مطالعه شرایط اقلیمی برای توسعه توریسم با استفاده از شاخص TCI(نمونه موردی استان آذربایجان شرقی)

 1- مقدمه

1-1- بیان مسأله

اصولا توسعة اقتصادی در هر کشوری نیازمند سرمایه گذاری در بخش‌ها و فعالیت‌های مختلف اقتصادی آن کشور است و بدون سرمایه گذاری در طرح‌های زیربنایی و رو بنایی، نمی‌توان انتظار گسترش اشتغال، تولید و رفاه اقتصادی را داشت، برای تحقق این مهم، امروزه بسیاری از کشورهای جهان، تمایل شدیدی به جذب سرمایه‌های خارجی پیدا کرده‌اند. سرمایه گذاری در زیرساخت‌های توریسم و استفاده از توان‌های بالقوة منطقه ای به منظور جذب توریست یکی از راه‌های مناسب بدین منظور است (ابراهیم‌زاده و آقاسی‌زاده،108:1388). زیرا توریسم بخش بزرگی از اقتصاد جهانی را تشکیل می دهد Scott and) (Mcboyle,2004,105. یکی از عواملی که باید در بحث توریسم مدنظر قرار گیرد، شرایط اقلیمی است (ضیایی و بختیاری،83:1388). زیرا وضعیت آب و هوای یک منطقه از جمله مهم‌ترین عوامل موثر در جهت جذب گردشگر و یا بالعکس تضعیف آن می باشد (ضیائی و بختیاری،83:1388). امروزه مطالعة ویژگی‌های اقلیمی و تفاوت‌ها و تنوعات زمانی و مکانی حاکم بر آنها و رابطة آن‌ها با فعالیت‌های انسانی، روش‌هایی را در راستای تجزیه و تحلیل شرایط محیطی در چارچوب برنامه‌ریزی گردشگری ارائه می‌دهد (تولایی،24:1386). برای ارزیابی عناصر اقلیمی، بر روی شرایط آسایش حرارتی انسان، نیاز است که از شاخص‌های آسایش حرارتی انسانی استفاده گردد. شاخص‌های آسایش، دیاگرام‌ها و جداولی هستند که تأثیر جمعی همزمان کلیة عوامل مؤثر بر احساس آسایش را یکجا نشان می دهند (صراف و همکاران،64:1389). این شاخص‌ها را بطور کلی می توان به سه دستة شاخص‌های اولیه که استنتاجی هستند فاقد ارتباط لازم بین فاکتورهای اقلیمی و فیزیولوژیکی می باشند. شاخص‌های زیست اقلیمی و ترکیبی تعداد بیشتری از عوامل را دربر می گیرند. این شاخص‌ها معمولا اثر مرکب عوامل را درنظر می گیرند. شاخص‌های مرتبط با فیزیولوژی انسانی که از معادلة بیلان انرژی بدن انسان مشتق گردیده اند، امروزه اعتبار بیشتری در مطالعات زیست اقلیم انسانی هم چنین آب و هوا شناسی توریسم کسب کرده‌اند (ذولفقاری،130:1386). شاخص اقلیم آسایش گردشگری ([1]TCI) یکی از روش‌های ترکیبی است که در سال 1985 توسط میچکوفسکی ارائه گردید. در واقع TCI ترکیبی از عوامل موثر بر آسایش گردشگران می‌باشد. به کمک این شاخص، مناسب ترین زمان سفر از نظر آسایش اقلیمی گردشگران تعیین می‌شود. همچنین با محاسبة آن برای مناطق مختلف کشور و یا حتی به طور وسیع‌تر در سطح جهانی می توان کمک شایان توجهی به گردشگران در انتخاب مقصد نمود.

