
تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,685 |
تعداد مقالات | 13,837 |
تعداد مشاهده مقاله | 32,735,837 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,939,572 |
بررسی موسیقی شعر رودکی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
متن شناسی ادب فارسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 2، دوره 1، شماره 2، تیر 1388، صفحه 19-34 اصل مقاله (198.78 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
حسین اقاحسینی* 1؛ اسراءالسادات احمدی2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
رودکی یکی از بزرگترین شاعران فارسی زبان است. با اینکه قسمت عمدهای از آثار او از میان رفته و بخش اندکی از آن به دست ما رسیده است، اما با همین تعداد اندک از اشعار باقی ماندهاش توانسته است خود را به عنوان مهمترین شاعر عصر خود و یکی از مشهورترین شاعران فارسی زبان در تاریخ ادبیات ایران مطرح کند. از آنجا که تعداد اشعار باقی ماندة قبل از رودکی بسیار محدود و معدود است و قبل از او شاعر صاحب دیوانی نداریم، رودکی جایگاه ویژهای در ادبیات فارسی به عنوان اولین شاعر صاحب دیوان دارد. بنابرین شناخت هر چه بیشتر آثار و اشعار وی ما را در شناخت پیشینة ادبی کشورمان یاری میرساند.یکی از مباحث مهمی که دربارة آثار و اشعار رودکی مطرح میشود، موسیقی شعر اوست. رودکی با اینکه از سرایندگان آغازین شعر فارسی است اما موسیقی شعر در اشعار او نقش زیادی را ایفا میکند؛ به طوری که در بعضی از موارد از بزرگترین و نامیترین شعرای بعد از خود پیشی میگیرد. در این مختصر برآنیم تا به بررسی انواع موسیقی شعر در اشعار رودکی بپردازیم و با مقایسهای اجمالی میان او و چند شاعر بنام پس از وی، جایگاه و اهمیت ویژة رودکی را در ادب فارسی هر چه بیشتر بنمایانیم. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
رودکی؛ شعر فارسی(قرن4)؛ عروض؛ قافیه؛ موسیقی شعر؛ وزن شعر | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقدمه: رودکی شاعر نامدار قرن چهارم «نخستین بار به شعر فارسی ضبط و قاعدۀ معین داد و آن را در موضوعات مختلفی، از قبیل داستان و غزل و مدح و وعظ و رثا و جز آن به کار برد و به همین سبب نزد شاعران بعد از خود «استاد شاعران» و «سلطان شاعران» لقب یافت». (صفا؛ 1372: 437) علاوه بر این، رودکی را «آدم الشعرا»،«حکیم»، «مقدم شعرای عجم» و «پدر شعر فارسی» نیز خواندهاند. « نظامی عروضی صاحب کتاب چهارمقاله، وی را «صاحبقران شاعری» دانسته است :
در اشعار او حالت طرب و شادی، سخن گفتن با مطرب و ساقی، نوشیدن باده و می، گرایش به چمن و باغ و بوستان و وصف طبیعت و بهار دیده میشود. در عین حال، رودکی از بی وفایی دهر مینالد و از پیری گلایه میکند و این دنیا را ناپایدار میشمارد. بیشتر شاعران همعصر و یا بعد از رودکی، وی را استاد دانسته و اشعار او را ستودهاند. همچنین برخی از شعرا چون ناصرخسرو، عبدالواسع جبلی، عنصری و... در اشعار خود از رودکی نام برده و از وی یاد کردهاند و شاعرانی چون کسایی، فرخی، سنایی و سوزنی سمرقندی از اشعار رودکی تقلید کرده و گاهی اشعار او را تضمین نمودهاند. کسایی در اشعار خود چنین آورده است :
لطف سخن رودکی در تغزلات وی است که سراسر جذبه و شور و احساس است؛ تا جایی که شاعر نامدار و استاد بزرگی چون عنصری درین باره چنین میگوید:
شهید بلخی شاعر همعصر رودکی نیز دربارۀ او چنین سروده است :
یکی از عوامل مؤثر در زیبایی اشعار رودکی توجه وی به موسیقی شعر است. با نگاه به اشعار معاصران رودکی، به خوبی میتوان دریافت که از لحاظ موسیقایی اشعار رودکی در سطح بالاتری از معاصرانش قرار دارد. آشنایی رودکی با موسیقی و شعر خوانی وی همراه با نواختن چنگ و رود، نقش فراوانی در روانی و برتری موسیقایی اشعارش نسبت به شعرای همعصر او دارد. شفیعی کدکنی در کتاب موسیقی شعر انواع موسیقی های زبانی در شعر را - البته به غیر از هماهنگیهای صوتی که به بررسی بیشتری نیاز دارد و در این مقال نمیگنجد- چنین بیان میکند:
در این مقاله سعی بر آن داریم تا انواع موسیقیهای زبانی شعر را در اشعار رودکی بررسی کنیم.
