تاثیرآموزش گروهی خودبخشودگی مبتنی بر مفاهیم قرآنی بر عزت نفس نوجوانان پسر

در چرخه تحول روانی هر فرد دوره مهمی وجود دارد که بین دوران کودکی و دوران بزرگسالی قرار می­گیرد و به دوره نوجوانی[1]  موسوم است، دوره­ای که مشخص کننده پایان کودکی و آغاز پی­ریزی پختگی برای زندگی آینده فرد است (حبیب پور و شریفی، 1388). از آسیب­های  شایع این دوره عزت نفس[2]  پایین و افسردگی[3] است، تا جایی که عزت نفس پایین و افسردگی را به عنوان شایع­ترین اختلال­های روانشناختی[4]  این دوره ذکر کرده­اند (بحرینی، اکابریان، قدس بین، یزدانخواه فرد و محمدی باغ ملایی، 1391). ازچشم­انداز سلامت عمومی، مشکلات عزت نفس در دوران نوجوانی در جامعه معرف یک چالش معنادار است که نیاز به توجه ویژه دارد (میلینگز، بیوک، مونتگومری، اسپیرز و استالارد، 2012). پژوهش­ها نشان داده است که عزت نفس یکی از عوامل پیشایند یا موثر در بروز افسردگی است (آلبوکردی، نوری، نیکوسیر جهرمی، زاهدیان، 1389). عزت نفس حالتی است که فرد خود را به عنوان فردی شایسته در نظر گرفته و به گونه­ای موفقیت­آمیز با چالش­های اولیه زندگی روبرو می­شود، عزت نفس از دیدگاه کوپر اسمیت[5]  عبارت از ارزشیابی­های فرد درباره خود و یا قضاوت­هایی درباره ارزش خود است (براندن، 1998).

تاثیر متقابل عزت نفس و تجربه­های موفقیت و شکست در زمینه­های مختلف شخصی و بین شخصی در پژوهش­های مختلف تایید شده است (اکبری،1388). همچنین نشان داده شده است که افراد با عزت نفس بالا نسبت به افراد دارای عزت نفس پایین احتمال بیشتری دارد که خودشان را به خاطر خطاهایشان ببخشند (ترزینو، 2010)؛ که این یافته نشان می­دهد یکی از مشکلات افراد دارای عزت نفس پایین، عدم خودبخشودگی[6] است.

مفهوم خودبخشودگی که مبتنی بر بخشودگی[7] است بر توانایی فرد در دوست داشتن خودش و کنار گذاشتن افکاری که می­تواند خود انتقادی[8]  و بنابراین ناسازگارانه باشد، تمرکز می­کند. اکثر افراد بخشودگی را به صورت یک فرایند دوتایی در برگیرنده یک فرد خطا کار و فرد رنجانیده شده می­بینند (میولت، جیرارد و بخشی، 2004)، اما یک جنبه از بخشودگی که نسبتاً هنوز بررسی نشده، خودبخشودگی است. خودبخشودگی از سه مولفه تشکیل شده است. اولی این است که یک عمل اشتباه عینی روی داده است، به این معنی که چند نفر این عمل را به صورت منفی می‌بینند. دوم: احساسات منفی در فرد پدیدار شده و بر احساسات دیگر غلبه پیدا می­کند و سرانجام، پذیرش درونی به دست آمده است. خود بخشودگی شبیه به بخشش دیگران است اما  تفاوت آنها در این است که خود بخشودگی نیازمند به تسکین(آشتی[9]) مجدد است، درحالیکه بخشودگی دیگران نیازی به این تسکین ندارد (انرایت، 1996). برای اینکه خود بخشودگی روی دهد فرد باید بفهمد که ارزش خودش مستقل از اعمالش است (هال و فینچام،2005).

بخشودگی خود و یا دیگران هم در سطح فردی و هم در سطح بین فردی دارای مزایای متعددی است؛ مطالعات تجربی نشان داده­اند که سطوح بالای بخشودگی خود و یا دیگران با عزت نفس بالا، سلامت روانی بالا، سطوح پایین افسردگی و اضطراب[10]  و عاطفه منفی[11] ارتباط دارد (تیوساینت، ویلیامز، میوزیک و اورسون، 2001).

رومرو،کالیداس، الدج، چانگ، لیسکوم (2006) دریافتند که در بین بیماران دارای سرطان سینه[12]، داشتن نگرش خودبخشودگی، با سطوح پایین آشفتگی خلق و کیفیت زندگی[13] بالاتر مرتبط است (رومرو، کالیداس، الدج، چانگ، لیسکوم، 2006).

