بررسی رابطه دینداری و امیدواری اجتماعی در دانش‌آموزان دختر مقطع متوسطه شهر شیراز

مقدمه و طرح مسأله

عالمان علوم اجتماعی از بدو شکل‌گیری جامعه‌شناسی همواره با پافشاری بر اجتماعی بودن بشر، به دنبال تبیین ساختارهای اجتماعی بر عملکرد بشر بوده‌اند. دین نیز از مقوله‌های تأثیرگذار در فرایند اجتماعی شدن مورد توجه بسیاری از جامعه‌شناسان بوده است.

در جامعه‌ای که سعی علما و متفکرانی که دغدغه دین دارند و اغلب همت خود را در قالب‌های مختلف اعم از رسانه‌ها، نظام آموزشی و جز آن بر آن داشته‌اند تا با جهت‌دهی دینی به ساختارهای اجتماعی روحیه جنبش، تکاپو و امید را تقویت کنند و از سوی دیگر در جوامع غربی نیز امید با ریشه‌های دینی در غرب، نقش مهمی در شیوه‌های روانی روزانه ایفا می‌کند (دانژن[1]، 1998)، امید به عنوان یکی از سرمایه‌های انسانی شاخص سلامت روان افراد مطرح می‌شود. امیدواری به آن معنا که در اسلام معنا می‌شود به انسان وسعت دید می‌دهد که در سایه آن بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی کاهش می‌یابد. (قاسمی و دیگران، 1388).

دین از عوامل مهم و تأثیرگذار در سلامت ذهن است دین چهرة جهان را در نظر فرد دیندار دگرگون می‌سازد و طرز تلقی او را از خود، خلقت و رویدادهای پیرامون تغییر می‌دهد. فرد دیندار خود را سخت در حمایت و لطف همه جانبة خداوند، بزرگ‌ترین نیروی موجود می‌بیند و بدین ترتیب احساس اطمینان و آرامش و لذت معنوی عمیقی به وی دست می‌دهد. چنین فردی به سبب ناملایمات و ناکامی‌های زندگی دچار ناامیدی و اضطراب نمی‌گردد زیرا خداوند را حامی خویش می‌داند و اطمینان دارد که این حوادث و رویدادها گذرا هستند و او پاداش صبر خود را خواهد گرفت (کروز[2]، به نقل از عابدی و دیگران، 1387).

بشر به طور طبیعی در طول زندگی در این جهان با نگرانی‌ها و اضطراب‌های بسیاری روبرو بوده است و همواره جهت پیروزی بر آنها و از میان بردن عوامل پیدایش آنها کوشیده است. یکی از اهداف پیدایش مجموعه بزرگ اختراعات و اکتشافات بشر نیز دستیابی به آرامش و آسایش در زندگی و مبارزه با ناامیدی و افسردگی بوده است (پرچم و دیگران، 1390). بر هیچ اهل علمی پوشیده نیست که در شکل‌گیری شخصیت هر فرد، مقطع جوانی از جایگاه خاص و اهمیت ویژه‎ای برخوردار است. در آموزه‌های دینی بر اهمیت و برتری این مقطع سنی تأکید زیادی شده است. اسنایدر و همکاران نشان داده‌اند کسانی که امید بالایی دارند، توانایی بیشتری برای حل مسائل اجتماعی دارند تا کسانی که دچار امید پایین هستند (چانگ[3] به نقل از قاسمی، 1388).

امیدواری یا ناامیدی به آینده تحصیلی، شغلی، ازدواج و سایر امور جاری متأثر از سبک زندگی خانوادگی، نظام آموزشی و پرورشی، رسانه‌ها و جز آنهاست. همچنین این مسأله نوع عملکرد تحصیلی نوجوانان، شیوه‌های رفتار فردی و اجتماعی، شیوه برخورد و حل مسائل و انواع فعالیت‌های اجتماعی و حتی روحیه مطالبه‌گری آنها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. لاکی[4] معتقد است افرادی که تفسیرهای بدبینانه‌ای از زندگی دارند، در معرض مخاطرات بهداشتی هستند زیرا سیستم دفاعی بدن آنها عملکرد مطلوبی ندارد (لاکی به نقل از غلامی، 1388).