رودکی اشعارش را در ده بحر و هفتاد وسه وزن سروده است و تقریباً بیشتر بحور فارسی و زحافات متفاوت آن را به کار برده است. بیشتر بحرهای عروضی، در دیوان رودکی به کار رفته است، بجز بحرهای جدید، طویل، مدید، مشاکل، مقتضب، وافر، متدارک و بسیط، که چهار بحر اول بندرت در زبان فارسی به کار رفته است. بحر وافر و کامل را هم شاعران فارسی زبان بیشتر در ملمعات و یا اشعار عربی خود به کار برده اند. هنر بزرگ رودکی آن است که در همان قرون اولیه پیدایش شعر فارسی اکثر وزنهای موجود در شعر فارسی را به کار می گیرد؛ حتی اگر از این دیدگاه به او و شعرش بنگریم عنوان «پدر شعر فارسی» بحق شایستة اوست. مقایسهای میان شعر رودکی و شعر شاعران قبل از او و چند شاعر بزرگ بعد از او بخوبی نشان میدهد که نه تنها رودکی وزنهای کمتری را در اشعار خود استفاده نکرده است، بلکه در بیشتر موارد بر سرآمدترین شاعران بعد از خود از لحاظ استفاده از وزنهای شعر فارسی رجحان و برتری دارد. شاعران قبل از رودکی در دورۀ صفاری، چون حنظلة بادغیسی، محمد بن وصیف، بسام کورد، محمد بن مخلد، محمود وراق، فیروز مشرقی و ابو سلیک گرگانی تنها این بحور را در اشعارشان استفاده کردهاند:
شاعران دورة صفاری که در سطور پیشن از آنان یاد شد، از چهارده وزن در اشعارش بهره بردهاند:
پیش از این گفتیم که رودکی اشعارش را در ده بحر سروده است که از این نظر همردیف شاعرانی چون فرخی، عسجدی، سنایی، انوری و عبدالواسع جبلی و... قرار می گیرد، تنها شعرای بزرگی همچون خاقانی با چهارده بحر، مجیر بیلقانی دوازده بحر، ناصرخسرو و عطار هر کدام یازده بحر، در این زمینه از رودکی پیشی گرفتهاند. تعداد اوزانی که چند شاعربرجستة پس از رودکی در دیوان خود به کار بردهاند از این قرار است:
همانطور که در جدول فوق مشاهده میشود، رودکی در تعداد اوزان به کار رفته در دیوانش حتی از سنایی پیش میافتد و تنها خاقانی است که وزنهای بیشتری را نسبت به رودکی در دیوانش استفاده کرده است. در جدول بالا اوزان ثبت شده به غیر از اوزان رباعیاتی است که در دیوان این شاعران آمده است. اگر اوزان رباعیات رودکی را بر این تعداد بیفزاییم، اوزان دیوان رودکی با دیوان خاقانی برابر میشود. با توجه به اینکه قسمت اعظمی از اشعار رودکی از میان رفته است و در دسترس ما نیست، بدیهی است که اگر تمام اشعار او را در اختیار داشتیم، برتری او بر دیگر شاعران از لحاظ میزان کاربرد اوزان عروضی هر چه بیشتر آشکار میشد. در دیوان رودکی گاهی لغزشهای وزنی موجود است که این لغزشها در اشعار معاصران رودکی و شاعران قبل از وی نیز دیده میشود. شاید برخی از این موارد که از نظر ما گاه لغزش نامیده میشود، مربوط به تفاوت تلفظ واژگان در زمان رودکی و دورة وی یا سهوهای کاتبان و نسخه نویسان بوده است. هر چه از زمان رودکی پیشتر میرویم و اوزان اشعار روانتر میگردد، این لغزشها هم کمتر میشود. در دیوان رودکی «در ترکیب و تلفیق الفاظ درشتی و خشونتی مشهود است و اوزان شعر در برخی از موارد سخته و