اشعاری نو یافته در جنگ خطّی 900 مجلس

مقدّمه

جنگ­ها یا سفینه ­های ¹ شعری که مشتمل بر اشعار شاعران مختلف است، غالباً نشان­دهندة ذائقة ادبی جامعِ خود و نیز نموداری از پسند شعری مردمان آن روزگار است. این مجموعه­ها از آن حیث که گاه نام و نشان شاعران گمنام و اشعار آن­ها را از تصرّف روزگار در امان نگاه داشته‌اند، حائز اهمیّت هستند. امروزه به واسطة انتشار تحقیقات جنگ­پژوهان، دیگر این امر مسلّم گردیده که در تصحیح دیوان شاعران، ناگزیر باید به سفینه­های شعری نیز توجه داشت؛ چه بسیار که با تورّق جنگی، شعری نویافته از شاعری نامدار و یا منتسب به گوینده­ای دیگر به دست می­آید و موجب طرح بحث‌های تازه در قلمرو شعر فارسی گردد. «در حقیقت جنگ­ها، گنجینة مستحکمی برای حفاظت چنین مطالب و مضامین واقع شده است» (افشار، 1390: 1 ). باید دانست که در چنین سفینه­هایی همیشه با اشعار شاعران نامدار سر و کار نداریم؛ ممکن است با نام و آثار شاعرانی مواجه شویم که امروزه برای ما آشنا نیستند و در منابع دیگر نیز اطّلاعی از آن‌ها به دست نمی­آید. به عنوان مثال در جنگ شمس حاجی که بتازگی تصحیح شده است از شاعرانی چون بیانی، سمرقندی، حمیدالدیّن جبلی و رضایی شعر نقل شده است (رک: شمس حاجی، 1390: 116 ) مصحّح کتاب می­نویسد: «از این شاعران و شعر آن­ها تا آن جا که ما جسته­ایم در هیچ جا ذکری نیامده است» (همان).

 

معرّفی جنگ 900 مجلس

در میان جنگ­های شعری کهن، جنگ خطّی شمارة 900 مجلس، با عنوان «تذکره شعرا " یا " سفینة شعرا» موجود است که به لحاظ مندرجات که در مواردی نویافته و بی­سابقه است، ارزش و اهمیّتی بسیار دارد؛ چنان که از سالیان دور محقّقان به آن مراجعه داشته و در تحقیقات خود به آن ارجاع داده اند. جامع این مجموعه، ناشناخته و خط آن نسخ و حجم آن 556 برگ است؛ این نسخه دارای صفحه شمار است؛ عناوین نسخه به شنگرف نگاشته شده و اشعار مندرج در آن نیز مجدول به شنگرف است. کاتب در مقدّمة منثور خود بعد از حمد و ستایش خداوند و نعت رسول و آل او (ع) با اشعار کمال­الدّین اسماعیل و با بیت زیر دفتر خود را آغاز می­کند:

و با بیت زیر سخن را به انجام می­رساند:

 

برگ اول و آخر جنگ 900

 

 

 

میر افضلی دربارة این جنگ چنین گفته است: «از نفایس خطّی کتابخانة مجلس، جنگ شعری است که رقم کاتب ندارد؛ امّا به تشخیص اهل فن از سدة هشتم هجری است و به شمارة 900 در کتابخانه نگهداری می­شود» ( میر افضلی، 1382: 111). ظاهراً نخستین بار محیط طباطبایی از این جنگ نام برده است. او ضمن تحقیقی که دربارة زبان تبریزی کرده است، به این سفینه نیز مراجعه کرده و دربارة آن گفته است: «از روی نشانه­ها و قرینه­ها پیش از مونس­الاحرار تنظیم و نوشته شده و به همان اسلوب مونس­الاحرار مقدّمة منشیانه­ای دارد» ( محیط طباطبایی، 1317: 7 ). طباطبایی تاریخ نگارش این جنگ را «پیش از 750 و بعد از 714» ( همان، 7 ) دانسته است. قاسم غنی نیز در جمع­آوری رباعیّات خیام از این سفینه بهره برده است (رک: فروغی، 1321: 52 ). ادیب طوسی نیز در اصلاحاتی که بر فهلویّات بابا طاهر داشته به مقابلة تک تک فهلویّات بابا طاهر در نسخة خطّی موزة قونیّه با فهلویّات وی در نسخة خطّی سفینة شعراپرداخته است که گاه صورت کامل­تر آن را در سفینة شعرا یافته است ( طوسی، 1337:1-3 ) نفیسی نیز با بهره گرفتن از سفینة شعرا، به 3 رباعی ابوسعید ابوالخیر به شماره­های 529، 536 و 562 که در سفینه آمده در کتاب خود اشاره کرده است ( ابوسعید ابوالخیر، 1334: 180 ). ²

