بررسی فلور، شکل‌های رویشی و انتشار جغرافیایی عناصر گیاهی منطقه مرتعی یحیی‌آباد (نطنز)

عباسی, شبنم; افشارزاده, سعید; مهاجری, عبدالرضا

تعداد نشریات	43
تعداد شماره‌ها	1,652
تعداد مقالات	13,409
تعداد مشاهده مقاله	30,263,536
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	12,093,116

بررسی فلور، شکل‌های رویشی و انتشار جغرافیایی عناصر گیاهی منطقه مرتعی یحیی‌آباد (نطنز)

علوم زیستی گیاهی

مقاله 2، دوره 4، شماره 11، اردیبهشت 1391، صفحه 1-12 اصل مقاله (418.57 K)

نویسندگان

شبنم عباسی¹؛ سعید افشارزاده^* ¹؛ عبدالرضا مهاجری²

¹گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

²اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

منطقه یحیی‌آباد با مساحت تقریبی 6000 هکتار در 35 کیلومتری جنوب‌غربی نطنز، در جنوب کوه‌های کرکس قرار دارد. ارتفاع این منطقه حداقل 2000 و حد‌اکثر 2720 متر از سطح دریاست. میانگین بارندگی سالانه 22/147 میلی‌متر و متوسط درجه حرارت سالیانه 41/15 درجه سانتیگراد است. مجموعه رُستنی‌های این منطقه، بالغ بر 190 گونه گیاهی متعلق به 31 تیره و 129 جنس است. از مجموع 129 جنس، 18 جنس (62 درصد) و 23 گونه
(12 درصد) به تک‌لپه‌ای‌ها و 111 جنس (86 درصد) و 167 گونه (88 درصد) به دو‌لپه‌ای‌ها تعلق دارد. بزرگترین تیره‌های گیاهی از نظر تعداد گونه عبارتند از: Asteraceae با 36 گونه، Poaceae با 23 گونه، Fabaceae با 19 گونه، Brassicaceae با 18 گونه، Lamiaceae با 17 گونه و Caryophyllaceae با 12 گونه. بررسی انتشار جغرافیایی فلور منطقه نشان داد که بیشترین پراکنش جغرافیایی به ناحیه ایرانی-تورانی با 133 گونه (1/71 درصد) و ایرانی-تورانی/ اروپا-سیبری با 27 گونه (4/14 درصد) مربوط است که از بین آنها 35 گونه انحصاری ایران (7/18 درصد) بودند. در بین گیاهان منطقه، به ترتیب همی‌کریپتوفیت‌ها با 85 گونه (7/44 درصد)، تروفیت‌ها با 55 گونه (29 درصد)، کامئوفیت‌ها با 35 گونه (4/18 درصد)، ژئوفیت‌ها با 12 گونه (3/6 درصد) و فانروفیت‌ها با 3 گونه (6/1 درصد) مهم‌ترین شکل‌های زیستی را تشکیل می‌دهند.

کلیدواژه‌ها

ایرانی-تورانی؛ شکل‌های زیستی؛ انتشار جغرافیایی؛ ایرانی؛ تورانی؛ فلور؛ کوه‌های کرکس

اصل مقاله

پوشش گیاهی بخش مهمی از اکوسیستم‌های طبیعی را تشکیل می‌دهد. گونه‌های گیاهی بر اساس خواص، سرشت و نیز شرایط محیطی اطراف خود در هر اکوسیستم انتشار می‌یابند .(Nimis, 1985) فهرست گونه‌های گیاهی هر منطقه را فلور می‌نامند. فلور هر ناحیه نتیجۀ واکنش‌های جامعه زیستی در برابر شرایط محیط کنونی و تکامل گیاهان در دوران گذشته است. بررسی و ارزیابی فلور هر منطقه از جمله تعیین فهرست فلوریستیک، طیف زیستی و انتشار جغرافیایی گونه‌های گیاهی آن از نظر شناخت تنوع زیستی و مدیریت منابع طبیعی حایز اهمیت است (یوسفی، 1385). شکل‌های رویشی موجود در هر منطقه، بین گونه‌های گیاهی و محیط زندگی آنها نوعی تعادل ایجاد می‌کند که موجب سازگاری گیاه با شرایط محیط می‌شود. طیف زیستی رانکایر بر اساس معرفی شکل‌های رویشی با توجه به موقعیت و چگونگی حفاظت جوانه‌های گیاه در فصول نامساعد بنا شده است. با توجه به اینکه طیف زیستی گیاهان در اقلیم‌های گوناگون متفاوت و در هر منطقه رویشی بیانگر وضعیت اقلیمی و آب و هوایی آن است، اگر عوامل اکولوژیک برای یک گونه مناسب باشد، آن گونه از سطح انتشار بیشتری برخوردار است (واثقی و همکاران، 1387). بررسی انتشار جغرافیایی گیاهان هر منطقه، در تعیین عرصه انتشار گونه‌ها و تغییرات آن در پی تأثیر عوامل مختلف و نیز تشخیص گونه‌های بوم‌زاد اهمیّت زیادی دارد.