مستقیم نیست و بسا که سکته و وقفه در آنها پیش میآید و برای استقامت وزن باید آنها را گاه مانند خسروانیات با کشیدن آواز به صلاح باز آورد.» (زرین کوب،1370: 3) البته، برخی از این سکتهها با کشیدن یا کوتاه و سریع خواندن ابیات هم به صلاح باز نمیآید؛ مثلاً در وزن ابیات زیر اشکالاتی وجود دارد. در برخی از این ابیات مصراع اول بر یک وزن است و مصراع دوم بر وزنی دیگر، که با هیچ اختیار شاعری این تفاوت را نمی توان توجیه کرد. تفاوت وزنی میان دو مصراع یک بیت گاهی از این آشکارتر است و یک مصراع در یک بحر و مصراعی دیگر در بحری دیگر آمده است که اینها قابل پذیرش نیست. در ابیاتی دیگر نیز مشاهده می شود که مصراع اول دو یا چند هجا کمتر یا بیشتر از مصراع دوم دارد که این هم منطقی به نظر نمی رسد :
رودکی در اشعارش هم از بحور مسدس و هم مثمن فراوان استفاده کرده است، در صورتی که در دورة او شاعران بیشتر اوزان مسدس را به کارمیبردند. در یک مورد نیز رودکی وزنی را به صورت مربع در دیوانش آورده است. از میان بحرهای کم کاربرد شعر فارسی رودکی دو بحر رجز و قریب را برمیگزیند. بحر رجز در اشعار شعرای سبک خراسانی از بحرهای کم کاربرد است و در سبک عراقی بر میزان استفاده از آن افزوده میشود. در جداول زیر بحرهای به کاررفته در دیوان رودکی و تعداد اشعاری که درهر بحر سروده شده و اوزان مختلف این بحور آمده و برای هر کدام از این بحور نیز از دیوان رودکی شاهدی آورده شده است:
اوزان دوری در اشعار رودکی بسیار اندک است. البته، این اوزان در دورة سامانی رواج چندانی ندارد و از دورۀ غزنوی به بعد کم کم در میان اشعار شاعران رایج میشود. در جدول زیر اوزان دوری به کار رفته در دیوان رودکی آمده است:
1-1- نمودار کاربرد اوزان عروضی دردیوان رودکی
همانطور که در این نمودار نیز مشاهده میشود، رودکی شاعر بحر هزج است؛ هر چند که در دو بحر خفیف و مجتث هم اشعار زیادی دارد.رودکی تقریباً تمام اوزان بحر هزج را به کار برده است و به جرأت میتوان گفت که کمتر وزنی در بحر هزج یافت میشود که رودکی در آن بیتی نسروده باشد. 2-1- اختیارات شاعری در دورههای نخستین شکل گیری شعر فارسی، میزان استفاده از اختیارات شاعری بسیار زیاد است. شاید یکی از دلایل آن این است که زبان شاعران هنوز زبانی نرم و لطیف نشده است و واژه های درشت و دشوار و خشن کاربرد زیادی در شعر دارند و زبان شعری هنوز صیقلی داده نشده است. هر چه پیشتر میرویم، بتدریج از میزان کاربرد اختیارات شاعری کاسته میشود؛ به طوری که از قرن هفتم به بعد اختیارات شاعری در دیوان شاعران معدود و حتی گاهی انگشت شمار میشود. یکی از دلایلی که سبب ایجاد وزنهای فراوان در یک بحر میشود، به کار بردن اختیارات شاعری است که نام وزن را تغییر می دهد مثلاً وزن : _ _ U / _ U _ U / U _ _ : « مفعولُ /مفاعلن / فعولن» که آن را هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف مینامیم بر اثر قاعدۀ تسکین تبدیل به _ _ U / _ U _ / _ _ : مفعولن / فاعلن / فعولن می شود