شاعران این مجموعه به ترتیب عبارتند از:

کمال­الدّین اسماعیل، جمال­الدّین عبدالرزّاق، انوری، ازرقی، معزّی، مختاری، فردوسی،  خواجه نصیرالدّین طوسی، ابودجامه، جامی، عمادالدّین نجاشی، عبدالواسع جبلی، خاقانی، جمال­الدّین عبدالرزّاق، کمال­الدّین اسماعیل، ظهیر فاریابی، رشید وطواط، شرف­الدّین شروه، مجیرالدّین بیلقانی، اثیر اخسیکتی، فلکی شروانی، منوچهری، نظامی، ناصر خسرو، اوحدالدّین رازی، خواجه نصیرالدّین طوسی، جلال­الدّین بهاء­ولد، مفیدالدیّن اسکانی، عراقی، عطّار، امامی، تاج الدّین اشنویی، سیّد اشرف، شمس طبسی، خواجه افضل­الدّین، سراج­الدّین قمری، کمال­الدّین سیم­کش سمرقندی، سعدی، همام تبریزی، ابوعلی سینا؛ از صفحة 488 تا 502 نیز اغلب قطعاتی آمده است که مربوط به شماری از شاعرانی است که ذکر آن­ها در بالا رفت. کاتب در صفحة­های (502-505) از فهلویّات و در صفحه­های (506-509) اشعاری از نیریزّیات و تا آخر کتاب رباعیّاتی از خیّام و ابوسعید ابوالخیر و... آورده است.

در این جنگ اشعار چهار شاعر نامدار سده­های ششم و هفتم هجری ( معزّی، انوری، مجیرالدّین بیلقانی و سعدی ) به ترتیب و با مراجعه به دیوان هر یک و نیز مطالعة تذکره­های شعری بررسی شده است. حاصل این مطالعه و بررسی، یافتن اشعاری است که در دیوان ایشان موجود نیست و نویافته هستند.

1 ) ابیات نویافتة معزی در جنگ 900

تا به امروز نسخه­ای از دیوان معزّی که کتابت آن نزدیک به عصر خود او باشد، در دست نیست. قدیمی­ترین نسخه‌ای که اقبال در تصحیح دیوان معزّی از آن سود جسته مربوط به دورة صفویّه است (رک: معزی، 1318: س مقدّمه). قنبری و هیّری نیز دو چاپ از دیوان معزّی ارائه کرده­اند که هیچ کدام فرق چندانی با چاپ هفتاد و دو سال پیش اقبال ندارند. زیرا آن­ها با در دست داشتن همان نسخه­ای که اقبال از آن بهره برده به چاپ دیوان معزّی پرداخته‌اند. «چون متأسفانه نسخه­ای قدیمی از اشعار وی برای مقابله یافت نمی­شود، ما نیز بناگزیر همان نسخه مصحح استاد اقبال را نسخه اساس قرار دادیم» (رک: معزّی، 1385: صد مقدمّه ).

اقبال پس از ختم طبع اشعار معزی، به منتخبی از اشعار شش شاعر مکتوب در 713-714 هجری قمری که در کتابخانة هند در لندن نگهداری می­شود، دست پیدا می­کند که نزدیک به 4000 بیت از معزّی در آن موجود است و در پایان دیوانی که تصحیح کرده، اضافاتی از آن را می­آورد (رک: معزی، 1318: 882 ).

