معنی اسپ نژاده و با نام و نشان است» (همان،298). این نکته شایان یادآوری است که «دست­کش»، علاوه بر معنای نژاده و نام و نشان­دار، در معنی رام و رهوار نیز تواند بود؛ چنانکه حافظ این ترکیب را در معنای اخیر به کار برده است:

«ریچار یا ریچال، به معنی میوة پخته و پرورده و مربّاست... چنان می­نماید که ریچار بیشتر به مربا و چاشنی­های شیرین گفته می­شده است» (همان،399). اگرچه گزارش کزازی از معنای ریچار، بر مبنای برهان قاطع است؛ اما باید یادآور شد که ریچار در معنای مربا با مرغ مناسبتی ندارد، بلکه همانطور که در برهان قاطع نیز آمده، یکی از معناهای ریچار، هرآن­چیز است که از شیر گرفته شود که البته این معنا نیز دقیق و درست نیست، اما به معنای اصلی ریچار نزدیک است. ریچار، هم امروزه نیز با تلفظ ریچال، یکی از غذاهای معروف بخش ارژن فارس است. ریچال را از لورک به دست آمده از دوغ که در تهیة کشک نیز به کار می­رود، درست می­کنند؛ به این ترتیب که با افزودن نمک و ادویه‌جات به لورک، ریچال به دست می­آید که پیش از غذای اصلی، بر سر سفره آورده می­شود. در بیت مورد بحث نیز، در کنار مرغ بریان، نان و ریچال به عنوان پیش­غذا نهاده شده است، همانطور که هم امروزه، در برخی از رستوران­های سنتی، پیش از غذای اصلی، نان و پنیر و سبزی، آورده می­شود. از دیگرسو، یکی از معناهای ریچار، ترشیجات است(لغت­نامه) که این معنا نیز بسیار مناسب­تر از معنای «مربا» است، چون چنانکه گفته شد، مربا را با مرغ، پیوندی نیست.

« از "سران"، سرداران تورانی خواسته شده است؛ زیرا در این آوردگاه، تنها هفت گرد از پهلوانان ایرانی با سپاه توران می­جنگند و "سران دلاور"، مگر از تورانیان نمی­توانند بود» (همان،552) گزارش کزّازی دربارة «دلاور سران»، نادرست است و منظور ایرانیانند نه تورانیان؛ چرا که بر خلاف دیدگاه ایشان، هفت یل ایرانی تنها نبوده­اند و دیگر ایرانیان نیز در رکاب آن هفت یل به­نام ایرانی، به شکار و شادخواری روی نهاده بودند:

«آشکار نیست که چرا گیو "بر ایرانیان بر دو سر افسر است"» (همان،620). به نظر نگارندگان تواند بود که «دو سر افسر بودن گیو بر ایرانیان»، ریشه در این امر داشته باشد که او هم، پور گودرز، پیر نژاده و سپه سالار ایران است و هم داماد رستم. از این رو او را از دو سو بر دیگر ایرانیان برتری است.

« آمدن گرگ در میان رمه و آزمودن سگ و مرد، استعاره­هایی­اند تمثیلی از بناگاه تاختن و چاره­ها و پیش­اندیشی­ها را بی­اثر گردانیدن» (همان،612). لخت دوم بیت به دلیل کاربرد خاص ضمیر«ش»، ناسازوار می­نماید. به نظر نگارندگان، ضبط درست­تر لخت دوم بیت، همان است که در نسخة مسکو و خالقی مطلق آمده: « سگ و مرد را دید گاه دمه»؛ یعنی رستم در گیراگیر سخت نبرد، به سپاه توران راه یافت و با کشتن زندرزم، ثابت کرد که نگهبانان سپاه، همه خوابند و غفلت­زده. رستگار فسایی در این­باره معتقد است: « سگ از گله نگهبانی می­کند و مرد شبان خیالش از بیداری سگ آسوده است و می­خوابد، بنابراین این گرگی که در گله آمده بود(رستم)، سگ و شبان این رمه را آزمود و شکار خود(زندرزم) را صید کرد و رفت» (رستگار فسایی،158:1383) نظری نیز بر این دیدگاه است که: « در میان روستائیان و گله­داران معروف است که در روز بارانی و برف و سرما خطر حملة گرگ بیشتر است. از این رو در چنین مواقعی بیشتر از روزهای عادی از گله مواظبت می­کنند»(نظری و مقیمی،76:1384)