1-2- اهمیت و ضرورت پژوهش

توریسم یکی از رشد یافته ترین صنایع نیمة دوم قرن بیستم است و اغلب به عنوان یک کلید برای رشد اقتصادی هم در کشورهای توسعه یافته و هم در حال توسعه استفاده شده است ) Font and Ahjem,1999,63 (. بر اساس برآوردهای انجام شده، توریسم بزرگترین فعالیت اقتصادی جهان می باشد (فرزین،1:1387) و در حال حاضر بسیاری از کشورها منافع اقتصادی و اجتماعی خود را از این صنعت دریافت می کنند و درآمدهای توریسم را برای توسعة زیرساخت‌های خود به کار می برند (Eccles and Casta, 1996:44) . از آنجا که بخش اعظمی از توریسم مدرن امروزی بر مبنای استفاده از ویژگی‌های طبیعی- فیزیکی استوار است، توسعة مکان‌های توریستی متکی به یک منبع نبوده، بلکه مستلزم طیف گسترده‌ای از منابع و بویژه منابع طبیعی است (تولایی،26:1386) به طوری که در بسیاری از کشورها آب و هوا و اقلیم به عنوان یک سرمایة با ارزش برای توریسم محسوب می شوند (Agnew and Palutikof,2001,41). بدین ترتیب اقلیم به مثابه یک منبع بنیانی و یا مکمل تلقی می شود (تولایی،26:1386). به طوری که اطلاع از آسایش اقلیمی آن روز‌هایی که گردشگران به دیدن اماکن می روند برای برنامه‌ریزان بسیار ارزشمند است و برنامه ریزان به اطلاعات اقلیمی قبل، بعد و در زمان بازدید اماکن نیاز دارند. بنابراین، تعیین شاخصی برای آسایش هرچه بیشتر توریسم اهمیت بسیاری دارد Freitas,2008) (. این در حالی است که آب و هوا و اقلیم تا به حال نقش اساسی در ادبیات آموزشی توریسم نداشته است. استان آذربایجان شرقی دارای قابلیت‌ها و جاذبه‌های فراوانی برای صنعت گردشگری و جذب گردشگر است، اما آنچنان که شایسته باشد نتوانسته از مواهب این صنعت بهره‌مند شود، با استفاده از تعیین اقلیم آسایش توریست‌ها می‌توان برنامه‌ریزی دقیقی برای جذب گردشگران و مدیریت این صنعت سودآور کرد.

1-3- اهداف پژوهش

- تعیین اقلیم آسایش توریست‌ها برای استان آذربایجان شرقی، برای توسعه توریسم این استان.

1-4- پیشینة پژوهش

تاثیر اقلیم بر تقاضای گردشگری و رضایت گردشگران باعث گردیده تا این عامل به عنوان یکی از مهم ترین عوامل موثر بر تصمیم گیری‌ها، جهت برنامه ریزی و انتخاب مقاصد گردشگری محسوب شود و با توجه به اهمیت گردشگری و جذب گردشگر برای جوامع، تحقیقات زیادی در این زمینه برای تعیین شرایط اقلیمی مناسب برای جذب گردشگران صورت گرفته است. که در زیر به بعضی از این تحقیقات اشاره می کنیم:

- ماتزاراکیس[2] (2001): در مقاله ای با عنوان آب و هوا و شرایط اقلیمی برای گردشگری در یونان، اشاره می کند که به دلیل اختلاف جغرافیایی فراوان بین مناطق داخلی یونان و جزایر آن شرایط اقلیمی آن نیز متفاوت است. به صورتی که در جزایر یونان از ماه جولای شرایط خوب و درجه حرارت کمتر از بخش‌های داخلی آن است. همچنین دمای هوا در هنگام ظهر در ماه اکتبر پایین تر از 18 درجه سانتی گراد است، این به این معناست که در این موقع از روز این مناطق در شرایط آسایش حرارتی قرار دارند و یا کمی گرمتر هستند و این مسأله هیچ استرس فیزیولوژیکی ایجاد نمی کند. از طرفی مناطق داخلی یونان از نظر درجه حرارت شرایط بدتری نسبت به جزایر آن دارند که علت آن وجود سیستم‌های مدیترانه ای در جزایر است که باعث تعدیل آب و هوای سواحل نسبت به مناطق داخلی می شود.

- آملونگ و وینر[3] :(2006) در مقالهً خود با عنوان توریسم مدیترانه ای، بررسی آینده با شاخص آسایش اقلیمی توریسم (TCI)، سناریوی تغییرات اقلیمی آینده را برای مناطق مدیترانه ای با استفاده از شاخص (TCI)آزمایش می کنند. این آزمایشات نشان می دهد که در فصل تابستان، در مدیترانه، آب و هوا بسیار گرم می شود و در مناطق شمالی اروپا آب و هوا مناسب تر و جذاب تر می شود. نتایج آزمایش همچنین نشان دهنده این است که در فصول بهار و پاییز شرایط آب و هوایی اکثر مناطق مدیترانه مخصوصاٌ اسپانیا، یونان و ترکیه مطلوب تر و دلپذیرتر می شود.