ابیات معزی در سفینة شعرا صفحات 72 تا 83 را در بر می­گیرد. در این نسخة خطّی یک غزل به نام معزّی ثبت شده است که در چاپ­های مختلف دیوان وی به چشم نمی­خورد. غزل مورد نظر در اضافاتی که اقبال از نسخة کتابخانة هند لندن به تصحیح خود افزوده، نیز موجود نیست. این غزل که در صفحة 81 این جنگ آمده است، غزلی نویافته از معزّی محسوب می­شود که در دیوان وی موجود نیست:

پس از نقل غزل بالا در جنگ مذکور، جامع، اشعاری از مختاری آورده است؛ نکتة قابل تأمّل این است که در این قسمت دو قصیده و یک غزل به مختاری نسبت داده شده که در دیوان معزّی موجود است. ممکن است صاحب این جنگ در انتساب آن­ها به مختاری اشتباه کرده باشد؛ گویا پشت سر هم قرار گرفتن اشعار دو شاعر، باعث تداخل در اشعار و انتساب سهوی و ناخواستة اشعار معزی به مختاری می­گردد:

الف ) در صفحة 84 قصیده­ای 68 بیتی با مطلع زیر به نام مختاری ثبت شده است، حال آن که کامل در دیوان معزی آمده است:

ب ) در صفحة 88 قصیده­ای 17 بیتی با مطلع زیر به نام مختاری آمده؛ اما تقریباً تمام این قصیده در دیوان معزی ثبت شده است:

ممکن است، اشتباه کاتب از این جا ناشی شده باشد که مختاری نیز چیستانی در صفت ابر شبیه به چیستان معزّی دارد و گویا کاتب از حافظة خود آن را نقل کرده است و به متن مراجعه نداشته است:

ج ) در صفحة 91 سفینة شعرا غزلی 10 بیتی با مطلع زیر به نام مختاری آمده است و تمام 10 بیت آن در ترجیع بندی از معزی مثبوت است:

2 ) ابیات نویافتة انوری در جنگ 900

صفحة 10 تا 51 این جنگ به اشعار انوری ابیوردی اختصاص دارد. در میان این اشعار دو غزل، یک قطعه و یک رباعی موجود است که در چاپ­های دیوان انوری نیامده است و طی بررسی­های صورت گرفته، در متون دیگر نیز به نام دیگران دیده نشده است.

نفیسی تاریخ قدیمی­ترین نسخه­ای که آن را اقدم نسخ دیوان انوری در جهان دانسته و از آن در تصحیح خود استفاده کرده، اوایل قرن هفتم می­داند (رک: انوری، 2536: 51 مقدّمه ). همچنین از قدیمی­ترین نسخه­هایی که مدرّس رضوی از آن در تصحیح دیوان انوری بهره برده و آن را نسخة اساس خود قرار داده است، نسخه­ای است که در اوایل قرن هشتم هجری کتابت شده و اصل آن در کتابخانة فاتح در استانبول ترکیه موجود است ( انوری، 1376: 121 مقدّمه). از جهت تقدّم زمانی، نسخة خطّی سفینة شعرا با نسخة اساس مدرّس رضوی در تصحیح دیوان انوری در یک قرن کتابت شده­اند و فاصلة زمانی آن با نسخة نفیسی نیز از یک قرن فرا تر نمی­رود.

ابیات نویافتة انوری در سفینة شعرا به شرح زیر است:

غزل یک:

غزل بالا با تفاوتی اندک در ضبط واژگان و با 8 بیت در دیوان جمال­الدّین اصفهانی نیز به ثبت رسیده است (جمال الدین اصفهانی، 1362: 473). مصراع دوم بیت اول و دوم جا به جا آمده است و بیت چهارم را ندارد. به دلیل علمی نبودن تصحیح این دیوان و عدم معرفی نسخ به کار رفته در تصحیح آن، مشخص نیست غزل مذکور در چند نسخه از دیوان جمال­الدّین و در چه تاریخی به ثبت رسیده است. اما با بررسی­های صورت گرفته در 5 نسخة خطی دیوان جمال­الدّین که باختصار به معرفی آن خواهیم پرداخت، غزل بالا در این 5 نسخه دیده شد:

1) دست­نویسی مکتوب به سال 1017 ه.ق که حاوی اشعاری از جمال­الدین عبدالرزاق اصفهانی است و با شمارۀ دستیابی 16 در کتابخانة مجلس نگهداری می­شود. کاتب آن شهاب­الدین ابن قطب­الدین کرمانی نام دارد. غزل مورد نظر در صفحۀ 161 این نسخه موجود است.