نتایج پژوهش آوری (2008) نشان داد که خودبخشودگی به صورت مثبت و معناداری با سلامت جسمانی وروانی مرتبط است. با وجود کاربردهای خودبخشودگی، پژوهش­های تجربی اندکی وجود دارد که بر روی خودبخشودگی تمرکز داشته­اند.

پک (2000) بیان می­کند که خودبخشودگی بر اساس شرایط محیطی، باورها، ارزش­هاو اعتقاد­های فرد و هنجارهای جامعه معنا پیدا می­کند، از آن رو با توجه به آنچه که در مورد تاثیر عدم خودبخشودگی بر عزت نفس بیان شد، برای کار کردن بر روی مشکلات عرت نفس دانش آموزان مسلمان در جامعه ایرانی، می­توان از مبانی دین اسلام در زمینه مفهوم خودبخشودگی در برنامه درمانی خودبخشودگی استفاده نمود.

دردین اسلام به سه نوع ظلم اشاره شده که باعث ایجاد احساس گناه و نابخشودگی در فرد می­شود که عبارتند از ظلم در حق مردم، ظلم در حق خدا و ظلم در حق خود (طباطبایی،1382)، برای رهایی از این احساس گناه و اثرات سوء خطا در اسلام، مسیر توبه در مقابل فرد قرار داده شده است. با نگاهی به آیات و روایاتی که در مورد توبه وجود دارد، مفهوم توبه بنده عبارت است از"برگشت اختیاری از گناه به طاعت و عبودیت". با توجه به آیه 118 سوره توبه، توبه بنده بین دو توبه خداوند قرار دارد، به این معنا که ابتدا خدا به سوی بنده باز می­شود و توفیق توبه به وی می­دهد، سپس بنده توبه می­کند، یعنی توبه را می­پذیرد و او را مورد بخشش و مرحمت قرار می­دهد (طباطبایی، 1382). عواملی نظیر درک فرد از خطایی که انجام داده است، کاهش احساس گناه و احساس آشتی و اتصال با منبع الهی، می­تواند در رسیدن به خودبخشودگی موثر باشد (فتحی، 1390). با توجه به مباحث بالا می­توان چنین بیان نمود که یک فرد مسلمان با عبور از گذار بخشش الهی و در شرایطی که خداوند او را بخشیده می­تواند به احساس خودبخشودگی دست یافته و از آثار سوء گناه و خطا در سلامت روان، در امان بماند.

در این پژوهش از مدل طراحی شده توسط فتحی(1390)یعنی مدل مشاوره گروهی خودبخشودگی بر مبنای مفاهیم قرآنی استفاده شد؛ این مدل در بردارنده مولفه­های شناختی بر گرفته از مدل خودبخشودگی اینرایت (1996)که دارای چهار مرحله آشکارسازی، تصمیم­گیری، کار و نتیجه­گیری است و مولفه­های مشتق شده از قرآن بدین شرحند: 1.فهم این مسئله که انسان موجودی ممکن الخطا است (با توجه به آیه 37 سوره بقره[14])  2.پذیرش اشتباهات خود و درک تاثیراتی که این خطا روی فرد گذاشته است و اظهار ندامت و پشیمانی (آیه 102سوره توبه[15]) 3. اصلاح و  آگاهی در بازگشت ازخطاو بخشش (آیه 89 سوره آل عمران[16]) 4. محبوبیت توبه کاران نزد خداوند و درک و توجه به کرامت انسان (آیه 53 سوره الزمر[17]) 5. تبدیل شدن توبه و بخشش به قسمتی از فلسفه، شخصیت و رفتار فرد و با سرعت انجام دادن توبه در هنگام انجام اعمال خطا و سعی در عدم تکرار عمل انجام شده و داشتن زندگی همراه با خوف و رجاء (آیه 22 سوره بقره و 53 سوره الزمر) 6. صبر ومقاومت در جهت تبدیل شدن به یک انسان کامل و از بین بردن اثرات خطا (آیه 112 سوره هود[18]) .

فتحی (1390) در مدلش خود بخشودگی مبتنی بر مفاهیم قرآنی را  فرآیند آگاهی از خطا و پذیرش خطا و احساس ندامت و پشیمانی و سپس جبران و اصلاح مافات و سپس بر داشتن گامی بلند در جهت تبدیل کردن مفهوم بازگشت از خطا به قسمتی از فلسفه زندگی فرد و در نهایت سعی و استقامت در این راه و تبدیل شدن به انسان کامل مفهوم­سازی کرده است.