استان اصفهان به علت موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی ویژه، مانند کوه‌های مرتفع کرکس، قرار گرفتن بین رشته کوه‌های زاگرس و مناطق خشک فلات مرکزی ایران، دارا بودن اکوسیستم‌ها و مراتع طبیعی ویژه، از فلور متنوعی برخوردار است. پوشش گیاهی مناطق مرکزی ایران و به ویژه حوضه‌های آبخیز جنوب‌غربی تا جنوب‌شرقی کاشان (ارتفاعات رشته کوه‌های کرکس) توسط برخی از پژوهشگران مطالعه شده است که از عمده‌ترین آنها در دهه اخیر، می‌توان به مطالعات Rechinger (1977)، بتولی (1382)، خواجه‌الدین و همکاران (1386) اشاره نمود.

گیاهان منطقه با توجه به خصوصیات اقلیمی و جغرافیایی منحصر به فرد این منطقه، مانند نزدیکی به کویر و همچنین طبیعت کوهستانی منطقه، دارای ژنوم‌های ارزشمندی هستند. شرایط تعلیف شدید دام در مراتع منطقه یحیی‌آباد گویای نابودی تدریجی گیاهان این منطقه مرتعی است، لذا مطالعه فلور و پوشش گیاهی آن از جنبه‌های مختلف از لحاظ کاربرد برای احیا و اصلاح این مراتع و همچنین شناخت تنوع زیستی کشور حایز اهمیّت است.

مواد و روش‌ها

منطقه مورد مطالعه

منطقه یحیی‌آباد در فاصله 35 کیلومتری جنوب‌غربی شهرستان نطنز واقع شده، بین عرض‌های جغرافیایی 17 ْ33 و َ24 ْ33 شمالی و طول‌های جغرافیایی َ39 ْ51 و َ49 ْ51 شرقی قرار گرفته است. ارتفاع این منطقه بین 2000-2720 متر از سطح دریاست. متوسط بارندگی این ناحیه بر اساس آمار ایستگاه هواشناسی نطنز، به طور متوسط 22/147، حداکثر 9/270 و حداقل 1/114 میلی‌متر است. بخش عمده بارندگی در فصل زمستان در ماه‌های آذر تا اردیبهشت است و از اواخر بهار تا پاییز میزان بارندگی اندک است. شکل 1 منحنی آمبروترمیک منطقه را نشان می‌دهد. بر اساس طبقه‌بندی‌های اقلیمی مختلف، اقلیم منطقه از نوع خشک است. متوسط حرارت سالیانه در گرم‌ترین ماه سال 6/39 درجه و حداقل آن 14- درجه سانتیگراد است. از نظر زمین‌شناسی رسوبات منطقه عمدتاً مربوط به دوره سنوزوئیک و خاک آن عمدتاً از نوع لیتوسل با سنگریزه زیاد است (اداره کل منابع طبیعی، 1375).

روش تحقیق

پس از بررسی مقدماتی، 6000 هکتار از مساحت منطقه مطالعه گردید، نمونه‌برداری در طول 5 خط ترانسکت در جهت ارتفاع و شیب منطقه، طی بهار و تابستان 1389 انجام گرفت. شناسایی نمونه‌ها بر اساس روش‌های رایج تشخیص در تاکسونومی و با استفاده از فلورها و تک‌نگاره‌هایی مانند فلورا ایرانیکا، فلور ترکیه، فلور اروپا، فلور عراق، گون‌های ایران و اطلس گون‌های ایران، فلور رنگی ایران، فلور ایران و فلور رُستنی‌های ایران انجام شد (Rechinger, 1963-2001; Davis, 1965-1988; Tutin and Heywood, 1964-1980; Townsend et al., 1966-1985؛ معصومی، 1365-1379؛ معصومی، 1365-1372؛ قهرمان، 1357-1380؛ مبین، 1375؛ اسدی و همکاران، 1369-1381)، همچنین برای تأیید گونه‌های شناسایی شده از نمونه‌های هرباریومی دانشگاه اصفهان (HIU) و مرکز تحقیقات کشاورزی استان اصفهان استفاده گردید. تعیین انتشار جغرافیایی بر اساس فلورا ایرانیکا و تعیین شکل زیستی بر اساس روشی به نام روش رانکایر (1934) استفاده شد.