3) دستنویس متعلق به کتابخانة ملی که در سال 1024 ه.ق کتابت شده است؛ شمارۀ دستیابی آن 921/ف و کاتب آن محمدرضا ابن میرزا علی خاتون آبادی است. غزل مذکور در صفحة 376 آن ثبت شده است.

2) سومین دست­نویسی که حاوی غزل لحظه­ای آن سنبل از گل... است نیز در قرن یازدهم و در سال 1033 ه.ق کتابت شده است. این نسخه نیز در کتابخانة مجلس موجود است و شمارۀ دستیابی آن 2391 است. کاتب این دست­نویس مهدی جرپادقانی است. غزل ما نحن فیه نیز در صفحة230 آن مثبوت است.

4) چهارمین نسخه­ای که حاوی غزل بالا است نیز در قرن یازدهم کتابت شده و متعلق به کتابخانۀ ملی است. شمارۀ دستیابی به آن 1474/ف است و غزل مذکور در صفحة 261 آن مدرّج است.

5) پنجمین نسخه­ای که غزل لحظه­ای آن سنبل از گل... را در بر دارد، به خط عبرت نایینی و به سال 1344 ه.ق کتابت شده است. این غزل در صفحة 295 این نسخه موجود است. ترقیمة این نسخه به شرح زیر است:

"حسب الاشارۀ استادی آقای وحید دستگردی مدیر مجلة ارمغان به رشتة تحریر کشیده شد. به ید اقلّ الکتّاب ابن میرزا عبدالخالق محمّد علی شهدادی مصاحبی نایینی متخلّص به عبرت در دوشنبه غرّۀ سنة 1344 هجری نبوی."

به نظر می­رسد دست­نویس عبرت نایینی همان نسخه­ای است که وحید دستگردی مصحح دیوان جمال­الدین عبدالرزاق اصفهانی در مقدمة تصحیح خود به آن اشاره کرده است:

«تنها دیوانی که ما به دستیاری و زحمات یگانه شاعر استاد آقای عبرت مصاحبی نایینی جمع­آوری کرده­ایم در حدود ده هزار بیت است و پس از دو سه سال تصحیح و مقابله با ده نسخة کهن و تازه اینک به چاپ رسیده» (جمال الدّین اصفهانی، 1362: یط مقدمه).

با توجه به قدمت نسخۀ جنگ 900 در قیاس با 5 نسخة دستنویس دیوان جمال در قرن یازدهم و چهاردهم و نیز تا زمانی که نسخه­ای قدیمی از اشعار جمال­الدین اصفهانی به دست نیاید، می­توان به انتساب غزل مذکور به انوری با احتمال بیشتری سخن گفت.

غزل دو:

غزل بالا نیز با تغیراتی اندک در مطلع آن که به شرح زیر است در دیوان جما­­ل­الدین اصفهانی به چشم می­خورد:

غزل بالا برخلاف غزل اول که در 5 نسخة کتابخانة مجلس و ملی آمده بود، تنها در دست­نویس عبرت نایینی و در صفحات 286 و 287 موجود است که به نظر می­رسد، نسخة عبرت نایینی صورت دستنویس متن چاپ شدۀ دیوان مصحّح وحید دستگردی است. مصحّح دیوان جمال­الدّین نیز قدمت نسخ و شناسنامة آن­ها را مشخص نکرده است. به زعم نگارندگان، انتساب این غزل به انوری (همچون غزل پیشین) تا زمانی که نسخه­ای از اشعار جمال­الدین به دست آید که حاوی این غزل و قدیمی­تر از نسخة جنگ 900 باشد، خالی از اشکال خواهد بود.