-‌هاوارد [4]:(2009) در مقاله ای تحت عنوان تغییرات آب و هوایی و آیندهً توریسم در کارائیب، زمان مناسب برای فعالیت‌های توریستی در آمریکای شمالی، شرق و غرب اروپا و سواحل اقیانوس آرام را بین ماه‌های می و آگوست و در شرق میانه، آسیا و آفریقا بین دسامبر و آوریل تعیین می کنند. همچنین بهترین زمان برای فعالیت‌های توریستی در کارائیب را بین ماه‌های دسامبر و آوریل تعیین می کنند. این زمانی است که شرایط آب و هوایی خیلی خوب است و در بقیه ماه‌ها شرایط قابل قبول یا حد مرزی است. علت بدتر شدن شاخص آسایش حرارتی در ماه‌های می و نوامبر افزایش بارندگی و درجه حرارت است.

- ذولفقاری، در مقاله ای با عنوان تعیین تقویم زمانی مناسب برای گردش در شهر تبریز با استفاده از شاخص‌های دمای معادل فیزیولوژیک و متوسط نظرسنجی پیش بینی شده در سال (1386)، به این نتیجه رسید که دورة آسایش اقلیمی در تبریز فقط به مدت 45 روز از اوایل خرداد تا اواسط تیر ماه به طول می انجامد (ذولفقاری،1386).

- شایان، در مقاله ای با عنوان مطالعة شرایط اقلیمی جزیرة کیش به منظور توسعة توریسم با استفاده از شاخص TCI در سال (1388)، بهترین فصل برای گردش و سفر به این منطقه را فصل زمستان معرفی می کند (شایان و همکاران،1388).

- اسماعیلی و صابر حقیقت، در مقاله ای با عنوان ارزیابی شرایط اقلیم آسایش بندر چابهار در جهت توسعه گردشگری، به این نتیجه رسیدند که در فصول سرد سال (آذر، دی، بهمن و اسفند) که بیش از نیمی از کشور دارای شرایط نامطلوب برای گردشگران می باشد، بندر چابهار به دلیل برخورداری از شرایط اقلیمی مطلوب می تواند مقصد گردشگران باشد.

1-5- سوالات و فرضیه‌های پژوهش

این پژوهش در راستای بررسی سوال و فرضیة زیر تدوین گردیده است:

- در مطالعة شرایط کلیماتوریسم استان آذربایجان شرقی، شرایط کلیماتوریسم تعیین شده برای استان، تا چه حد با واقعیات اقلیمی منطقه، تناسب و همخوانی دارد؟

- به نظر می رسد با استفاده از شاخص TCI و نرم افزار GIS، می توان شرایط کلیماتوریسم استان آذربایجان شرقی را متناسب با شرایط اقلیمی آن تعیین کرد.

1-6- روش تحقیق

با توجه به مؤلفه‌های مورد بررسی و ماهیت موضوع، رویکرد حاکم براین پژوهش «توصیفی- تحلیلی» است. این تحقیق از نظر هدف، کاربردی بوده و در بخش ادبیات تحقیق، برای جمع آوری اطلاعات از روش اسنادی و کتابخانه ای استفاده شده است. در ضمن برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم افزارهای Excel و GIS استفاده شده است. به این صورت که، ابتدا اطلاعات اقلیمی مورد نیاز نه ایستگاه سینوپتیک را از سازمان هواشناسی استان آذربایجان شرقی، برای یک دورة 20 ساله (2010- 1990) جمع آوری کردیم و سپس با استفاده از شاخص TCI در مراحل مختلف به ارزیابی شرایط کلیماتوریسم استان پرداختیم و نتایج به دست آمده از شاخص را وارد محیط GIS کرده و پهنه بندی کلیماتوریسم استان آذربایجان شرقی را برای ماه‌های مختلف سال تهیه کردیم. مراحل محاسبة شاخص TCI، به صورت زیر انجام گرفت:

- شاخص آسایش روزانه(CID): متغیرهایی که در این شاخص استفاده می شوند، شامل حداکثر دمای روزانه و میانگین حداقل رطوبت نسبی روزانه می باشد. این شاخص، شرایط آسایش گرمایی را در موقعی که حداکثر فعالیت گردشگری صورت می‌گیرد نشان می‌دهد و سهم آن در TCI، 40 درصد است. برای اندازه‌گیری آسایش حرارتی که مقدار آن بیان کننده احساس فیزیولوژیک و روانی فردی است از متغییرهای دما و رطوبت بر مبنای شکل خاص مربوطه به دست می‌آید. بدین ترتیب که از محل تقاطع دما و رطوبت نسبی به دست می‌آید. در این شاخص مساعدترین شرایط منطقه از لحاظ آسایش گرمایی محدودهً بین دما 27- 20 درجه و رطوبت نسبی بین 70 – 30 درصد است.