نتایج

در تحقیق حاضر، در مجموع 190 گونه متعلق به 31 تیره و 129 جنس شناسایی گردید که نمونه‌های هرباریومی آنها در هرباریوم دانشگاه اصفهان نگهداری می‌شود. از مجموع 129 جنس، 18 جنس (62 درصد) و 23 گونه (12 درصد) متعلق به تک‌لپه‌ای‌ها و 111 جنس (86 درصد) و 167 گونه (88 درصد) متعلق به دو‌لپه‌ای‌هاست. نام علمی گیاهان شناسایی شده، شکل زیستی، پراکنش جغرافیایی آنها در جدول 1 ارایه شده است. از مجموع 31 تیره، تیره Asteraceae با 22 جنس و 36 گونه، تیره Poaceae با 18 جنس و 23 گونه، تیره Fabaceae با 4 جنس و 19 گونه، تیره Brassicaceae با 15 جنس و 18 گونه، تیره Lamiaceae با 14 جنس و 17 گونه، تیره Caryophyllaceae با 7 جنس و 12 گونه، تیره Rubiaceae با 5 جنس و5 گونه به ترتیب جزو بزرگترین تیره‌های موجود در منطقه محسوب می‌شوند. سایر تیره‌ها کوچکترند و برخی تنها دارای یک جنس و یک گونه هستند. شکل 2 تیره‌های بزرگ از نظر تعداد جنس و گونه را نشان می‌دهد. بیشترین تعداد گونه به جنس‌های Astragalus (15 گونه)، Cousinia (8 گونه)، Acanthophyllum (5 گونه)، Alyssum (4 گونه) و Allium، Bromus، Centurea، Eryngium، Lappula و Poa (هر کدام با 3 گونه) مربوط است. تعداد 20 جنس دارای 2 گونه و سایر جنس‌ها تنها دارای یک گونه هستند. شکل زیستی عناصر گیاهی در تطبیق آنها با محیط است و چگونگی تیپ ُرستنی‌های منطقه را نشان می‌دهد. در بین گیاهان شناسایی شده منطقه به ترتیب همی‌کریپتوفیت‌ها با 85 گونه (7/44 درصد)، تروفیت‌ها با 55 گونه (29 درصد)، کامئوفیت‌ها با 35 گونه (4/18 درصد)، ژئوفایت‌ها با 12 گونه (3/6 درصد) و فانروفایت‌ها با 3 گونه (6/1 درصد) مهم‌ترین شکل‌های زیستی را تشکیل می‌دهند (شکل 3). بر اساس بررسی‌های انجام شده، تعداد 133 گونه از عناصر گیاهی (1/71 درصد) به ناحیه ایرانی-تورانی، 27 گونه (4/14 درصد) به نواحی ایرانی-تورانی/ اروپا-سیبری، 9 گونه (8/4 درصد) به نواحی اروپا-سیبری/ ایرانی-تورانی/ مدیترانه‌ای، 8 گونه (3/4 درصد) به نواحی ایرانی-تورانی/ مدیترانه‌ای، 3 گونه (6/1 درصد) به نواحی ایرانی-تورانی/ صحرا-سندی، 2 گونه (1/1 درصد) به نواحی ایرانی-تورانی/ صحرا-سندی/ اروپا سیبری/ مدیترانه‌ای، همچنین، 2 گونه (1/1 درصد) به چند ناحیه‌ای، 2گونه (1/1 درصد) جهان وطن و در نهایت یک گونه (5/0 درصد) به نواحی ایرانی-تورانی/ صحرا-عربی تعلق دارند (شکل 4). بر اساس فلورا ایرانیکا از بین 190 گونه شناسایی شده در این منطقه، 133 گونه به ناحیه ایرانی-تورانی مربوط بودند (1/71 درصد) که 35 گونه از آنها (7/18 درصد) جزو گیاهان انحصاری ایرانی-تورانی هستند و از میان این گیاهان انحصاری ایرانی-تورانی، 22 گونه ( 6/11 درصد) فقط در ایران رویش دارند. همچنین، تعداد 63 گیاه دارویی در منطقه شناسایی شد و تعداد گونه‌های مورد تهدید در منطقه یحیی‌آباد 33 گونه بود. 31 گونه با خطر کمتر و 2 گونه بدون اطلاع هستند. طبق نظر کارشناسان اداره مرتع، از این مقدار، تعداد دو گونه sp. Cachrysو Salsola rigida در منطقه در حال نابودی هستند. با این وجود، نمی‌توان بر اساس اطلاعات حاصل از این مطالعه اظهار نظر قطعی نمود. فهرست گیاهان منطقه در جدول 1 ارائه شده است.


شکل 1- منحنی آمبروترمیک ایستگاه نظنز در یک دوره 13 ساله (1992-2005). بر اساس اطلاعات اداره منابع طبیعی و سایت هواشناسی استان اصفهان	شکل 2- تعداد جنس‌ها و گونه‌های بزرگ متعلق به تیره‌های اصلی (بزرگ)

شکل 3- درصد شکل‌های زیستی گیاهان منطقه مورد مطالعه	شکل 4- نمودار پراکنش جغرافیایی گیاهان موجود در منطقه

جدول 1- فهرست گیاهان منطقه یحیی‌آباد نطنز. علایم مندرج در جدول عبارتند از: He= همی‌کریپتوفیت‌ها، Ch= کامئوفیت‌ها،
Th= تروفیت‌ها، Ge= ژئوفایت‌ها، ph= فانروفایت‌ها، ES= اروپا-سیبری، IT= ایرانی-تورانی، M= مدیترانه‌ای، Cosm= جهان وطن،
SA= صحرا–عربی، SS= صحرا-سندی، End= بوم‌زاد (Raunkiaer, 1934; Rechinger, 1963-2001).