قطعة یک: ⁵

قطعة دیگری نیز در سفینة شعرا به نام انوری ثبت شده که در دیوان او موجود نیست:

امّا قطعة بالا در دیوان رشیدالدّین وطواط نیز وارد شده است (رشید وطواط، 1339: 558 ). صاحب مجمع­الفصحا هم آن را به نام وی ثبت کرده است (هدایت، 1382: 853 ). دولتشاه سمرقندی قطعة مورد بحث را به امیرشاهی سبزواری از شاعران قرن نهم نسبت داده و سرودن آن را مربوط به «وقتی که در مجلس یکی از سلاطین او را مؤخّر بر جمعی نشاندند» دانسته است (دولتشاه، 1382: 427 ) ادوارد براون نیز در تاریخ ادبی ایران ( براون، 1351:727-728 )، به گفتة دولتشاه مبنی بر انتساب قطعة فوق به امیر شاهی اشاره کرده است.

با توجه به این که سفینة شعرا قبل از قرن نهم هجری که تذکرة دولتشاه سمرقندی و دیوان امیرشاهی سبزواری تألیف شده اند، کتابت شده است، بی شک قطعة بالا از امیرشاهی سبزواری نیست؛ اما همین قطعه در دست­نویس دیگری نیز که متعلّق به قرن هشتم است به انوری منتسب شده است؛ «در کتابخانة مجلس جنگ شعر دیگری هم هست (دست‌نویس شمارۀ 14017) که از لحاظ نوع خط و شکل گزینش اشعار و ترکیب مجموعه بسیار شبیه جنگ شمارۀ 900 است. در دو جای این جنگ (ص 26 و 265) تاریخ کتابتی به سال 695 و به قلم منصور ابن کمال­الدّین الحسینی دیده می­شود که هم خط آن متفاوت از خط متن است و هم مرکب آن و احتمالاً کسی آن را بعداً برای کهنه جلوه دادن نسخه نوشته است. با این حال از قراین برمی­آید که نسخه مربوط به قرن هشتم است» (میرافضلی، 1382: 114). قطعة مورد نظر در صفحة 220 دست­نویس مذکور مثبوت است و مضاف بر این که در جنگ 900 به نام انوری آمده در دست­نویس 14017 نیز به وی منسوب شده است و این امر احتمال انتساب این قطعه را به انوری بیش از پیش تقویت می­کند.

جامع جنگ در صفحة 50 به نقل رباعیّاتی از انوری پرداخته و تا صفحة 51، هفت رباعی از او را نقل کرده که همگی در دیوان وی موجود است؛⁶ او در پایان سفینه به نقل رباعیّات شاعرانی پرداخته که اشعاری از اغلب آن­ها در صفحات قبل آمده است؛ در میان آن­ها (صفحة 571) رباعی دیگری از انوری نقل شده است که در هیچ کدام از چاپ‌های دیوان انوری موجود نیست:

در نزهة­المجالس که «کاتب آن را در 25 شوّال 731 هجری کتابت کرده و حاوی 4000 رباعی از 300 شاعر قدیمی فارسی است» (میر افضلی، 1382: 37 ) بیست و سه رباعی از انوری آمده است. از این تعداد هشت رباعی در چاپ مدرّس رضوی و پانزده رباعی در تصحیح نفیسی موجود است ( خلیل شروانی، 1375: 79 ).

رباعی مذکور از انوری در بالا، نه در چاپ های دیوان او و نه در نزهة­المجالس وارد نشده است و اگر انتساب آن به انوری در جنگ 900 درست باشد، خود غنیمتی است.

3 ) ابیات نویافتة مجیرالدّین بیلقانی در جنگ 900

مجیرالدّین بیلقانی از شاعران نام دار سدة ششم هجری است که از آغاز زندگانی او اطّلاع دقیقی در دست نیست؛ ظاهراً وفات او در 577 هجری روی داده است (رک: فروزانفر، 1369: 589 ) دیوان وی بر اساس دست­نویسی متعلّق به اوایل قرن یازدهم تصحیح شده است؛ البتّه اقدم نسخ در بردارندة اشعار مجیر مورّخ 741 هجری است؛ با این توضیح که فقط 200 بیت از ابیات وی را در بر دارد ( مجیرالدین بیلقانی، 1358: 79 ) دیگر نسخ مورد استفادة مصحّح مربوط به بعد از قرن دهم هجری هستند ( همان، 80-86 ).