که نام آن هزج مسدس اخرم اشتر محذوف است. پس ملاحظه کردید که با اعمال یک اختیار شاعری در بیت، چگونه نام وزن آن دگرگون می شود. برای روشن شدن بهتر موضوع مثالهایی دیگر ذکر می کنیم : : _ _ U / U _ _ U / U _ _ U / U _ _مفعولُ / مفاعیلُ / مفاعیلُ / فعولن بحر هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف است که بر اثر قاعدۀ تسکین چنین می شود: _ _ U / U _ _ U / U _ _ / _ _ _ : مفعولن / مفعولُ / مفاعیلُ / فعولن : بحر هزج اخرم اخرب مکفوف محذوف و یا U _ _ U / U _ _ U / U _ _ U / U _ _ : مفعولُ / مفاعیلُ / مفاعیلُ / مفاعیل : هزج مثمن اخرب مکفوف مقصور که با اعمال قاعدة تسکین تبدیل به : U _ _ / _ _ _ U / U _ _ U / U _ _ : مفعولُ / مفاعیلُ / مفاعیلن / مفعول : هزج مثمن اخرب مکفوف مخنق مقصور تبدیل می گردد. رودکی رباعیات خود را در ده وزن مختلف به کار برده است که حتی در شعرای بزرگ پس از وی این تنوع اوزان دررباعیات کمتر دیده میشود. اختیارات شاعری در رباعیات بسیار زیاد است و رودکی اختیار تسکین را به وفور در رباعیاتش به کار میگیرد و همین سبب پیدایش اوزان مختلف در رباعیات وی میگردد. بیشترین اختیار شاعری که در دیوان رودکی به کار رفته است «قاعدۀ تسکین» است که رودکی آن را در بحور و زحافات مختلف به کار میگیرد :
گاهی اوقات اختیار شاعری تسکین در آخر مصراعها روی میدهد، مانند نمونه های ذیل :
به غیر از تسکین دیگر اختیار شاعری که در دیوان رودکی به چشم میخورد، آوردن فَعِلاتن(_ _UU ) به جای فاعلاتن ( _ _U_) در رکن اول است که در دو بحر رمل و خفیف در دیوان رودکی به کار رفته است :
یک بار هم اختیار شاعری قلب در قصاید وقطعات رودکی آمده است که به جای مفتعلن( _UU_ ) مفاعلن _U_U )) در بحر منسرح به کار رفته است:
اما کاربرد قلب در رباعیات از بسآمد بالایی برخوردار است و مفاعلن (_U _U) و مفاعیلُ (U_ _U ) به جای هم استفاده شده است.
همانطور که پیش از نیز یادآور شدیم، فراوان ترین اختیار شاعری دیوان رودکی تسکین است که بیشتر در دو بحر مضارع و هزج روی میدهد. 2- قافیه قافیه علاوه بر نقش موسیقایی که در شعر ایفا میکند، نقشهای دیگری را نیز بر عهده دارد؛ مثلاً در اهمیت قافیه همین بس که قالبهای مختلف شعری بیشتر به وسیلة جایگاه قرار گرفتن قافیه در آن از یکدیگر متمایز میشود. همچنین قافیه لذت خواننده را از شعر بیشتر میکند، زیرا خواننده منتظر است که بیت با آهنگی خاص به پایان رسد، اما به قول مولانا «قافیه اندیشی» مانند اندیشیدن به ردیف ممکن است شاعر را محدود کند و مانع از بیان احساسات و عواطف درونی وی میگردد. در جدول زیر حروف قافیه و تعداد تکرار هر کدام در دیوان رودکی آمده است :
همانطور که در جدول بالا مشاهده میشود، علاوه بر قافیههای پر کاربرد و مشهور شعر فارسی، همچون «ان، ار، ا، -َ ند» که در دیوان دیگر شاعران فارسی نیز به وفور دیده میشود، قافیه های دشوار و نادر هم در اشعار رودکی استفاده شده است، مانند «اوخ، اک، اغی، غَن،ایذ، -َ نج».