پراکنش جغرافیایی	شکل زیستی	نام گونه
Alliaceae
IT	Ge	Allium scabriscapum Boiss.
IT	Ge	Allium fibrosum Regel
-	Ge	Allium sp.
Amarylidaceae
IT	Ge	Ixiolirion tataricum (Pall.) Herb. & Traub
Apiaceae
IT (End.)	He	Echinophora platyloba DC.
IT,ES	He	Eryngium billardierei Delar.
IT (End.)	He	Eryngium bungei Boiss.
IT	He	Eryngium thyrsoideum Boiss.
IT	He	Ferula ovina Boiss.
IT	Th	Scandix aucheri Boiss.
Asteraceae
IT,ES	He	Achillea wilhelmsii K. Koch
IT,ES	He	Acroptilon repens (L.) DC.
IT (End.)	Th	Anthemis gayana Boiss.
IT	Ch	Artemisia aucheri Boiss.
IT,ES	Ch	Artemisia sieberi Besser
IT (End.)	He	Centaurea gaubae (Bornm.) wagenitz
IT (End.)	He	Centaurea ispahanica Boiss.
IT,ES	He	Centaurea virgata Lam.
Cosm	He	Cichorium intybus L.
IT	He	Cirsium arvense (L.) Scop.
IT,M	He	Cirsium congestum Fisch. & C.A.Mey. ex DC.
IT (End.)	He	Cousinia alexeenkoana Bornm.
IT (End.)	He	Cousinia bornmuelleri C. Winkl.
IT	He	Cousinia cylindracea Boiss.
IT (End.)	He	Cousinia eriobasis Bunge
IT	He	Cousinia lasiolepis Boiss.
IT (End.)	He	Cousinia multiloba DC.
-	He	Cousinia sp.
-	He	Cousinia sp.
IT (End.)	He	Echinops elymaiticus Born
IT (End.)	He	Echinops robustus Bunge
IT,M	He	Gundelia tournefortii L.
IT	Ch	Hertia angustifolia Kuntze
IT	Th	Lactuca glauciifolia Boiss.
IT,ES	Th	Lasiopogon muscoides DC.
IT (End.)	He	Launaea acanthodes subsp. tomentella (Rech.f.) N.Kilian
IT	He	Onopordum heteracanthum C.A. Mey.
IT	He	Outreya carduiformis Jaub. & Spach
IT	He	Scariola orientalis (Boiss.) Sojak
IT (End.)	He	Scorzonera mucida Rech.f., Aellen & Esfand.
IT (End.)	He	Scorzonera tortuosissima Boiss.
IT,M,ES	Th	Senecio vernalis Waldst. & Kit.
IT,ES	He	Tanacetum polycephalum Sch.Bip.
IT	He	Taraxacum bessarabicum Fisch.
IT	He	Tragopogon buphthalmoides Boiss.
IT (End.)	He	Tragopogon caricifolius Boiss.
Boraginaceae
IT,ES	Th	Lappula barbata Gurke
IT,ES	Th	Lappula microcarpa Gurke
IT,ES	Th	Lappula sessiliflora (Boiss.) Gurke
IT,ES	Th	Nonea caspica G.Don
IT	Th	Rochelia disperma (L.) Wettst.
IT	Th	Rochelia macrocalyx Bunge
Brassicaceae
IT	Th	Aethionema elongatum Boiss.
IT (End.)	He	Alyssum bracteatum Boiss. & Buhse
IT,ES	Th	Alyssum heterotrichum Boiss.
IT,M	Th	Alyssum linifolium Stephan ex Willd.
IT	Th	Alyssum szovitsianum Fisch. & C.A.Mey.
IT,ES	Th	Arabis aucheri Boiss.
IT,ES,M	Th	Chorispora tenella DC.
IT	Th	Clypeola dichotoma Boiss.
IT,SS,ES,M	Th	Clypeola jonthlaspi L.
IT	Th	Conringia persica Boiss.
Cosm	Th	Descurainia Sophia (L.) Webb ex Prantl
IT	He	Erysimum repandum L.
IT	He	Fibigia umbellata (Boiss.) Boiss.
IT	He	Isatis cappadocica Desv.
IT,M	He	Lepidium persicum Boiss.
IT (End.)	He	Matthiola ovatifolia Boiss.
IT	Ch	Moriera spinosa Boiss.
IT (End.)	He	Pseudocamelina glaucophylla N.Busch
Caryophyllaceae
IT (End.)	Ch	Acanthophyllum bracteatum Boiss.
IT,ES	Ch	Acanthophyllum glandulosum Bunge ex Boiss.
IT	Ch	Acanthophyllum gracile Bunge ex Boiss.
IT	Ch	Acanthophyllum microcephalum Boiss.
IT (End.)	Ch	Acanthophyllum squarrosum Boiss.
IT (End.)	He	Buffonia macrocarpa Ser.
IT	He	Buffonia oliveriana Ser.
IT	He	Dianthus crinitus Sm.
IT (End.)	Ch	Gypsophila acantholimoides Bornm.
IT	Th	Holosteum glutinosum Fisch. & C.A.Mey.
IT	Th	Minuartia meyeri Bornm.
IT	He	Silene commelinifolia Boiss.
Chenopodiaceae
IT	Ch	Anabasis aphylla L.
IT	Ch	Eurotia ceratoides C.A.Mey.
IT	Ch	Kochia prostrata (L.) Schrad.
IT	Th	Kochia stellaris Moq.
IT,M	Ch	Noaea mucronata Asch. & Schweinf.
IT	Th	Salsola kali L.
IT	He	Salsola tomentosa ( Moq.) Spach
IT	Ch	Seidlitzia rosmarinus Bunge ex Boiss.
Convolvulaceae
IT	Ch	Convolvulus fruticosus Pall.
Crassulaceae
IT	He	Pseudosedum multicaule (Boiss. & Buhse) Boriss.
Cyperaceae
IT,ES	Ge	Scirpus holoschoenus L.
Ephedraceae
IT	Ch	Ephedra intermedia Schrenk & C.A.Mey.
Euphorbiaceae
IT, M	He	Andrachne telephioides L.
IT	He	Euphorbia heteradena Jaub. & Spach