ابیات نویافتة مجیرالدّین بیلقانی در سفینة شعرا شامل سه غزل، یک قطعه و چهار رباعی به شرح زیر است:

غزل یک:

غزل بالا در صفحة 194 دست­نویس شمارۀ 14017 مجلس نیز به نام مجیر به ثبت رسیده است.

غزل دو:

ابیات بالا استقبالی از غزل انوری با مطلع زیر است:

غزل سه:

غزل بالا در صفحة167دست­نویس شمارۀ 14017 نیز به نام مجیر به ثبت رسیده است.

در صفحة 246 جنگ 900 غزلی به نام مجیر آمده که در دیوان وی موجود نیست؛ امّا در دیوان خاقانی مطابق نسخة خطّی 763 هجری به نام خاقانی آمده است ( خاقانی، 1375: 339 ). غزل مزبور در تصحیح عبدالرّسولی نیز وارد شده است؛ امّا این غزل در تصحیح سجادی که نسخة اساس آن مربوط به سال 664 هجری ( خاقانی، 1374: 67 مقدّمه ) و به قول او اقدم نسخ دیوان خاقانی است موجود نیست:

غزل بالا در نسخة دیوان خاقانی، مربوط به نیمة دوم قرن هشتم هجری وارد شده است؛ حال آن که کاتب سفینة شعرا که آن را به نام مجیر ثبت کرده در اوایل قرن هشتم و قبل از نسخة 763 کار کتابت خود را به پایان برده است. با توجه به این که غزل بالا در نسخة کهن خاقانی که در دسترس سجادی بوده موجود نیست و سفینة شعرا قبل از نسخة 763 خاقانی کتابت شده است، انتساب آن به مجیر محتمل­تر به نظر می­رسد. ضمن این که غزل بالا در دست­نویس 14017 هم به مجیر و هم به خاقانی منسوب شده است؛ یعنی کاتب این نسخه نیز در انتساب شعر مورد نظر به یکی از دو شاعر تردید داشته است. به دلیل اشتباهی که در بین اشعار مجیر و در وصالی کردن اوراق این نسخه رخ داده است، دو بیت اول غزل ما نحن فیه از چهار بیت بعدی آن جدا شده است و در واقع صفحات 194 و 167 برگی را که غزل مورد نظر به مجیر منتسب شده است تشکیل می­دهند. کاتب دست­نویس نسخة 14017 در صفحة 188 همین غزل را به خاقانی نیز منسوب کرده است.

رباعی یک: ⁸

در نزهة­المجالس رباعیی شبیه به رباعی ذکر شده از مجیر آمده که گویندة آن ناشناس است (خلیل شروانی، 1375: 666 ). بیشتر به نظر می­رسد، یکی از روی دیگری رباعی خود را ساخته باشد تا این که دو رباعی را تحریف شده به وسیلة ناسخان و سرودة یک شاعر بدانیم:

رباعی دو:

رباعی­های دیگری نیز در سفینة شعرا به نام مجیر ثبت شده که در 

دیوان او موجود نیست؛ امّا در متون دیگر به نام دیگران نیز آمده است:

رباعی بالا در نزهة­المجالس به نام کمال­الدّین اسماعیل (خلیل شروانی، 1375: 182 ) و در دیوان او نیز وارد شده است. (رک: کمال­الدّین اسماعیل، 1348: 897 ).