رودکی مهارت و تبحر خود را در سرودن شعر فارسی، در برگزیدن قافیه های متفاوت در دیوان خود نیز به اثبات رسانده است، به طوری که از میان قوافی اشعار او حدود چهل وسه قافیة آن فقط یک بار در دیوانش آمده و شانزده قافیه دوبار استفاده شده است. پس تنوع قافیه در دیوان رودکی بسیار بالاست و همین بر موسیقی شعر وی میافزاید. قافیههای طولانی چون « ایمند »،« ایری »،« اینیا» و... در دیوان رودکی کم نیست و همین قوافی بیشتر گوش را مینوازد.
حروف قافیه در شعر رودکی بیشتر از حروف نرم و روان انتخاب شده است؛ حروفی مانند «ر»، «م» «ن» و یا مصوت «ای». اما در برخی از موارد رودکی برای اینکه نشان دهد فرزند زمان خویش است، حروفی درشت و خشن «خ»، «گ»، «ج» و «ذ» را به عنوان روی در قافیه به کار میبرد. بیشترقافیههایی را که رودکی در اشعارش به کار می برد، خواننده خوش ذوق به راحتی پس از شنیدن چند بیت میتواند حدس بزند. بدین ترتیب رودکی در آوردن قوافی نوعی ارصاد و تسهیم ایجاد میکند و خواننده را در گزیدن قافیه سهیم میکند. بنابرین لذت خواننده ازشعر رودکی دو چندان میشود؛ مثلاً درابیات زیر با کمی دقت نظر میتوان قافیه راپیش بینی کرد:
قافیة درونی فقط یک باردر دیوان رودکی آمده است:
این نوع قافیه در اوزان دوری و یا در اوزانی که یک رکن سه یا چهار بار عیناً تکرار میشود، میآید. چون تعداد اوزان دوری در دیوان رودکی بسیار محدود است، طبیعی است که قافیة درونی یا داخلی در اشعار رودکی نیز کمتر به چشم خورد. در دیوان رودکی قافیه درقصاید، قطعات، رباعیات و ابیات پراکندة به هم پیوسته بررسی شده است، زیرا در دیگر ابیات باقی مانده که به صورت تک بیت ضبط شده است، قافیه مشخص نیست. 3- ردیف شعرهای مردف به شرطی که ردیف به خوبی در ابیات نشسته باشد و نه فقط برای پر کردن یک واژه، موسیقی بیشتری را در ذهن خواننده ایجاد میکند، زیرا پس از آمدن چند واژه ردیف تکرار میشود و این تکرار در نظرخواننده لذت بخش است. بیشترین ردیف ها را در دیوان رودکی فعلها تشکیل میدهند و حرف و اسم کمترین را. ردیف در اشعار رودکی به خصوص در رباعیات وی جایگاه ویژهای دارد. از میان سی وهشت رباعی رودکی که به دست ما رسیده است هفده رباعی آن بدون ردیف است و بیست و یک رباعی مردّف. «رباعی اندیشههای لطیف و لحظههای کوتاه تأملات شاعرانه را به خوبی میپذیرد و و به خواننده انتقال می دهد». در رباعی تمام سخن شاعر در چهار مصراع خلاصه میشود، بنابراین شاعر عرصة جولان زیادی برای نمایاندن هنر خود و استفاده از موسیقی شعر ندارد، پس شاعر میکوشد تا با آوردن ردیف و یا قافیههای طولانی بر موسیقی شعر خویش بیفزاید و کلام خود را بیشتر مطبوع طبع خواننده گرداند. پس طبیعی است که ردیف نقش پر رنگ تری را در رباعی ایفا کند. رودکی نیز بدین نکته به خوبی پی برده و رباعیات خود را بیشتر مردف سروده است.
مانند بیشتر شاعران فعل ربطی «است» در ردیف اشعار رودکی بسیار تکرار شده است. البته تعداد ردیفهای غیر تکراری نیز در دیوان رودکی کم نیست. گاهی برخی از این ردیفها از چند واژه ترکیب شده است وغیر ازیکی دوکلمه بقیة مصراع ردیف است مانند:« که تو راست »، « چه سود کند»، « ماند گره » و «ست نه دل».