« لخت دوم از بیت تاریک و پرچند و چون است و از این روی، ریختهایی گونه­گون و آشفته و ناساز در برنوشته­ها یافته است... خوار به ناچار نام جایی می­باید بود که تنگ آن، در تنگی و دشواری گذار، آوازه داشته است؛ اما تا آنجا که من می­دانم از چنین تنگی در کتابهای جغرافیایی سخنی در میان نیامده است» (همان،267).

به نظر نگارندگان گزارش کزّازی از لخت دوم بیت، سراسر نادرست است و «خوار» در این لخت، نام جایی نیست. اشتباه کزازی این است که « تنگ خوار» را ترکیب اضافی در نظر گرفته­اند، در حالی که چنین نیست و باید بعد از تنگ، ویرگول گذاشت:« از این تنگ، خوار است اگر بگذرم». در این صورت معنای لخت دوم« تاریک و پر چند و چون» نیست؛ بلکه «خوار» واژه­ای پرکاربرد در شاهنامه و به معنای «آسان» است و مراد از تنگ، تنگه­ای است که با نهادن هیزم­های انبوه در دو سو درست کرده­اند و آنچنان این تنگه، تنگ بوده است که:

از این رو معنای بیت روشن است، سیاوش می­گوید مرا از گذر از آتش، چه کوهی سترگ از آتش باشد و چه تنگه‌ای سخت باریک، باکی نیست. واژة «خوار» در معنای آسان نیز چنانکه گفته شد، محدود به همین بیت نیست:

سجاد آیدنلو نیز بر پایة هفت نسخة معتبر، ضبط دیگری از لخت دوم بیت را آورده­اند که آن هم قابل توجیه است و بهتر از گزارش کزازی: «...مصراع را به صورت ”از این ننگ خوار است اگر بگذرم” این گونه معنی کنیم:” اگر بخواهیم از کوه آتش بگذرم در برابر این رسوایی آسان(خوار) است، البته با این معنی ”بگذرم” تکرار معنای ”بسپرم” در مصراع نخست و تا حدی دور از فصاحت است که باز در شاهنامه نمونه­هایی دارد. وجه پیشنهادی دیگر این است که ”بگذرم” را در معنای ” بمیرم” بدانیم...» (آیدنلو،62:1385).

« خودکامه در کاربردی پسندیده و نیکو به کار رفته است و در معنی کامکار و کامران و شاهی که هرچه می­خواهد، می­تواند کرد و همة خواستها و آرزوهایش برآورده می­تواند شد» (همان،427).

ضمن اینکه گزارش کزّازی درست تواند بود؛ اما باید یادآور شد که «خودکامه» می­تواند در معنای واقعی و منفی خود نیز به کار رفته باشد، چرا که سیاوش فارغ از جریره، از وقتی با فرنگیس ازدواج کرده، در سیاووش­گرد خوش می‌گذراند و اصلاً در بند آن نیست که او را بانویی دیگر نیز هست. از این رو، پس از زادن فرود، مامش جریره، نامه­ای به سیاوش «خودکامه» که تنها در بند خویش است و او را هیچ نمی­پرسد، می­نویسد و زادن فرود را به او بازمی­گوید. بیت سپسین نیز، معنای منفی «خودکامه» را تأیید می­کند و دلخوری جریره را از سیاوش باز می­نمایاند:

از دیگرسو، کزّازی در شرح دو بیت یاد شده، چنین آورده­اند:

« نکته­ای نغز در این میان، نهادن نشان دست کودک بر نامه است؛ تو گویی در ایران باستان بدین راز شگرف پی برده بودند که رجها و نشانه­های سرانگشتان با یکدیگر یکسان نیست و در هر کس ویژة اوست...» (همان،427). به نظر نگارندگان، گزارش کزّازی از ایران­شیفتگی ایشان برمی­خیزد و چندان اساس و پایه­ای ندارد. چنانکه گفته شد، سیاوش با ازدواج با فرنگیس به سیاووش­گرد می­رود و از بانوی نخست خود، جریره، پاک بی­خبر است و به او توجهی نشان نمی­دهد. از این رو، جریره برای اینکه دیگربار توجه سیاوش را به خود برانگیزاند، در اقدامی عاطفی و توجه­برانگیز، نقش دست کوچک و زعفران­آلود فرود را بر پشت نامه، حک می­کند تا بلکه فرود را با دیدن آن، دل بجنبد و بانوی از یادرفته­اش را دمی فرایاد آرد. 

کزازی، بر خلاف همة برنوشته­ها، به جای « بپوشید»، « نیوشید» آورده است( همان، 584)، اما پوشیدن نیز وجهی تواند داشت، به این ترتیب که زمین و زمان با به صدا درآمدن تبیرة جنگ، لباس رزم پوشید و مهر را بکلّی کنار نهاد، به عبارت دیگر، زمین و زمان نیز، همساز با یلان زره­پوش شد. نکتة قابل توجه این که در عبارت «بپوشید جنگ»، جنگ مفعول نیست؛ بلکه این عبارت به معنای جنگ را زره پوشیدن و آماده شدن برای جنگ است.

« در م و ج، سبک و گران جابجا آمده است که درست و بایین نمی­نماید؛ زیرا بدین­سان سخن از تاختن کاموس و گریختن وی از چنگ رستم خواهد بود و خواست استاد وارونة آن است» (همان،611).

چنانکه کزّازی خود نیز یادآور شده­اند در دو نسخة مسکو و جیحونی، جای سبک و گران، دگرگون شده و مصراع دوم به شکل: « گران شد رکیب و سبک شد عنان»، آمده است که به نظر نگارندگان، بر خلاف دیدگاه  کزازی، در نسخة مسکو و جیحونی، شکل درست مصراع ثبت شده است، چرا که با توجه به بیت سپسین: « همی خواست کان خمّ خام کمند به نیرو ز هم بگسلاند ز بند»، کاموس می­خواهد با تاختن سریع، کمند رستم را بگسلد و بگریزد؛ اما کامیاب نمی‌شود. به عبارت دیگر برای اینکه کاموس بتواند کمند رستم را بگسلاند و بگریزد، باید با بیشترین نیرو، اسب خود را به تاخت وادارد تا بلکه کمند رستم را بگسلد و لذا مصراع نسخه­های مسکو و جیحونی درست است، چرا که «گران شدن رکیب و سبک شدن عنان»، به معنای با آخرین سرعت، اسپ را تاختن است (واژه­نامک،264و 330). از دیگرسو، هم عبارت «بیفشارد ران» در مصراع نخست مؤیّد معنای نگارندگان است و بر تیزتازی کاموس دلالت می­کند و هم ضبط لخت دوم بیت در نسخة خالقی مطلق، دیدگاه نگارندگان را تأیید می­کند و برخلاف ضبط کزازی آمده است (خالقی مطلق،1389، 3/ 193).

کزّازی خود یادآور شده­اند که در سه نسخة مسکو، ژول مول و جیحونی، به جای «و بیزارم از تخت شاه»، «که بیزارم از تاج و گاه» آمده است که به نظر نگارندگان ضبط سه نسخة یاد شده بسامان­تر است، چرا که ضبط کزازی در شاهنامه مقرون به سابقه نیست و بسامان نمی­نماید.

باید توجه داشت که یازیدن روی و حتی پای، پذیرفته و فردوسی وار نیست و در گسترة ادب پارسی نیز تا آنجا که نگارندگان می­دانند، اصطلاح « روی­یازیدن و پی­یازیدن» نیامده است، وانگهی با توجه به بیت بعد «ز یزدان بود زور ما خود که­ایم بر این تیره خاک اندرون بر چه­ایم؟»، بر خلاف دیدگاه کزازی که ضبط نسخة مسکو را واپس زده است، به نظر نگارندگان، بویژه با توجه به بیت پیش و پس از بیت مورد بحث، که همه­چیز را در ید قدرت دادار می­داند، ضبط نسخة مسکو، بسامان­تر است:« نباید که بیند ز خود زور چنگ».