- شاخص آسایش شبانه روزی (CIA): متغیرهایی که در این شاخص استفاده می شوند شامل میانگین دمای روزانه و میانگین رطوبت نسبی روزانه است. این شاخص شرایط آسایش گرمایی را در کل شبانه روز نشان می‌دهد و سهم آن در TCI، 10 درصد است و برای محاسبهً مقدار آن از شکل مربوطه استفاده می‌شود.

شکل 1- شاخص آسایش (Mieczkowski,1985)

3- میزان بارندگی(R): بارش به طور کلی اثر منفی در فعالیت‌های گردشگری دارد. سهم این شاخص در TCI، 20 درصد است. در فورمول TCI، رتبهً بارش از جدول مربوطه به دست می‌آید. در این سیستم رتبه‌دهی با افزایش مقدار بارش رتبهً آن کاهش می‌یابد که نشان دهندهً تأثیر منفی بارندگی در امر گردشگری است.

جدول 1- نحوهً طبقه بندی رتبهً بارش در شاخصTCI

(Mieczkowiski,985)

- تعداد ساعات آفتابی(S): به طور کلی نور خورشید اثر مثبت در فعالیت‌های گردشگری دارد. این اثر هم از لحاظ روحی مهم است و هم از لحاظ کیفیت عکسی که گردشگر می‌خواهد تهیه کند مفید است. اما این عامل در اقالیم داغ، اثر ناراحت کننده‌ای دارد و ممکن است باعث آفتاب سوختگی نیز شود. این شاخص همانند شاخص بارش دارای ارزش 20 درصدی در شاخص TCI میباشد و به طور کلی، بیشترین نور آفتاب بیشترین امتیاز را دارای است.

جدول 2- طبقات متغیر تابش در شاخص اقلیم توریستی (Mieczkowski, 1985)

5- جریان هوا (میانگین سرعت باد)(W): باد یک متغیر پیچیده در ارزیابی اقلیم گردشگری می باشد. اثر این متغیر بستگی به دمای هوا دارد. در اقالیم داغ به علت تبخیر و خنک کنندگی دارای اثر مثبت است و لی در اقلیم سرد به علت اثر خنک کنندگی، باد تآثیر منفی در آسایش دمایی انسان دارد. به همین دلیل چهار نوع سیستم رتبه دهی باد درنظر گرفته شده است. سیستم نرمال در ستون سوم جدول قرار دارد که در آن کمترین میانگین ماهانهً سرعت باد بیشترین رتبه را دارد. این سیستم زمانی استفادی می شود که میانگین حداکثر دما بین 15 تا 24 درجهً سانتی گراد باشد. سیستم بادهای آلیزه (ستون2)، اثرات مثبت تبخیر و سردکنندگی باد را در دماهای بالا نشان می‌دهد. این سیستم وقتی استفاده می‌شود که میانگین حداکثر دما بین 24 تا 33 درجه ساتیگراد باشد، در این مقیاس بادهای با سرعت متوسط بیشترین آسایش اقلیمی را ایجاد می‌کند و در نتیجه بالاترین رتبهً (5) را به خود اختصاص می‌دهد. برای مناطق اقلیمی داغ از ستون اول جدول استفاده می شود. یعنی وقتی که میانگین حداکثر دمای روزانه بیشتر از 33 درجه سانتیگراد باشد. در این سیستم باد به طور کلی اثری منفی دارد، اما در سرعت‌های پایین می‌تواند اثری مثبت داشته باشد، به همین خاطر بیشترین رتبهً (2) را بادهای با میانگین سرعت پایین کسب می‌کند. با توجه به اثر منفی باد در دماهای پایین یک نوموگرام ترسیم شده است تا برای ماه‌هایی که حداکثر دمای روزانه کمتراز 15 درجه سانتیگراد و میانگین سرعت باد بیشتر از km/h 8 (حدود m/s 2) باشد، مورد استفاده واقع شود. این نوموگرام در شکل 2-4 نشان داده شده است (Mieczkowski ,1985).

جدول 3- رتبه دهی مؤلفهً باد در شاخص TCI

(Mieczkofiski,1985)

شکل 2- سیستم رتبه‌دهی اثر خنک‌کنندگی باد در شاخصTCI )(Mieczkowski, 1985

برای محاسبهً شاخص آسایش اقلیم گردشگری، متغییرهای فوق با توجه به ارزش نسبی در آسایش اقلیم گردشگری وزن دهی می شوند و در رابطه (1) قرار می گیرند تا مقدار TCI به دست آید.