Fabaceae
IT	He	Alhagi persarum Boiss. & Buhse
IT	Th	Astragalus biovulatus Bunge
IT	Ch	Astragalus callistachys Buhse
IT	Ch	Astragalus floccosus Boiss.
IT	Ch	Astragalus globiflorus Boiss.
IT	Ch	Astragalus glaucacanthos Fisch.
IT	Ch	Astragalus gossypinus Fisch.
IT	Th	Astragalus macropelmatus Bunge
IT	Ch	Astragalus microphysa Boiss.
IT (End.)	Th	Astragalus oxyglottis Steven ex M.Bieb.
IT	Ch	Astragalus podolobus Boiss. & Hohen.
IT	He	Astragalus schistosus Boiss. & Hohen.
IT	He	Astragalus spachianus Boiss. & Buhse
IT	He	Astragalus supervacaneus Greene
IT	Th	Astragalus tribuloides Delile
IT	Ch	Astragalus verus Olivier
IT	He	Onobrychis melanotricha Boiss.
IT	He	Onobrychis psoraleifolia Boiss.
IT	Th	Trigonella monantha C.A.Mey.
Geraniaceae
IT,M,ES	Th	Erodium cicutarium (L.) L Her. ex Aiton
IT,M,ES	Ge	Geranium persicum Schonb.-Tem.
IT,M,ES	Ge	Geranium tuberosum L.
Iridaceae
IT	Ge	Iris songarica Schrenk
Lamiaceae
IT (End.)	Ch	Ajuga chamaecistus Ging. ex Benth.
IT (End.)	He	Eremostachys laevigata Bunge
IT	He	Eremostachys macrophylla Montbret & Aucher
IT (End.)	Ch	Lagochilus macracanthus Fisch. & C.A.Mey.
IT	He	Marrubium crassidens Boiss.
IT,SS,ES,M	He	Mentha longifolia Huds.
IT (End.)	He	Nepeta oxyodonta Boiss.
IT	He	Perovskia abrotanoides Kar.
IT	He	Phlomis olivieri Benth.
IT	He	Salvia atropatana Bunge
IT (End.)	He	Scutellaria multicaulis Boiss. subsp. multicaulis
IT	He	Scutellaria pinnatifida A. Ham. subsp. Alpina (Bornm.) Rech. F.
IT,ES	He	Stachys inflata Benth.
IT	He	Teucrium orientale L.
IT (End.)	Ch	Thymus daenensis Celak.
IT (End.)	Ch	Ziziphora clinopodioides Lam.
IT,ES	Th	Ziziphora tenuir L.
Liliaceae
IT	Ge	Gagea gageoides (Zucc.) Vved.
IT	Ge	Tulipa biflora Pall.
Papaveraceae
IT,ES	Th	Hypecoum pendulum L.
IT (End.)	He	Papaver bornmuelleri Fedde
IT	Th	Papaver commutatum Fisch., C.A.Mey. & Trautv.
IT	Th	Roemeria hybrida (L.) Dc.
Plumbaginaceae
IT (End.)	Ch	Acantholimon aspadanum Bunge
IT (End.)	Ch	Acantholimon scorpius Boiss.
Poaceae
IT	Ge	Arrhenatherum kotschyi Boiss.
IT,ES,M	Th	Boissiera squarrosa (Sol.) Nevski
IT	Th	Bromus danthoniae Trin.exC.A.Mey.
IT,ES,M	Th	Bromus tectorum L.
IT,ES	He	Bromus tomentellus Boiss.
Plur	He	Cynodon dactylon (L.) Pers.
IT	He	Enneapogon persicus Boiss.
IT,M	Th	Eremopoa persica (Trin.)Roshev.
IT	Th	Eremopyrum bonaepartis (Spreng.) Nevski
IT,ES	Th	Eremopyrum distans (K.Koch ) Nevski
IT	Th	Henrardia persica (Boiss.) C.E.Hubb.
IT,SS	Th	Heteranthelium piliferum Hochst. ex Jaub. & Spach
IT,M	Th	Hordeum glaucum Steud.
IT	Th	Hordeum vulgare L.
IT	He	Lolium rigidum Gaudin
IT	He	Melica persica Kunth
IT	Th	Oryzopsis barbellata (Mez) Bor
IT,ES	Ge	Poa bulbosa L.
IT,SA	He	Poa sinaica Steud.
IT,ES	He	Poa trivialis L.
IT,ES	He	Stipa barbata Desf.
IT	He	Stipagrostis plumosa Munro ex T.Anderson
IT,ES,M	Th	Taeniatherum crinitum (Schreb.) Nevski
Polygonaceae
IT	Ph	Atraphaxis spinosa L.
IT	He	Polygonum paronychioides C.A.Mey.
IT,ES	He	Rumex conglomeratus Murray
Ranunculaceae
IT	Th	Adonis aestivalis L.
IT	Th	Consolida rugulosa Schrodgr.
IT	He	Delphinium jacobsii Iranshahr
IT	He	Ranunculus sceleratus L.
Resedaceae
IT (End.)	He	Reseda buhseana Mull.Arg.
Rosaceae
IT,ES	ph	Cotoneaster discolor Pojark.
IT (End.)	He	Potentilla elvendensis Boiss.
Rubiaceae
IT,ES	Th	Asperula arvensis L.
IT	Th	Callipeltis cucullaris Steven
IT	He	Crucianella gilanica Trin.
IT,SS	Th	Gaillonia bruguieri A.Rich. ex DC.
IT	Th	Galium tricornutum Dandy
Scrophulariaceae
IT	Ch	Scrophularia deserti Delile
IT	Ch	Scrophularia striata Boiss.
IT,ES	He	Verbascum songaricum Schrenk
*Tamaricaceae*
Plur	ph	Tamarix ramosissima Ledeb.
Thymelaeaceae
IT	Ch	Dendrostellera lessertii Tiegh.
Valerianaceae
IT	Th	Valerianella triplarisBoiss. & Buhse.
IT,ES	Th	Valerianella vesicaria Moench
Zygophylaceae
IT,ES,M	He	Peganum harmala L.