اندکی، در ضبط کزازی نامربوط می­نماید؛ اگر قرار است، رستم سر افراسیاب را در کمند اندازد، دیگر اندک یا بسیار معنا ندارد، از این رو، بر خلاف دیدگاه  کزازی، ضبط نسخة مسکو شایسته­تر می نماید:

«از تیری بسیار که توس بر هومان می­بارید، جهان مانند نیم­شب تاریک شده بود»(همان،481)؛ اما با توجه به بیت پیش از این بیت: «ز پولاد پیکان و پر عقاب سپر کرد بر پیش روی آفتاب»، گزارش کزّازی درست نمی­نماید؛ بلکه فردوسی در این دو بیت نگارین، چنین گفته که با اینکه خورشید از شدت هراس، سپر بر روی آورده بود و طبعاً باید هوا تاریک­تر می­شد؛ اما به خاطر کثرت جنگ­افزارهای الماس­گون، شب، چون روز روشن شده بود.

« از گرد سپاه و بسیاری و انبوهی جنگ ابزارها، دیدگان به یکدیگر راه نداشتند و همدیگر را نمی­توانستند دید» (همان،571). گزارش کزازی، نادرست می­نماید، چرا که با توجه به بیت سپسین« به ایران خروش آمد از دیده­گاه کز این روی تنگ اندر آمد سپاه»، شاید بهتر باشد که دیدة نخست را در معنای جایگاه دیده­بانی در نظر گرفت نه چشم، به این معنا که از شدّت گرد و غبار، دیده­بانان قادر به دیدن راه نبودند. لازم به یادآوری است که واژة «دیده»، بارها در شاهنامه در معنای جای دیده­بانی به کار رفته است، نمونه را:

در شرح کزّازی، شب تیره و ماه دو استعارة جداگانه تلقی شده است و به این ترتیب زیبایی شگفت آور تصویر موجود در دو بیت، از نظر پنهان مانده است (همان،580). به نظر نگارندگان دو بیت یاد شده از هنری­ترین ابیات شاهنامه تواند بود و فردوسی با هنرمندی هرچه تمام‌تر، گرگ و میش شدن هوای صبح و سرخی فلق را به تصویر کشیده است؛ به این ترتیب که شب تیره، زنی زیبا پنداشته شده که ماه چهرة اوست. با بردمیدن خورشید، گویا روز چونان مردی ستوار، دو زلف شب را در دست گرفته و او را در آغوش کشیده و از شدّت شوق، لبان این معشوق ماه‌وش را به دندان گزیده است. به این ترتیب در هم تنیدگی روشنایی در تاریکی هنگام پگاه و سرخی فلق به زیبایی هرچه تمام‌تر در دو بیت یاد شده به تصویر کشیده شده است.

« شوربخت، بخت شور خواسته شده است که پیران نمی­داند و بیمناک است که چه در دل او(بخت) می­گذرد. این کاربرد بیشتر باور شناختی است تا پندار شناختی. در این­باره بنگرید به نامة باستان، ج2، گزارش بیت 2257» (همان،594).

اولاً باید یادآور شد که ارجاع کزّازی به بیت 2257 نادرست است و آن بیت« به پیران چنین گفت افراسیاب که این دشت جنگ است اگر جای خواب؟»(ج2: 110) ارتباطی با بیت مورد بحث ندارد. نکتة دیگر اینکه اگرچه معنای کزّازی دربارة مصراع دوم موجه می­نماید، اما با توجه به فضای داستان،این نیز تواند بود که شوربخت به تیرانداز(رستم) بر­گردد و صفت جانشین موصوف باشد، به این ترتیب که پیران می­گوید نمی­دانم تیرانداز شوربختی(رستم) که اشکبوس را که چونان تناور درختی بود، به تیر دوخته است، چه اندیشه­ای در سر دارد و چرا هویت خود را فاش نمی­کند؟این معنا وقتی بیشتر تأیید می­شود که تورانیان از جمله پیران، پرتاب­کنندة تیری چنان سهمناک را نمی­شناسند و از این­رو واژة «ندانم» در آغاز مصراع دوم بیشتر مؤیّد کاربرد واژة شوربخت در معنای صفت به جای موصوف(رستم) تواند بود، هرچند قایل شدن به نهاد بودن « شوربخت» در مصراع دوم نیز چنانکه کزازی چنین پنداشته است، پذیرفتنی می­نماید.