و:

رباعی بالا در صفحة آخر نسخة خطّی تذکرة بتخانه _ مکتوب در 1010 هجری قمری _ ( گلچین معانی، 1363: 2/ 501) به نجیب جرفادقانی و با اختلافی اندک در نزهة­المجالس به نام کمال­الدّین اسماعیل نسبت داده شده است (خلیل شروانی، 1375: 203 ) که البتّه در دیوان او نیز آمده است (رک: کمال­الدّین اسماعیل، 1348: 858 ). به نظر می­رسد، حتّی با وجود تقدّم زمانی نزهة­المجالس بر سفینة شعرا و تذکرة بتخانه که دو رباعی بالا را به کمال نسبت داده است نمی‌توان به یقین آن­ها را به کمال منتسب کرد؛ زیرا با این که محمّد امین ریاحی تاریخ نگارش نزهة­المجالس را به احتمال زیاد اواسط قرن هفتم هجری دانسته است، امّا باز تصریح کرده که «به طور دقیق نمی­دانیم که نزهة­المجالس در چه تاریخی فراهم آمده است» ( خلیل شروانی، 1375: 61-63 ). حتّی با فرض قبول گفتة ایشان مبنی بر تاریخ نگارش نزهة­المجالس در نیمة قرن هفتم، فاصلة تاریخ کتابت آن یعنی 731 با زمان کتابت سفینة شعرا یعنی717 تا 750 هجری آن قدر زیاد نیست که بتوان براحتی گفتة خلیل شروانی مبنی بر انتساب دو رباعی بالا به کمال را پذیرفت و گفتة کاتب سفینة شعرا را در انتساب آن ها به مجیر رد کرد.

قطعة یک:

قطعة فوق در صفحة 168 دست­نویس شمارۀ 14017 مجلس نیز به نام مجیر به ثبت رسیده است.

4 ) ابیات نویافتة سعدی در جنگ 900

از آن جا که روزگار گردآوری این جنگ را نیمة نخست سدة هشتم دانسته­اند ( محیط طباطبایی: 1317: 7؛ ابوسعید ابوالخیر، 1334: 180 ) و به روزگار حیات سعدی نزدیکی بیشتری داشته است، بنابراین دربارة اشعاری که در این جنگ به او منتسب شده، با قطعیّت بیشتری می­توان سخن گفت.

ابیاتی که در جنگ 900 بهسعدی منسوب شده شامل دو قطعه است که با " ایضاً " به قطعه­ای از سعدی که در گلستان او نیز موجود است ( سعدی، 1374: 113 ) مرتبط شده است: ¹⁰

سعدی راست

ایضاً

ایضاً

 

نتیجه‌

با بررسی جنگ 900 مجلس، به معرّفی اشعار نویافته­ای از چهار شاعر بزرگ سده­های ششم و هفتم هجری پرداخته شد. دو غزل، یک قطعه و یک رباعی از انوری، یک غزل از معزّی، سه غزل، یک قطعه و دو رباعی از مجیر و دو قطعه از سعدی ابیات و اشعار نویافته­ای بودند که با بررسی جنگ 900 به دست آمد. در مجموع شش غزل، چهار قطعه و سه رباعی به دیوان چهار شاعر نام برده اضافه شده است. در واقع بدون احتساب قطعة 3 بیتی که به نام انوری آمده؛ امّا در دیوان وطواط نیز به چشم می­خورد و نمی­توان آن را به یقین به هیچ کدام منتسب کرد و دو رباعی که در جنگ 900 به نام مجیر ثبت است؛ امّا در دیوان کمال نیز موجود است و غزل او که به نام خاقانی نیز آمده است، 64 بیت به گنجینة دیوان چهار شاعر بزرگ پارسی­گوی اضافه شده است. بر اساس آن چه در این نوشتار آمده است، این نکته مسلّم می‌گردد که امروزه یکی از منابع ناگزیر برای هر مصحّحی، جنگ­ها و سفینه­های شعری است. جامعان چنین مجموعه‌هایی با در دست داشتن دست­نویس­هایی که بعضاً در تصاریف روزگار از بین رفته است، به نام و اشعار شاعرانی اشاره می­کنند که امروزه برای محقّقان قلمرو شعر و ادب فارسی نویافته و بیگانه می­نماید. این امر ضرورت بررسی این نوشته­های خطّی را نشان می­دهد.