بحث

وجود 190 گونه شناسایی شده متعلق به 31 تیره و 129 جنس در منطقه یحیی‌آباد، بیانگر غنای گونه‌ای نسبتاً بالای آن است. در منطقه یحیی‌آباد، تیره‌های Asteraceae، Poaceae، Fabaceae، Brassicaceae، Lamiaceae، Caryophyllaceae و Rubiaceae به ترتیب جزو بزرگترین تیره‌های موجود در منطقه محسوب می‌شوند که بیشترین عناصر گیاهی تشکیل‌دهنده آنها دارای شکل‌های رویشی همی‌کریپتوفیت و تروفیت با پراکنش جغرافیایی ایرانی-تورانی است.

تعداد کمتر گونه‌های مشاهده شده در منطقه یحیی‌آباد در مقایسه با 290 گونه از کل منطقه کرکس در گزارش خواجه‌الدین و همکاران (1386) و همچنین، منطقه حفاظت‌شدۀ ذخیره‌گاه بیوسفر توران (609 گونه) توسط عصری و همکاران (1377) می‌تواند به علت چرای دام و نیز ارتفاع نسبتاً یکنواخت منطقه یحیی‌آباد باشد. گونه‌های منطقه یحیی‌آباد در مقایسه با گزارش‌های دیگر در مناطق مجاور و مشابه کمتر بود. به عنوان مثال عصری (1387) در موته 580 گونه، بتولی (1382) در قزاآن کاشان 398 گونه و توکلی و مظفریان (1384) در آبخیز کبار قم 284 گونه معرفی نموده‌اند. این موضوع می‌تواند به علت وسعت کمتر منطقه یحیی‌آباد (6000 هکتار) نسبت به مناطق دیگر و یا میزان کم بارندگی در منطقه یحیی‌آباد (22/147 میلی‌متر) نسبت به این مناطق مثلاً قزاآن کاشان (5/181 میلی‌متر) و آبخیز کبار قم (253 میلی‌متر) باشد. در بررسی پوشش گیاهی سایر مناطق کوهستانی کشور مانند کیان نهاوند، خان گرمز همدان، ونک سمیرم نیز تعداد گونه‌های زیادتری گزارش شده که در این مناطق نیز میزان بارندگی بیشتر و به ترتیب (09/534 میلی‌متر)، (2/377 میلی‌متر) و (150 میلی‌متر) است (صفی‌خانی و همکاران، 1386؛ صفی‌خانی و همکاران، 1385 و پریشانی، 1381). به نظر می‌رسد یکنواخت بودن ارتفاع منطقه و تغییرات تدریجی آن علاوه بر اینکه در تعداد گونه‌ها تأثیر داشته، در یکنواختی محسوس حضور آنها در طول ترانسکت‌ها نیز مؤثر بوده است، گرچه گونه‌های Astragalusو گیاهان بالشتکی مانند Acamthophyllum و Acantholimon با افزایش ارتفاع حضور بیشتری را نشان می‌دادند. علاوه بر این، به علت تغییرات محدود توپوگرافی منطقه در بین ترانسکت‌ها نیز از نظر حضور و شکل رویشی گونه‌ها نوعی یکنواختی مشاهده گردید. بیشترین شکل‌های رویشی منطقه یحیی‌آباد را به ترتیب همی‌کریپتوفیت‌ها و تروفیت‌ها تشکیل داده‌اند که نشان‌دهنده اقلیم سرد و کوهستانی در این منطقه است. این نتایج در سایر مناطق مشابه نظیر پناهگاه حیات وحش موته (هر دو 36 درصد)، ونک سمیرم (37/45 و 86/30 درصد)، کیان نهاوند (42 و 35 درصد)، خان گرمز همدان (48 و 31 درصد)، کوه بافق یزد (3/43 و 7/23 درصد)، گردنه رخ (65/51 و 72/22 درصد) توسط ابول‌پور (1382) نیز به دست آمده است.