رابطه (1)

TCI=2(4CID+CIA+2R+2S+W)   

بعد از محاسبهً شاخص TCI ایستگاه‌ها برای هر ماه از سال، با توجه به اینکه نتایج به دست آمد به صورت نقطه‌ای است، به منظور پهنه‌بندی شرایط آسایش اقلیم سطح کل استان داده‌های نقطه ای به سطح تعمیم داده می شود. به منظور تعمیم نتایج نقطه‌ای به سطح کل استان از روش درون یابی وزن دهی عکس فاصله (IDW)[5] استفاده کرده ایم و به این عمل اطلاعات نقطه ای ایستگاه‌ها تبدیل به اطلاعات سطحی می شود و نقشهً TCI برای کل استان به دست می آید. در نهایت پس از محاسبهً TCI، مقدار عددی آن بین 100- 0 قرار می گیرد که هر منطقه با توجه به شرایط اقلیمی آن، عددی را در آن محدوده به خود اختصاص می دهد. در جدول (4)، یک نوع تقسیم بندی برای این شاخص ارائه شده است.

جدول 4- مقادیر عددی شاخص اقلیم گردشگری و نام گذاری گروه اقلیمی مربوط به آن

1-7- محدودة مورد مطالعه

آذربایجان شرقی با 5/46934 کیلومترمربع وسعت در شمال غرب کشور قرار دارد. رود ارس حدودشمالی آن را با جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان و رود قطور و آب‌های دریاچه ارومیه و همچنین کوههای تخت سلیمان، حدود غربی آن را با آذربایجان غربی تشکیل می دهند. در جنوب کشیدگی رشته کوهها، دره‌ها و جلگه‌ها موجب پیوستگی توپوگرافیک استان، باآذربایجان غربی و زنجان می شود. در شرق، دره رود و کوه‌های سبلان و چهل نور، رود قزل اوزن، این خطه را از استان اردبیل جدا می‌سازد (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی،1376: 27). این استان در سال 1375 حدود 3325540 نفرجمعیت داشته و از لحاظ تقسیمات سیاسی هم اکنون این استان دارای 19 شهرستان،42 شهر،133 دهستان و 3149 آبادی است. شهرستان‌های این استان عبارت انداز: اهر، بستان آباد، بناب، تبریز، سراب، شبستر،کلیبر، عجبشیر، مراغه، مرند، هریس، هشترود، آذرشهر، اسکو، جلفا، ملکان، چاراویماق و ورزقانwww.mpo.as.ir) ).

شکل 3- نقشهً موقعیت منطقهً مورد مطالعه

2- مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری

2-1- تعاریف و مفاهیم

- توریسم: توریسم براساس تعریف سازمان جهانی گردشگری، به کلیة فعالیت‌های افرادی اطلاق می شود که به مکان‌هایی خارج از محیط عادی خود به منظور گذراندن اوقات فراغت، انجام کار و سایر هدف‌ها، برای مدت کمتر از یک سال می روند. به این ترتیب، محور توریسم از مسافرت‌هایی که صرفاً به منظور گذراندن تعطیلات و سپری کردن چند روز برای دیدار دوستان و آشنایان و بازدید از مناطق جذاب انجام می گیرد، بسی فراتر می رود (زاهدی، 1385: 4). اقتصاد دانان سویس(1942) که بیشتر، گردشگری را محور تحقیقات خود قرار داده بودند، آن را برقراری مجموعة روابطی می دانستند که از مسافرت و اقامت افراد غیر بومی، بدون حضور و اشتغال دایم در مکانی، به وجود می آید. این تعریف مدت‌ها مورد قبول انجمن بین المللی متخصصان علمی گردشگری بوده است (کاظمی، 1386: 16).

- اقلیم: معمولا در هر مکان مشخص در طول سال یک هوای معین به دفعات بیشتری جابه جا می شود، به طوری که از نظر فراوانی، این هوا در آن مکان نمود بیشتری می یابد. این هوا در هر منطقه، «آب و هوای آن منطقه» به حساب می آید. پس آب و هوا (اقلیم) عبارت است از: هوای غالب در یک محل در دراز مدت (علیجانی و کاویانی،5:1385).