«رود آب کردن ایما از ویران کردن شهرها و آبادی­ها... کشور ایران را ویران خواهم کرد، چنانکه افراسیاب می‌خواهد» (همان،613).

نگارندگان ضمن پذیرفتن گزارش کزّازی این معنا را هم دور از ذهن نمی­دانند که  چه بسا منظور چنگش، چنین بوده باشد که کاری بر سر ایران و ایرانیان خواهد آورد که همه خون گریند و از اشک فراوان آنان، رودها جاری شود.

«در " آهار دادن روان به خون دل" بهانگی نیک(حسن تعلیل) نهفته می­تواند بود: رستم که در راه سربلندی و پیروزمندی ایران، رنج­های زیاد برده است و خونین دل بوده است، با خون دل خویش، روانش را آهار داده است و مایة سختی و ستواری آن گردیده است؛ یعنی به جان و دل کوشیده است که ایران همواره پیروزمند و سربلند باشد و بماند» (همان،686).

گزارش کزّازی از بیت یاد شده، سراسر نادرست است؛ یعنی نه این بیت را با بهانگی نیک، پیوندی است و نه با رستم هیچ ارتباطی دارد؛ بلکه پس از شکست سنگین تورانیان از ایران، رجال حکومتی افراسیاب، او را دلداری می­دهند که نباید هراس به دل راه داد و « به کین گر ببندیم از این پس میان نماند کسی زنده ز ایرانیان». سپس در ادامه چنین می­آید:

لذا چنانکه کزّازی خود نیز یادآور شده­اند، منظور از شاه، افراسیاب است(همان،686) و معنای بیت روشن؛ به این ترتیب که افراسیابِ خونین دل، وقتی پشتگرمی و دلیری رجال بلندپایه­اش را می­بیند، در گنج می­گشاید و آنها را پاداش می­دهد؛ افراسیابی که به خاطر شکست سخت تورانیان:« ز خواب و ز آرام و خوردن بمانده» و روح و روانش، سخت آزرده و خونین­جگر است. آهار دادن به معنای آغشتن است و روان را به خون آغشتن، کنایه از اوج شکسته­دلی و خونین جگر بودن است. از این رو این بیت را نه پیوندی با حسن تعلیل و نه رستم است.

« ندانستن فراز از نشیب، کنایة ایماست از تیز و همواره تاختن و فراز و نشیب را یکی کردن» (همان،688)گرچه گزارش کزازی از مصراع دوم، درست تواند بود؛ اما واژة «لشکر» مانع از آن است که این مصراع را با رستم در پیوند بدانیم؛ بلکه این مصراع، قید حالت است و در وصف سپاه شکست خوردة ایران آمده است؛ به این ترتیب که وقتی رستم به یاری سپاه ایران می­شتابد، سپاه ایران به شکلی وحشت زده است که فراز را از نشیب تشخیص نمی­دهد و در رویارویی با کافور آدم­خوار، سخت رنگ باخته و هراسان است، چرا که « فراوان از ایرانیان کشته شد به سر بر سپهر بلا گشته شد» (همان،176).