در منطقه یحیی‌آباد مهم‌ترین تیره‌های گیاهی نظیر مهم‌ترین تیره‌های گیاهی موجود در کرکس، قزاآن کاشان، ونک سمیرم و کیان نهاوند است. حضور 63 گونه گیاه دارویی گزارش می‌شود، از این میان، تیره Asteraceae با 16 گونه و تیره Lamiaceae با 8 گونه سهم زیادی دارند. این تیره‌ها در کل منطقه کرکس نیز دارای گونه‌های دارویی زیادی هستند با این تفاوت که در منطقه یحیی‌آباد به علت شدت چرای دام، سهم تیره Asteraceae بیشتر است.

در منطقه یحیی‌آباد عناصر ایرانی-تورانی 1/71 درصد گونه‌ها را تشکیل می‌دهند. سهم عمده عناصر جغرافیای گیاهی ایرانی-تورانی در مناطقی نظیرکالمند و بافق، موته، ونک سمیرم، قزاآن کاشان و ذخیره‌گاه بیوسفر توران نیز درخور توجه است (کریمیان، 1384؛ عصری، 1387؛ پریشانی، 1381؛ بتولی، 1382؛ عصری و همکاران، 1377). در این منطقه از میان 133 گونه ایرانی-تورانی، 35 گونه انحصاری ایرانی-تورانی و 22 گونه بومی ایران هستند.

در فلور کوهستانی کشورهای هم‌جوار مانند ترکیه، پاکستان و افغانستان شکل‌های رویشی تروفیت و همی‌کریپتوفیت نیز از بیشترین درصد برخوردارند و عناصر فیتوژئوگرافی ایرانی-تورانی نیز درصد زیادی را به خود اختصاص می‌دهند که این موضوع نشان‌دهنده شرایط یکنواخت حاکم بر پوشش گیاهی کوهستان‌های منطقه ایرانی-تورانی است (Duran, 2002; Breckle, 2002; Varol, 2003; Vural, 2005; Wazir et al., 2008). علاوه بر این، در منطقه یحیی‌آباد تعداد گونه‌های زیادی از جنس‌های Astragalus، Cousinia و Acantholimon وجود دارد که این جنس‌ها بر طبق گزارش سایر محققان، از جنس‌های شاخص ناحیه ایرانی-تورانی با تعداد گونه‌های بوم‌زاد زیاد هستند (Hedge and Wendelbo, 1978; Heshmati, 2007).

جمع‌بندی

این ناحیه با داشتن 190 گونه متعلق به 129 جنس و 31 تیره از تنوع نسبتاً زیادی برخوردار است. از نظر جغرافیای گیاهی وجود جنس‌های شاخص ایرانی–تورانی در منطقه یحیی‌آباد نطنز با گونه‌های متعدد Astragalus (15 گونه)، Cousinia (8 گونه) و Acantholimon (2 گونه) و نیز حضور جنس‌های Acamthophyllum (5 گونه)، Allium (3 گونه)، Tulipa، Stachys، Nepeta و Ferula هر کدام با یک گونه نشان‌دهنده تسلط رویش‌های ایرانی-تورانی در منطقه مورد مطالعه است.فراوانی بالای تروفیت در منطقه یحیی‌آباد به علت عواملی نظیر تخریب‌های منطقه و کمی بارندگی، خشکسالی‌های اخیر و کوتاه بودن فصل رویش است. حضور زیاد همی‌کریپتوفیت‌ها به این علت است که گیاهانی با این شکل رویشی، نسبت به شرایط سخت محیطی مانند کمبود آب و کاهش رشد رویشی بهتر تطبیق یافته‌اند. درصد نسبتاً بالای کامئوفیت‌ها نظیر انواع Astragalus خاردار و بالشتکی و وجود گونه‌هایی از گیاهان بوته‌ای مانند Acanthophyllum و Acantholimon گویای اهمیّت آنها در تثبیت خاک و کنترل فرسایش آبی است. برای حفظ تنوع گیاهی منطقه، با توجه به کاهش میزان بارندگی در سال‌های اخیر، به نظر می رسد ایجاد قرق و ممانعت از چرای دام ضرورت داشته باشد.

مراجع

ابول‌پور، ر. (1382) بررسی فلوریستیک منطقه گردنه رخ (استان چهار محال و بختیاری). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان (1375) طرح مرتعداری یحیی‌آباد ( شهرستان نطنز). 1-28.

اسدی، م.، خاتم‌ساز، م.، معصومی، ع. و بابا‌خانلو، پ. (1369-1381) فلور ایران. جلد 5-39، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.

بتولی، ح. (1382) تنوع زیستی و غنای گونه‌ای عناصر گیاهی ذخیره‌گاه قزاآن کاشان. مجله پژوهش و سازندگی 61: 85–94.