کیفیت زندگی با امیدواری و راهبردهای مقابله‌ای ارتباط مثبت دارد، به این معنی که افراد با کیفیت زندگی بالا در رسیدن به اهداف خود مصمم هستند و همچنین راهبردهای قدرتمندی را برای رسیدن به اهداف و حل مسائل استفاده می‌کنند (اسنایدر[5] به نقل از بیگی و دیگران، 1390). امید عامل مؤثری در دستیابی به موفقیت‌های اجتماعی است. نداشتن امید به زندگی و پایین بودن آن موجب می‌شود فرد احساس کارایی پایینی داشته باشد، عزت نفسش کاهش می‌یابد و به این ترتیب تلاش برای پیشرفت در زندگی را بیهوده بداند و در نتیجه موفقیت‌های کمتری به دست آورد (اسنایدر به نقل از مهری‌نژاد و مقدم، 1391).

امید به عنوان مجموعه‌ای شناختی است که از یک حس متقابل به دست آمده از تعیین هدف و مسیر (برنامه‌ریزی از راه برای رسیدن به اهداف) تحت یک اقدام فردی تعریف شده است (اسنایدر، 1994). مفهوم امید از نظر نووتنی[6] (1989) نیروی زندگی پویا و بلند، از نظر دارلینگتون[7] (2002) اهمیت حمایت شدن از سوی دیگران، از نظر هاملستین[8] و روت[9] (2002) برقراری ارتباط نزدیک با ارزش‌های شخصی و اهداف، از نظر هاقتون[10] (2007) توان فعالیت کردن فعالیت‌های روزانه و متحرک نگه داشتن خود است (چرانک[11]، استانگلینی[12] و اسلاد[13]، 2008، به نقل از کراسکیان، 1392).

فروم[14] معتقد است، امید آمادگی برای لحظات هنوز اتفاق نیفتاده است. امید نسبت به چیزی که وجود ندارد و یا نمی‌تواند وجود داشته باشد، هرگز پدید نمی‌آید. افراد امیدوار افرادی قوی‌تر هستند و برای کمک‌رسانی آماده‌ترند و تمام علائم حیات را نشان می‌دهند. حیاتی که سرشار از تولد و وقوع است. وی بیان می‌کند که امید عامل ذاتی و باطنی شالوده زندگی و عامل پویا و دینامیک روان انسان است (فروم، به نقل از خلیلیان شلمزاری و دیگران، 1392).

خوش‌بینی ساختاری شناختی است شامل یک باور عمومی در نتایج مثبت بر اساس تخمین‌های منطقی از احتمال یک شخص از موفقیت و باور به خودکارآمدی شخصی. امید، احساسات ریشه‌دار در اعتماد زود هنگام و تحت تأثیر باورهای کنترل خارجی و مشترک است (سایولی[15]، 1997).

نوجوانانی که بر اثر ساختارهای اجتماعی یا الگوهای کنشی به ناامیدی در زندگی دچارند، قطعاً علاوه بر نوع نگاه آنها به زندگی، بر عملکردشان نیز تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم دارد. تأثیر سن نوجوانی که مرحله شکل‌گیری بنیانی‌ترین نظرها و مهم‌ترین انتخاب‌هاست، بنابر اذعان متفکران، تأثیر ژرفی در مراحل بعدی زندگی انسان دارد. نا امیدی نه فقط یک پدیده روانی است که فقط قابلیت بررسی در روان‌شناسی داشته باشد بلکه از آن جهت یک مسأله اجتماعی است که علل اجتماعی و پیامدهایی برای جامعه دارد.