علی­رغم اهمیت مفهوم بخشش در ادیان مختلف و به­ویژه دین اسلام، مفهوم بخشش دیگران تنها در سال های اخیر مورد مطالعه قرار گرفته است و در کارهای پژوهشی مفهوم خودبخشودگی، مفهوم نسبتاً جدیدی است (سوانسون، 2011). بر اساس جستجوهای انجام گرفته در پایگاه­های جستجوی داده­ها، پژوهشی که موضوع خودبخشودگی را مورد توجه قرار داده باشد، پژوهش­های قابل توجهی یافت نشد. درایران  تنها مداخلاتی چند، بر افزایش بخشودگی انجام شده است و فقط یک پژوهش در زمینه خودبخشودگی به ویژه با استفاده از مفاهیم دینی توسط فتحی(1390) در ایران انجام شده است، پژوهش فتحی(1390) باهدف بررسی اثربخشی خودبخشودگی مبتنی بر مفاهیم قرآنی بر کاهش افسردگی زنان مطلقه انجام گرفته است که با پژوهش حاضر ارتباط مستقیم دارد، نتایج این پژوهش نشان می­دهد که این مدل درمانی در کاهش افسردگی زنان مطلقه اثر بخش بوده است. البته پژوهش­هایی صورت گرفته که به صورت غیرمستقیم با این موضوع مرتبط­اند و پژوهش­هایی نیز در خارج از کشور انجام شده است. پژوهشی که توسط خدایاری­فرد و همکاران تحت عنوان"روش عفو با تاکید بر دیدگاه اسلامی:بررسی موردی" انجام گرفته است، کار برد روش درمانی عفو و بخشش با تاکید بر دیدگاه اسلامی در درمان و بهبود روابط میان­فردی و چگونگی بهره‌گیری افراد از این روش برای حل مسائل، مشکلات و نابسامانی های­درونی به ویژه رنجش از سایرین مورد بررسی قرار گرفته است، این پژوهش به طور غیرمستقیم با پژوهش حاضر ارتباط دارد.یافته­های این پژوهش که با بررسی موردی انجام شد، نشان داد که با اجرای این روش افراد رنجیده، توانسته­اند اندک اندک افکار و احساسات خود را نسبت به فرد رنجاننده کاهش داده و افکار مثبت را جایگزین آن­ها نمایند (خدایاری­فرد، غباری­بناب، فقیهی و وحدت تربتی، 1381).

ترزینو(2010) در پژوهش خود با عنوان “خودبخشودگی برای خطاکاری­های[19]  شخصی و بین شخصی” دریافت که خودبخشودگی به صورت منفی و معناداری با افسردگی، روان رنجورخویی و اضطراب حالت/صفت همبستگی دارد. به علاوه خودبخشودگی به صورت مثبت و معناداری با بخشودگی و عزت نفس رابطه دارد.

از این رو با توجه به پیامدهای منفی عزت نفس پایین بر نوجوانان و با عنایت به اینکه  می­توان یکی از دلایل عزت نفس پایین راعدم وجود خودبخشودگی در این نوجوانان دانست؛ می­توان این فرض را مطرح کرد که مدل آموزش گروهی خود بخشودگی بر مبنای مفاهیم قرآنی در درمان عزت نفس می­تواند کارآمد باشد، لذا پژوهش حاضر در نظر داشته است تا تاثیر آموزش گروهی خود بخشودگی مبتنی بر مفاهیم قرآنی را در افزایش عزت نفس دانش آموزان سال اول متوسطه،در قالب آموزش گروهی مورد بررسی قرار دهد.