 

پی‌نوشت‌ها

1 - برای کسب اطلاعات دربارة اصطلاحات جنگ، سفینه، مجموعه، بیاض و... و تفاوت آن­ها با یکدیگر رک: قزوینی، محمد. " استعمال قدیم سفینه به معنی جنگ " مجلة یادگار، ج 4، ش 4 ( آذر 1326 ) ص 70. نیز رک: افشار، ایرج. سفینه و بیاض و جنگ ( مقاله های ایرج افشار ) گردآوری میلاد عظیمی، انتشارات سخن، تهران. 1390، ص هفت – نه.

2 - رباعی­های مورد نظر در سفینه به ترتیب به شرح زیر است:

رباعی 529 ( ابوسعید ابوالخیر، 1334: 77 ) که در صفحة 534 سفینه آمده به شرح زیر است:

رباعی 536 (ابوسعید ابوالخیر، 1334: 78 ) که در صفحة 510 سفینه آمده به شرح زیر است:

آخرین رباعیی که نفیسی به نام ابوسعید در صفحة 511 سفینه یافته و در سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیربه شمارة 562 آمده است به شرح زیر است:

 3 - این بیت در کلیله و دمنه باب پادشاه و فنزه نیز آمده است. ( نصرالله منشی، 1386: 303 ).

4 - مصراع دوم بیت مزبور در نسخة خطّی ناخوانا است.

5 - کاتب در صفحة 496 قطعه ای از شاعری گمنام به اسم خواجه نجیب الله نقال آورده است:

قطعة بالا در دیوان انوری به چشم می خورد:

6 - کاتب در صفحة 52 رباعیی آورده که هر بیت آن مربوط به رباعی جداگانه­ای در چاپ های دیوان انوری است؛ یعنی رباعی مذکور به این صورت که در سفینة شعرا آمده است در دیوان انوری موجود نیست؛ بلکه هر بیت در رباعی جداگانه‌ای قرار دارد و او از دو رباعی موجود در دیوان، رباعی دیگری ساخته است. شاید آن را بتوان بر اشتباه کاتب حمل کرد که دو رباعی را که در ردیف و قافیه شبیه به هم هستند از روی اشتباه با هم ترکیب کرده است:

و دو رباعی موجود در دیوان به شرح زیر است:

7 - گویا انوری مصراع مورد نظر را از متنی کهن اقتباس کرده است؛ این مصراع در مقاماتی مربوط به ابو سعید ابوالخیر که شفیعی کدکنی به تصحیح آن پرداخته­اند، آمده است. شفیعی کدکنی در مقدّمة چشیدن طعم وقت گوید: «در خلال متن نیز شعرهای دیگری می توان یافت که در جا های دیگر دیده نشده است؛ مانند: بیا که با سر زلف تو کار ها دارم» (شفیعی کدکنی، 1386: 139) مصراع مزبور در قالب غزل در هر دو چاپ دیوان انوری موجود است.

8 - در صفحة 251 سفینة شعرا رباعیی به نام مجیر ثبت شده و در دیوان وی نیز آمده است امّا جواب آن که در دیوان وی موجود نیست در سفینه آمده است:

کمال الدّین کوته پای در جواب گوید:

9 - در صفحة 526 سفینه نیز ذیل نام مجیر تکرار شده است.

10 - کاتب در صفحة 497، سه بیت از یک غزل را آورده که سرایندة آن را نمی شناخته و عنوان آن را " لغیره " ذکر کرده است:

ابیات بالا در دیوان سعدی چاپ شده­اند (سعدی، 1362: 867 ) کاتب بعد از آن ذیل "ایضا " دو بیت آورده که اگر آن را ایضاً از لغیره بدانیم، گویندة آن ناشناس باقی خواهد ماند؛ امّا اگر مراد کاتب از ایضاً، ایضاً از همان گوینده­ای باشد که وی شعرش را نمی­شناخته و شعر او را ذیل عنوان لغیره قرار داده است، می توان 2 بیت زیر را از سعدی دانست:

11 - به نظر می رسد، شکل صحیح قطعة مورد نظر، به صورت زیر باشد تا اشکال قافیه در آن مرتفع شود:

تعداد مشاهده مقاله: 2,418

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 829