بیم و امید دو عامل روحی است که در تکامل انسان نقش مؤثری دارند و هیچ نوع اصلاحی بدون این دو صورت نمی‌گیرد. امید و امیدواری به رحمت خدا از ارکان دین است و چیزی که به عنوان رکن حساب شود از چنان ارزشی برخوردار است که بدون آن پایه، آن بنا سست و لرزان خواهد بود.

در قرآن کریم 28 آیه وجود دارد که درآن ریشه «رجو» به معنای امید در مشتقات و معانی متعدد به کار رفته است و آنچه از ترجمه‌های متعدد و تفاسیر بر می‌آید این است که در اکثر این آیات از رجاء مفهوم امید و امیدواری حاصل می‌شود (شهریاری،1390). امید در منابع دینی بیشتر در گستره رحمت خداست. در اهمیت امیدواری همین بس که خداوند در قرآن کریم نا امیدی از رحمت خود را ویژگی مبغوض‌ترین مردم یعنی کافران[16]، گمراهان[17]، منافقان[18] و جاهلان[19] دانسته است.

نه تنها در اسلام که در مسیحیت هم امید به همراه عشق و ایمان، عصاره‌ای برای داشتن زندگی خوب دانسته‌اند. درد و رنج، اغلب در زمان حال، به امید اینکه در آینده اوضاع بهتر خواهد شد، تحمل می‌شود. بنابراین تمام کوشش‌هایمان ارزشمند هستند. امید موجب ایجاد توانایی در عدم تأثیرپذیری از مشکلات زمان حال می‌شود همچنین باعث گشودگی نسبت به فرصت‌های جدید می‌گردد (اسنایدر، 2000).

بحران معنویت از پیامدهای غیر قابل انکار ناامیدی حتی در بین بعضی از متدینین است. یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت در زندگی هدف‌گذاری‌های صحیح است که امید لازمه حرکت در مسیر وصول آن هدف است. به نظر می‌رسد یکی از عوامل سرگردانی‌ها و شکست‌های پی در پی انسان‌ها، نا- امیدی در وصول اهداف و در نتیجه عدم تلاش، رخوت و سستی است.

افراد با خلق خوش‌بینانه، با ایمان‌تر هستند، محبوبیت بیشتری دارند، سازگاری بهتری با تحصیل، شغل و ورزش دارند؛ همچنین موفقیت‌های سیاسی و اجتماعی افراد با خلق خوش‌بینانه و شاد بیشتر است (چایر[20]، 2002 به نقل عابدی و دیگران، 1387). آیروینگ[21] و همکاران نیز نشان دادند که آموزش امید می‌تواند منافع روان‌شناختی مختلفی برای افراد داشته باشد و همچنین مؤلفه شادی را در آنها افزایش دهد (قاسمی، 1388).

امید با سلامت روانی و جسمی که با انواع مقیاس‌ها مانند پاسخ مثبت به مداخله پزشکی، سلامت ذهنی، خلق مثبت، پرهیز از فشارهای مثبت زندگی، نشاط و شادکامی در امور زندگی و مسأله گشایی همبستگی مثبت دارد و آنها را پیش بینی می‌کند (کار[22]، به نقل از سیادتیان و همکاران، 1391). افراد امیدوار قادرند در صورت مسدود بودن مسیرهای وصول اهداف، مسیرهای دیگری را خلق یا جایگزین کنند (اسنایدر، 2000). افراد امیدوار می‌توانند با چالش‌هایی که ممکن است در زندگی با آن روبرو شوند سازگار شوند، شادی بالاتری تجربه می‌کنند و از زندگی رضایت بیشتری دارند (کینگ و همکاران به نقل از احمدی سلطانی طهور و دیگران، 1391).