- اقلیم آسایش

منظورا ز شرایط آسایش انسان یا منطقة آسایش مجموعه شرایطی است که از نظر حرارتی و رطوبتی، حداقل 80 درصد از افرادی که به صورت تصادفی، انتخاب و در آن شرایط قرار داده می شوند قضاوت ذهنی حالت آسایش را داشته باشند (کسمایی،50:1372). روش‌های مختلفی برای طبقه بندی‌های اقلیمی از دیدگاه آسایش انسان وجود دارد که از جمله می توان به شاخص دمای معادل فیزیولوژیک، شاخص تخمین متوسط آرا و شاخص تنش تجمعی و شاخص TCI اشاره نمود.

- اقلیم‌شناسی توریستی

مطالعات «اقلیم‌شناسی توریستی» در یک دید کلی با مفاهیم «اقلیم» و «توریسم» در ارتباط است. اقلیم شناسی توریسم یک حوزه میان رشته­ای است که از یک سو با اقلیم شناسی، به ویژه گرایش کاربردی در آن پیوند خورده و از دیگر سو با موضوع گسترده­ی توریسم به هم آمیخته است. اقلیم، مفهوم هوا را در خود دارد. «توریسم» که مفهوم «تفریح و سرگرمی» را شامل می‌شود، عمل مسافرت برای تفریح و سرگرمی تعریف می‌شود و تفریح بعنوان فعالیتی اختیاری برای علایق و لذت شخصی می‌باشد. بنابراین عناصری برابر در عناوین دوگانه اقلیم و هوا از یک طرف و توریسم و تفریح از طرف دیگر وجود دارند. آنها در مطالعات اقلیم شناسی توریستی اغلب به جای هم استفاده می‌شوند (De Freitas,2003:4).

- شاخصTCI [6]

شاخص آسایش اقلیمی TCI)‌ (که در سال 1985 توسط میچکوفسکی ارائه گردید. در واقع ترکیبی از عوامل اقلیمی موثر بر آسایش گردشگران می باشد. این شاخص از بعد بیوکلیماتیک بر گردشگری مطرح می شود (ضیائی و بختیاری،84:1388). امتیاز شاخص TCI، نسبت به دیگر شاخص‌ها این است که، این شاخص از کلیه متغیرهای مهم اقلیمی یعنی دما، رطوبت، بارش، باد و ساعات آفتابی که مجموعه شرایط حرارتی بدن انسان را کنترل می کنند، در ارتباط با فعالیت‌های توریستی استفاده می کند. TCI می تواند اطلاعاتی در زمینهً شرایط آب و هوایی مقصد را در زمان‌های مختلف سال ارائه دهد و توریست می تواند زمانی را برای سفر به آنجا انتخاب کند که دارای شرایط آب و هوایی مطلوب و دلخواه وی باشد (صراف و همکاران،67:1389). در این شاشخص تعدا هفت متغییر مورد استفاده قرار می گیرد که عبارتند از: - میانگین روزانة دمای خشک در هر ماه بر حسب درجة سانتی گراد(DBT)، - میانگین روزانة رطوبت نسبی هوا در هر ماه بر حسب درصد(RH _mean)، - میانگین روزانة حداکثر دمای خشک در هر ماه بر حسب درجة سانتیگراد) T _max ( - میانگین روزانة حداقل رطوبت نسبی در هر ماه بر حسب درصد (RH _min)، - میانگین روزانة مقدار کل بارندگی در هر ماه بر حسب میلی متر®، - میانگین روزانة تعداد ساعات آفتابی در هر ماه(S)، - میانگین روزانة سرعت باد در هر ماه بر حسب کیلومتر بر ساعت(W) است.

2-2- دیدگاه‌ها و مبانی نظری

- اقلیم، عامل مکان یابی در صنعت گردشگری

اقلیم به منزله یکی از عناصر ژئوفیزیکی سازنده فضای جغرافیایی است که می‌تواند سبب تسهیل و یا بر عکس نفی سکونت بشری در مکان‌ها شود. انسان در فضایی که بیشترین درجه آسایش و امکانات بقا را به لحاظ اقلیمی ارائه می دهند تمایل به استقرار دارد. گردشگری به عنوان یک فعالیت بشری توسط این گونه انگیزه‌ها و عوامل کنترول و هدایت می شود. بدین سان اقلیم یک معیار مهم در راستای شکل گیری مکان‌های گردشگری تلقی می شود. اقلیم است که تعیین می نماید که چگونه یک مکان مورد استفاده قرار می گیرد. این باور عمومی در بین جغرافیدانان وجود دارد که نقش اقلیم در گردشگری در شرایطی مهم است که مقیاس سرزمینی و واحد تجزیه و تحلیل کوچک باشد. بنابراین اقلیم عامل مؤثر در مقیاس ناحیه ای و جهانی تلقی می شود (تولایی،1385: 24-25).