«هومان، رهام را که از نبرد و آویزش با او تن در می­زند، می­گوید که" جای نیزة مرا سندان سخت آهنین بدان و بگزین؛ نیزة من چنان نیرومند و سنبنده است که سندان را نیز فرو می­شکافد و در آن جای می­گیرد. تو مرد هماورد با پهلوانان در آوردگاه نیستی» (همان،564). به نظر نگارندگان،گزارش کزازی از بیت دوم، درست نمی­نماید و با این معنا، بین دو لخت بیت دوم، پیوندی نیست. از آنجا که رهام از آویزش با هومان می­پرهیزد، هومان او را می­گوید که او مرد رزم نیست و بهتر است به جای نیزه­ور بودن و جنگ را بسیجیدن، آهنگری(پیشه­وری) پیشه کند و با سندان و پتک و.... سر و کار داشته باشد، چنانکه همین مضمون را در مواجهه با فریبرز که او نیز از نبرد با هومان، سر باز می­زند، تکرار کرده است:

« آنگاه که گشتاسپ خنجر را در دهان اژدها می­نهد، اژدها دندان بدان خنجر می­زند، دندان­هایش می­شکنند و هر کدام تیغی می­شود که کام او را فرو می­درد» (همان،342).

دیدگاه کزّازی دربارة این بیت، یکسره نادرست است، چراکه مراد از تیغ­ها، دندان­های شکسته شدة اژدها نیست، بلکه تیغ­ها و سنان­هایی است که به خنجر وصل شده است و پیشتر از ان سخن رفته است:

کزّازی، بلبل را در معنای پرندة معروف، در نظر گرفته­اند(همان،641)، اما با توجه به اینکه فردوسی در آغاز بسیاری از داستان­ها، از راویان یاد می­کند، بلبل در بیت یاد شده نیز می­بایست نام یکی از این راویان بوده باشد، وگرنه داستانی از زبان بلبل(پرندة معروف» شنیدن، در شاهنامه وجهی ندارد؛ لذا چنانکه جلال خالقی مطلق یاد آور شده است، بلبل باید اسم یا کنیة خاص یک راوی در کنار دیگر راویان شاهنامه باشد:

« بورا در کتاب خود از یک حماسه خوان ازبکی به نام ارگاش جومن بلبل گزارش می کند که تا پنج نسل شغل خانوادة او حماسه خوانی بوده. پدر او جومن به خاطر شهرت زیاد در این فن لقب بلبل می گیرد. بنابراین در آسیای میانه و شرق ایران لقب بلبل یک لقب قدیمی بوده که به استادان این فن می داده‌اند و مؤلّفان شاهنامة ابومنصوری داستان رستم و اسفندیار را از روایت یکی از همین استادان که لقب بلبل گرفته بوده است، گرفته اند که نام او از راه شاهنامة ابومنصوری عیناً وارد شاهنامه شده و در آغاز داستان رستم و اسفندیار ضبط است» (خالقی مطلق،36:1388).

کاربرد « راه جستن از» ناسازوار می­نماید و به نظر نگارندگان ضبط نسخة مسکو، شایسته­تر است: «همی راه جویی به اسفندیار»، چرا که حرف اضافة ویژة «راه جستن»، «به» است نه « از».

« از بیگانگان می­باید کسانی خواسته شده باشند که در شمار خویشان و آشنایان نیستند. در م و ج، به جای «بیگانگان»، «بدکارگان» آمده است که بر پایة فهرست ولف، در شاهنامه کاربرد ندارد. می­تواند بود که این واژه، ریختِ گشتة (مصحف) «بدکامگان» باشد» (همان،653). برخلاف نظر کزازی باید یادآور شد که با توجه به ریشة «گنبدان» و استناد به تاریخ طبری، ضبط «بدکارگان»، از ضبط «بیگانگان»، مناسب­تر است، چنانکه آیدنلو یادآور شده­اند، بدکاره در بیت مورد نظر درست به همان معنایی به کار رفته که امروز به کار می رود؛ یعنی زن هرزه و بدکار. فون اشتاکلبرگ نیز مدعی شد که گنبدان در اصل ترکیبی از کَن به معنی زن و بندان به معنای زندان است و از این رو کنبندان به معنی زندان زنان می باشد. از دیگر سو در تاریخ طبری نیز صراحتاً از اسارت اسفندیار در زندان زنان یاد شده است: «امر بتقییده و صیرّه فی الحصن الذی فیه حبس النساء» (آیدنلو، 1386: 12-11) به این ترتیب گشتاسپ برای خوارداشت هرچه بیشتر اسفندیار، او را در زندان زنان بدکاره حبس کرده است.