روش

روش پژوهش، جامعه آماری و نمونه: پژوهش حاضر از نوع نیمه آزمایشی با طرح پیش­آزمون- پس­آزمون با گروه کنترل بود. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه دانش آموزان پسر سال اول متوسطه شهر اصفهان در سال تحصیلی 93-92 بود که جهت انجام این پژوهش، دانش آموزان سال اول متوسطه ناحیه 6 اصفهان به صورت نمونه­گیری در دسترس انتخاب شدند.آزمودنی­های نمونه پژوهش دارای سنین 15 و 16 سال بوده و تمامی نمونه پژوهش پسر بودند. از 40 نفر نمونه پژوهش 28 نفر(معادل 70 درصد) در مدارس دولتی عادی و 12 نفر (معادل 30 درصد) در مدارس نمونه مشغول به تحصیل بودند.  فرآیند کامل نمونه‌گیری بدین صورت بود که با حضور در مرکز مشاوره اداره آموزش و پرورش ناحیه 6، پرسشنامه غربالگری سلامت عمومی دانش آموزان سال اول متوسطه مورد بررسی قرار گرفت. این پرسشنامه ابزاری است غربالگر که توسط وزارت آموزش و پرورش در سال 1389 تهیه شده و از سال 1390 درپایه اول متوسطه برای تمام دانش آموزان کشور اجرا می­شود. این پرسشنامه شامل مقیاس­های عزت نفس، اضطراب، افسردگی، رضایت از مدرسه، رضایت از زندگی، رضایت از ارتباط با همسالان و رضایت از معلمان و مدیر است که هر مقیاس نیز سوالات مربوط به خود را دارد. همانطور که اشاره شد پرسشنامه سلامت عمومی ابزاری غربالگر است به همین دلیل از بین 86 نفری که در این پرسشنامه دارای عزت نفس پایین تشخیص داده شده بودند، پرسشنامه عزت نفس کوپراسمیت را تکمیل نمودند. افرادی که در این پرسشنامه نمره پایین تر از 23 (نقطه برش پرسشنامه) را به دست آورده بودند، به عنوان افراد دارای ضعف در عزت نفس شناسایی شدند. سپس از بین 74 نفری که علاوه بر پرسشنامه غربالگری سلامت عمومی مربوط به وزارت آموزش و پرورش، در پرسشنامه کوپراسمیت نیز واجد عزت نفس پایین بودند، 40 نفر به تصادف انتخاب و طی نامه­ای از آنان جهت شرکت در پژوهش دعوت به عمل آمد. این دانش آموزان، بصورت تصادفی در دو گروه 20 نفره آزمایش و کنترل جایگزین شدند. پس از آن گروه آزمایش به مدت 8 جلسه 90 دقیقه­ای تحت آموزش گروهی خودبخشودگی مبتنی بر مفاهیم قرآنی قرار گرفتند و گروه کنترل چنین مداخله­ای دریافت نکردند، ولی پس از اتمام کار با گروه آزمایش، طبق قرار قبلی مداخلات گروهی برای گروه کنترل انجام شد. پس از اتمام جلسات، مجدداً پرسشنامه عزت نفس کوپر اسمیت برای هر دو گروه اجرا شد. پس از یک دوره دوماهه همین پرسشنامه مجدداً به عنوان آزمون پیگیری انجام شد.

ابزار سنجش: مقیاس عزت نفس کوپر اسمیت[20] : کوپر اسمیت (1967) مقیاس عزت نفس خود را بر اساس تجدید نظری که بر روی مقیاس "راجرز ودیموند" در سال 1954 انجام داد، تهیه کرد. پرسشنامه عزت نفس کوپر اسمیت دارای 58 ماده است که 8 ماده آن یعنی شماره­های 55،48، 41، 34، 27، 20، 13، 6 دروغ سنج است. در مجموع 50 ماده آن به 4 خرده مقیاس عزت نفس کلی، عزت نفس اجتماعی- همسالان، عزت نفس خانوادگی، و عزت نفس تحصیلی تقسیم شده است. شیوه نمره­گذاری این آزمون به صورت 0 و 1 است، به این صورت که ماده های شماره 57، 47،45 ،36، 32، 30، 29، 28، 24، 23، 21، 19، 18، 14، 10، 5، 4، 2، پاسخ بله نمره یک و پاسخ خیر نمره صفر می­گیرد و بقیه سوالات معکوس است، یعنی پاسخ خیر نمره یک و پاسخ بله نمره صفر می­گیرد. بدیهی است حداقل نمره­ای که یک فرد ممکن است بگیرد صفر وحداکثر نمره 50 خواهد بود. چنانچه پاسخ­دهنده از 8 ماده دروغ­سنج بیش از 4 نمره بیاورد بدان معناست که نتیجه آزمون قابل اعتماد نیست و آزمودنی سعی کرده است خود را بهتر از آنچه هست جلوه دهد (فتحی آشتیانی، 1389). پژوهش­های متعددی روایی وپایایی این آزمون را تایید کرده­اند. روایی آزمون که از طریق همبستگی میان نمره­های این آزمون با معدل سال آخر 230 دانش آموز دختر و پسر محاسبه شده بود، نمره همبستگی برای پسران 96/0 و برای دختران 71/0 به دست آمد. میزان پایایی نیز با روش آزمون- بازآزمون برای پسران 90/0 و برای دختران 92/0 به دست آمده بود (فتحی آشتیانی،1389). میزان پایایی این پرسشنامه در پژوهش حاضر به وسیله آلفای کرونباخ برای مقیاس کل 89/0 و برای زیر مقیاس­های عزت نفس کلی82/0، عزت نفس اجتماعی 88/0، عزت نفس خانوادگی 88/0، و عزت نفس تحصیلی 87/0 محاسبه شد.