- اقلیم، به عنوان یک منبع طبیعی

اقلیم می تواند به عنوان عامل جذب در صنعت گردشگری مطرح باشد و نقش غالب در انتخاب مکان‌های گردشگری ایفا نماید (Gomez Martin,2000). ویژگی‌های اقلیمی همراه با سطح سلامتی و وضعیت اجتماعی- سیاسی اماکن گردشگری در انتخاب و جذب گردشگران مؤثر است (Monferrand, 2002:23). زیرا مجموعه مکان جغرافیایی، توپوگرافی، چشم‌انداز، گیاهان و جانوران، هوا و اقلیم منابع طبیعی پایه را برای تفریح و توریسم در یک مکان تشکیل می‌دهند. مفهوم اقلیم توریستی یک کنترل اقلیمی را بر منابع تایید می‌کند، که طبق نظر هیبس[7] (1966) اقلیم می‌تواند بعنوان یک منبع تفریحی در مکانها و زمانهای مختلف در یک طیف مطلوب تا نامطلوب قرار گیرد. بنابراین اقلیم منبعی است که بوسیله توریسم مورد استفاده قرار می‌گیرد، همچنین مورد علاقه و توجه آن نیز می‌باشد و این منبع می‌تواند مورد سنجش و اندازه‌گیری قرار گیرد. به این طریق اقلیم می‌تواند بعنوان یک ثروت اقتصادی برای توریسم مطرح باشد. ثروت می‌تواند اندازه‌گیری شود، همچنین منبع آن نیز قابلیت آنرا دارد که مورد ارزیابی قرار گیرد.(De Freitas , 2003:4-5)

- اقلیم، به عنوان عامل محدود کننده در گردشگری

مشخصات و ویژگی‌های اقلیمی الزاماً وضعیت توریسم را مشخص نمی‌کند، اما عاملی مهم برای شرایط مالی عوامل وآژانس‌های توریستی وهمچنین تجربیات شخصی توریستی می‌باشد. مناطق مختلف دنیا دارای یک پتانسیل توریستی هستند و در این میان هوا و اقلیم به عنوان عوامل محدود کننده می‌توانند عمل کنند. برای مثال دست‌اندرکاران بخش توریسم، مناطقی را که دارای جاذبه و پتانسیل کمی دارند به علت این که اقتصادی نیست، توسعه نمی‌دهند. از طرف دیگر، توریست‌ها نیز اگر این مناطق را برای بازدید انتخاب کنند از شرایط نامطلوب و نامناسبی مانند هزینه‌های زیاد حمل‌و‌نقل و عدم آسایش بعلت وجود استرس‌های گرمایی و سرمایی، رنج خواهد برد. همچنین خسارت‌های مالی نیز ممکن است در نتیجه نوسانات و تغییرات هوا ایجاد شود. تابستان‌های بارانی یا زمستان‌های با برف کم می­تواند تاثیر مشخصی بر توریسم داشته باشد (De Freitas , 2003:5).

- اقلیم، به عنوان فاکتوری در تقاضای تفریح و توریسم

تفریح یک رفتار اختیاری است که از سوی فرد با انتخاب آزاد صورت می‌گیرد. در نتیجه، توریست مناطقی را برای مقصد انتخاب خواهد کرد که دارای شرایط اقلیمی مناسب باشند. ماهیت اختیاری بودن تفریح به این معنی است که اگرشرایط آسایش و راحتی در یک منطقه کم شود، وجود توریست‌ها نیز در آن منطقه کاهش می‌یابد. بنابراین، با توجه به تاثیر رضایت وآسایش بر تعداد توریست‌ها در یک منطقه می‌توان گفت یکی ازاین عوامل منابع اقلیمی است که به عنوان یک عامل تقاضا مطرح است. برای تعیین شاخص تقاضا در این زمینه به نظر دفریتاس (1990) و پائول(1971) می­توان از تعداد بازدیدکننده‌ها یا افرادی که به آن منطقه جذب شده‌اند و ساکن در هتل‌ها یا متل‌ها هستند استفاده کرد (Rense,1974:217). بنابراین با توجه به اهمیت اقلیم در فعالیت‌های تفریحی، اطلاعات اقلیمی می‌تواند در طراحی، برنامه‌ریزی و شناساندن مناطق تفریحی کمک کند.

3- یافته‌های پژوهش

شرایط اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در مقیاس ماهانه با استفاده از شاخص اقلیم توریستی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصله برای هر ماه به صورت مجزا در زیر آورده شده است.