پریشانی، م. ر. (1381) شناسایی فلور و اجتماعات گیاهی منطقه ونک سمیرم (استان اصفهان). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

توکلی، ز. و مظفریان، و. (1384) مطالعه فلور آبخیز کبار قم. مجله پژوهش و سازندگی 18(1): 57-67.

خواجه‌الدین، س. ج.، یگانه، ح. و دانشمند پارسا، ر. (1386) توسعه پایگاه داده برای مناطق عباس‌آباد، تنگل‌ها و کرکس. جلد 2 (بخش: پوشش گیاهی و مرتع)، سازمان حفاظت محیط زیست استان اصفهان، اصفهان.

صفی‌خانی، ک.، رحیمی‌نژاد، م. ر. و کلوندی، ر. (1385) بررسی فلوریستیک و تعیین اشکال زیستی گیاهان منطقه حفاظت‌‌شده خان‌گرمز در استان همدان. مجله پژوهش و سازندگی 70: 70-78.

صفی‌خانی، ک.، رحیمی‌نژاد، م. ر. و کلوندی، ر. (1386) معرفی رستنی‌ها و اشکال زیستی گونه‌های گیاهی منطقه کیان نهاوند (استان همدان). مجله پژوهش و سازندگی 74: 138-154.

عصری، ی. (1387) تنوع گیاهی در پناهگاه حیات وحش موته. مجله رُستنی‌ها 9(1): 25-48.

عصری، ی.، جلیلی، ع.، اسدی، م. و دیانت‌نژاد، ح. (1377) نگرشی بر فلور ذخیره‌گاه بیوسفر توران. مجله پژوهش و سازندگی 47: 4-19.

قهرمان، ا. (1357-1380) فلور رنگی ایران. انتشارات سازمان حفاظت محیط‌زیست و انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.

کریمیان، ع. ا. (1384) گیاهان دارویی، معطر، مرتعی و نادر مناطق حفاظت شده کالمند بهادران و کوه بافق استان یزد. مجله محیط‌شناسی 37: 77-88.

مبین، ص. (1354-1375) رُستنی‌های ایران (فلور گیاهان آوندی). جلدهای 1-4، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

معصومی، ع. (1365-1372) اطلس گون‌های ایران. جلدهای 1 و 2، انتشارات تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.

معصومی، ع. (1365-1379) گون‌های ایران. جلدهای 1-4، انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.

واثقی، پ.، اجتهادی، ح. و ذکایی، م. (1387) بررسی فلور، شکل زیستی و کورولوژی عناصر گیاهی در ارتفاعات کلات-زیرجان گناباد، خراسان رضوی، ایران. نشریه علوم دانشگاه تربیت معلم 8(1): 75-88.

یوسفی، م. (1385) فلور ایران. انتشارات دانشگاه پیام‌نور، اصفهان.

Breckle, S. W. (2002) Salt desert in Iran and Afghanistan. Sabkh Ecosystems. Kluwer Natural Language Processing 109-122.

Davis, P. H. (1965-1988) Flora of Turkey and the East Aegean Island. Edinburgh University Press, Edinburgh.

Duran, A. (2002) Flora of Tuzakli, Otluk, Gidefi Mountains and surranding (Akseki). Turkish Journal of Botany 26: 303-349.

Hedge, I. C. and Wendelbo, P. (1978) Patterns of distribution and endemisna in Iran. Nots Royal Botanical Garden. Edinburgh 38: 441-464.

Heshmati, G. A. (2007) Vegetation characteristics of four ecological zones of Iran. International Journal of Plant Production 2: 215-224.

Nimis, P. L. (1985) Structure and floristic composition of a high arctic tundra: Ny-Alesund (Svalbard Archipelag). Nordic Journal of Botany 17: 47-58.

Raunkiaer, C. (1934) The life forms of plants and statistical plant geography. Clarendon Press, Oxford.

Rechinger, K. H. (1977) Plants of the Touran protected area, Iran. The Iranian Journal of Botany 1(2): 155-180.

Rechinger, K. H. (1963-2001) Flora Iranica. Academische Drucku.Verlagsanstalt, Graz. Lfg 1-175.

Townsend, C. C., Guest, E. and Al-Rawi, A. (1966-1985) Flora of Iraq. Ministry of Agriculture and Agrarian Reform, Baghdad.

Tutin, T. G. and Heywood, V. H. (1964-1980) Flora Europaea. Cambridge University Press, Cambridge.

Varol, O. (2003) Flora of Baskonus Mountain (Kahramanmaras). Turkish Journal of Botany 27: 117-139.

Vural, C. (2005) The Flora of Erciyes DaÛÝ (Kayseri, Turkey). Turkish Journal of Botany 29: 185-236.

Wazir, S. M., Dasti, A. A., Saima, S., Shah, J. and Hussain, F. (2008) multivariate analysis of vegetation of chapursan valley: an alpine meadow in Pakistan. Pakistan Journal of Botany 40(2): 615-626.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 2,289

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,773

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

بررسی فلور، شکل‌های رویشی و انتشار جغرافیایی عناصر گیاهی منطقه مرتعی یحیی‌آباد (نطنز)