پرسشنامه سلامت عمومی:این پرسشنامه در سال 1389 توسط وزارت آموزش و پرورش تهیه و برای فرایند غربالگری سلامت عمومی دانش آموزان اول متوسطه جهت انتخاب رشته و ورود به رشته های مختلف تحصیلی تهیه شده است. این پرسشنامه در کنار پرسشنامه­های استعداد تحصییلی و رغبت­سنج استرانگ مورد استفاده قرار می­گیرد. این پرسشنامه شامل مقیاس­های عزت نفس، اضطراب، افسردگی، رضایت از مدرسه، رضایت از زندگی، رضایت از ارتباط با همسالان و رضایت از معلمان و مدیر است که هر مقیاس نیز سوالات مربوط به خود را دارد. پرسشنامه حاضر پس از تکمیل شدن توسط دانش آموز توسط نرم افزار تصحیح و نمره­گذاری می­شود. میزان پایایی این پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ 83/0 محاسبه شد. از این پرسشنامه فقط جهت غربالگری استفاده شد.

روش اجرا و تحلیل:بعد از تقسیم­بندی دانش آموزان با توجه به توضیحاتی که در قسمت آزمودنی­ها آمده، در جلسه­ای دو گروه توجیه شدند و اطلاعات لازم درباره اهداف پژوهش و مطالبی در جهت رفع نگرانی­های دانش آموزان و اجرای آموزش گروهی پس از اتمام کار با گروه آزمایش بیان شد و موافقت دو گروه برای شرکت در این پژوهش جلب شد و پس از آن گروه آزمایش به مدت 8 جلسه 90 دقیقه­ای تحت آموزش گروهی خودبخشودگی مبتنی بر مفاهیم قرآنی قرار گرفتند و گروه کنترل هیچ مداخله‌ای دریافت نکردند.

پروتکل درمانی خودبخشودگی، بر مبنای مفاهیم قرآنی فتحی (1390) بود. محتوای جلسات درمان در جدول 1 آمده است.

جدول (1) خلاصه ساختار و محتوای جلسات درمانی

یافته­ها

برای تحلیل نتایج از تحلیل کواریانس استفاده شد. جدول2 نتایج توصیفی متغیرهای پژوهش را در مرحله پیش، پس­آزمون و پیگیری نشان می­دهد.

جدول(2) میانگین و انحراف معیار نمره­های ابعاد عزت نفس مراحل پیش، پس­آزمون و پیگیری

جدول 2 آمار توصیفی متغیرها را در سه مرحله پیش و پس­آزمون و پیگیری نشان می­دهد که بنابراین نمره­های مربوط به ابعاد عزت نفس(جز مولفه عزت نفس تحصیلی) در گروه آزمایش در مرحله پس­آزمون و پیگیری در قیاس با گروه کنترل افزایش یافته است.

لذا جهت بررسی معناداری این افزایش در مراحل پس­آزمون و پیگیری نتایج تحلیل کواریانس به صورت مجزا مورد بررسی قرار گرفت.

جدول (3)  نتایج تحلیل کواریانس تاثیر آموزش خودبخشودگی بر ابعاد عزت نفس در مرحله پس آزمون

همانطور که جدول 3 نشان می­دهد، در مرحله پس­آزمون، در میانگین نمرات متغیرهای عزت نفس کلی، اجتماعی و خانوادگی بر اثر مداخله متغیر مستقل (آموزش خودبخشودگی) تفاوت معنادار ایجاد شده است (05/0>P). به ترتیب 43 درصد از تغییرات عزت نفس کلی، 29 درصد از تغییرات عزت نفس اجتماعی و 38 درصد از تغییرات متغیر عزت نفس خانوادگی به وسیله تاثیر متغیر مستقل (آموزش خودبخشودگی) قابل تبیین است. این درحالی بود که آموزش خودبخشودگی مبتنی بر مبانی قرآنی نتوانسته بود منجر به ایجاد تفاوت معنادار در نمرات پس آزمون مولفه عزت نفس تحصیلی شود. توان آزمون نشان از کفایت حجم نمونه جهت انجام پژوهش داشت.

جدول (4) نتایج تحلیل کواریانس تاثیر آموزش خودبخشودگی بر ابعاد عزت نفس در مرحله پیگیری