نتیجه گیری رودکی با اینکه در قرون اولیة شکل گیری شعرفارسی به سر می برد، از معدود شاعرانی است که از بیشترین اوزان شعر فارسی در اشعارش استفاده میکند؛ به طوری که از زمان رودکی تا پایان قرن ششم تنها خاقانی است که اوزان عروضی بیشتری را در دیوانش به کار برده است. اوزان دوری دراشعار رودکی بسیار محدود است به همین دلیل قافیة درونی یا داخلی در اشعار رودکی کمتر دیده میشود.. تعداد زیادی از اشعار رودکی در بحر هزج سروده شده و او چیره دستی خود را در این بحر به اثبات رسانده است. اختیارات شاعری در دیوان رودکی بسیار فراوان است در میان اختیارات شاعری تسکین سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. تسکین و قلب در رباعیات رودکی نیز به وفور دیده می شود. تنوع قافیه در شعر رودکی بسیار بالاست؛ به طوری که از میان قوافی اشعار او حدود چهل وسه قافیة آن فقط یک بار در دیوانش آمده و شانزده قافیه دو بار استفاده شده است. ردیف ها در دیوان رودکی بیشتر از نوع فعل کامل است. عبارتهای اسمی و فعلی نیز سهم زیادی را در ردیف اشعار ایفا می کند. تکرار فعل ربطی «است» در ردیف ها بیشتر به چشم می خورد.بیشتر رباعیات رودکی مردف است؛ چون تعداد ابیات رباعی محدود است، شاعر قدرت هنرنمایی و استفاده از موسیقی شعر را به صورت گسترده ندارد، بنابرین با آوردن ردیف در رباعیات بر موسیقی شعر خود هر چه بیشتر می افزاید. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1- امامی، نصرالله: رودکی استاد شاعران، جامی، تهران،1373. 2- حاکمی،اسماعیل: برگزیدۀ اشعار رودکی و منوچهری، چاپ سوم، اساطیر، تهران 1373. 3- خانلری، پرویز: وزن شعر فارسی، چاپ دوم، توس، تهران، 1367. 4- درخشان، مهدی: اشعار حکیم کسایی مروزی، دانشگاه تهران، تهران، 1364. 5- ذوالفقاری، محسن: «نقد موسیقی بیرونی در شعر فارسی»، مجلة علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، بهار1381. 6- رودکی سمرقندی: دیوان، به کوشش جهانگیر منصور، ناهید، تهران، 1373. 7- رودکی سمرقندی: دیوان، به کوشش سعید نفیسی و ی. براگینسکی، انتشارات نگاه، تهران، 1373 8- ریاحی، محمد امین: کسایی مروزی؛ زندگی اندیشه و شعر او، چاپ دوم، توس، تهران، 1368. 9- زرین کوب، عبدالحسین: با کاروان حله، چاپ ششم، علمی، تهران،1370. 10- زرین کوب، عبدالحسین: سیری در شعر فارسی، چاپ سوم، علمی، تهران،1371. 11- شفیعی کدکنی، محمد رضا: موسیقی شعر، چاپ چهارم، آگاه، تهران، 1373. 12- صفا، ذبیح الله: تاریخ ادبیات در ایران، چاپ ششم، فردوسی، تهران،1363. 13- عباسی، حبیب الله: عروض و قافیه، درسنامة دانشگاهی، ناژ، تهران، 1381. 14- عنصری: دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، کتابخانة سنایی، تهران، 1342. 15- فضیلت، محمود: آهنگ شعر فارسی، سمت و دانشگاه رازی، تهران، 1378. 16- کامگار پارسی، محمد: رباعی و رباعی سرایان، به کوشش اسماعیل حاکمی، دانشگاه تهران، تهران، 1372. 17- لازار، ژیلبر: اشعار پراکندة قدیمترین شعرای فارسی زبان، قسمت ایرانشناسی انستیتو ایران و فرانسه، تهران،1341/1962. 18- مدرسی، حسین: فرهنگ کاربردی اوزان شعر فارسی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی و سمت، تهران،1384. 19- مسگر نژاد، جلیل: مختصری در شناخت علم عروض و قافیه، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، 1370. 20- میر باقری فرد، علی اصغر و دیگران: تاریخ ادبیات ایران، سمت، تهران،1381. 21- نفیسی، سعید: محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، چاپ سوم، امیر کبیر، تهران، 1336. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 3,393 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 539 |