3-1- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه ژانویه: در ماه ژانویه به علت استیلای سیستم پرفشار بر منطقه، شرایط نامطلوب اقلیم توریستی بر آن حاکم است.

شکل 4- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه ژانویه

3-2- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه فوریه: در ماه فوریه همانطور که نقشهً شمارهً سه نشان می دهد شرایط اقلیم توریستی استان شامل دو طبقهً نامطلوب و قابل قبول می باشد.

شکل 5- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه فوریه

3-3- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه مارس: در ماه مارس که همزمان با آغاز فصل بهار است شاریط اقلیمی استان بهبود می‌یابد به طوری که نقشه چهار نشان می دهد قسمت عمده‌ای از استان دارای شرایط اقلیم توریستی خوب است.

شکل 6- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه مارس

3-4- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه آوریل: در ماه آوریل که فصل بهار آغاز می شود. در این ماه شرایط اقلیم توریستی استان دارای تنوع بیشتری می‌شود به طوری که قسمت‌های از استان دارای شرایط قابل قبول، قسمت‌هایی خوب و خیلی خوب و بخشی از استان دارای شرایط عالی است.

شکل 7- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه آوریل

3-5- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه می: در ماه می همان طور که نقشه (6) نشان می‌دهد قسمت عمده‌ای از استان دارای شرایط اقلیم آسایش عالی است. در این ماه قسمت‌های از استان شرایط اقلیم آسایش ایده آل را تجربه می‌کنند.

شکل 8- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه می

3-6- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه ژوئن: نقشهً شمارهً هفت نشان می دهد که بخش عمده ای از استان آذربایجان شرقی در ماه ژوئن از نظر اقلیم آسایش توریستی، شرایط ایده آلی دارد، فقط در قسمت جنوب شرقی در شهرستان جلفا شرایط عالی است.

شکل 9- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه ژوئن

3-7- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه جولای: شرایط آسایس اقلیمی توریست‌ها در ماه جولای در نقشهً هشت نشان داده شده است. همان طور که نقشه نشان می‌دهد، ایستگاه‌های کلیبر و اهر و سراب از نظر شرایط آسایش اقلیمی در وضعیت ایده‌آل قرار دارند.

شکل 10- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه جولای

3-8- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه آگوست: همان طور که نقشهً نه نشان می‌دهد شرایط آسایش اقلیم توریستی استان در ماه آگوست، شباهت زیادی با شرایط حاکم در ماه جولای دارد و تنها تفاوت آن‌ها این است که در ماه جولای شرایط آسایشی ایده‌آل در ایستگاه کلیبر حاکم است ولی در ماه آگوست شرایط عالی حاکم است.

شکل 11- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه آگوست

3-9- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه سپتامبر: در ماه سپتامبر در سطح استان از نظر شرایط آسایش اقلیمی، سه وضعیت حاکم است. به طوری که نقشه ده نیز نشان می‌دهد قسمت عمده‌ای از استان دارای شرایط عالی و ایده‌آل و قسمت کوچکی از شهرستان سراب دارای شرایط خیلی خوب است.

شکل 12- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه سپتامبر

3-10- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه اکتبر: در این ماه از سال به دلیل نفوذ سیستم‌های پرفشار غربی به تدریج از شرایط ایده آلی که در ماه‌های قبل حاکم بوده کاسته می‌شود و در سطح استان شرایط خیلی خوب و عالی حاکم می‌شود.

شکل 13- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه اکتبر

3-11- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه نوامبر: نقشهً دوازده وضعیت آسایش اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی را در ماه نوامبر نشان می‌دهد. این نقشه نشان می‌دهد که با فرا رسیدن ما نوامبر رفته رفته از شرایط آسایش اقلیمی ایده آل و عالی کاسته می‌شود و به تدریج شرایط خوب و قابل قبول در سطح استان حاکم می‌شود.

شکل 14- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه نوامبر

3-12- وضعیت اقلیم توریستی استان آذربایجان شرقی در ماه دسامبر: در ماه دسامبر به علت استیلای شرایط هوایی سرد و به دلیل گسترش سیستم‌های غربی و کاهش دما، شرایط آسایش اقلیم توریستی نامطلو بر سطح استان حاکم می شود. به طوری که نقشه سیزده نشان می‌دهد تقریبا همه سطح استان شرایط نامطلوبی حاکم است.

شکل 15- نقشهً TCI، استان آذربایجان شرقی در ماه دسامبر