از نظر کوئینگ[23] و همکارانش ارتباط معناداری بین دین با بهزیستی شادمانی و رضایت از زندگی امید و خوش‌بینی هدفمندی و معنا در زندگی، عزت نفس بالاتر و احساس تنهایی، افسردگی کمتر و بهبود سریعتر افسردگی میزان کمتر خودکشی و نگرش به خودکشی و جز آن همراه است (کرمی و دیگران، 1391). امیدواری از چنان اهمیتی برخوردار است که در سال‌های اخیر رویکرد جدید در حوزه روان‌شناسی پدید آمده است که به روان‌شناسی مثبت معروف است. روان‌شناسی مثبت را علم  بررسی توانمندی‌ها و نقاط قوت انسانی می‌دانند. از جمله متغیرهای مطرح شده در روان‌شناسی مثبت امید و خوش‌بینی هستند (سیادتان، 1391).

پیشینه تحقیق

تحقیقات زیادی صورت گرفته که نشان می‌دهد معنویت و دینداری به عنوان یک منبع بالقوه می‌تواند بر افزایش امید تأثیرگذار باشد. سرچشمه این تحقیقات به سال‌های 1880 تا1930 و بررسی علمی آن به پایان قرن بیستم برمی‌گردد. تحقیقات افرادی چون ویلهلم ونت[24]، ویلیام جیمز[25]، استنلی هال[26]، کارل یونگ[27]مطرح می‌کنند که آدمی باید از مذهب برای افزایش امید خود استفاده کند. روبرت در تحقیقات جامع خود درباره نیازهای اعتقادی انسان‌ها، قرن بیست و یکم را قرن معنویت خواند و بهترین راه ایجاد امید را رابطه با خداوند معرفی کرد (پرچم و محققیان، 1390).

قابل (1384) پایان‌نامه تحصیلی خود را با عنوان «بیم و امید از منظر قرآن» تنظیم کرده است. در این تحقیق به خوف و رجا از منظر آیات و روایات، اقسام، عوامل، مراتب خوف و رجاء، آثار خوف نقش بیم و امید پرداخته شد. همچنین آثار خوف در قرآن، در روایات، آثار فردی، اجتماعی و معنوی آن و همچنین آثار امید مطرح و به آن در حد استطاعت پرداخته شده است.

بهروزی و محمدی (1387) تحقیقی با عنوان بررسی رابطه معنای زندگی و امیدواری در دانشجویان دانشگاه شیراز انجام دادند. تعداد نمونه در این تحقیق 100 نفر بود. نتایج این تحقیق حاکی از آن بود که دختران بیش از پسران امیدواری دارند.

علاء الدینی و همکاران (1387) در تحقیقی با عنوان بررسی تأثیر امید درمانی بر میزان افسردگی دانشجویان دختر دانشگاه اصفهان، با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون دریافتند که هرچه مؤلفه امید در دانشجویان بیشتر باشد، افسردگی کاهش می‌یابد و هرچه مؤلفه امید و امیدواری کمتر باشد افسردگی در دانشجویان افزایش می‌یابد.

احمدی (1388) تحقیقی با عنوان "وضعیت دینداری و نگرش به آینده" در سنندج انجام داد. یافته‌های این پژوهش تفاوت معنی‌داری میان دو نسل در ابعاد مناسکی و پیامدی دینداری و نگرش به آینده را نشان می‌دهد. البته تفاوت معنی‌داری میان دو نسل در متغیرهای بُعد اعتقادی و تلقی از مذهبی بودن افراد در آینده وجود ندارد. هر چند در زمینه نگرش به آینده مذهب، تلقی نسل بزرگسال منفی‌تر از نسل جوان است. در رابطه با پیوستار نسلی در زمینه دینداری می‌توان تفاوت‌های مکشوف میان نسل‌ها را با عبارت "فاصله نسلی" بیان داشت. اگرچه در پاره‌ای از ابعاد، مانند بُعد مناسکی و نگرش به آینده دین، می‌توان تاحدودی قائل به "شکاف نسلی" بود.

عبداللهی (1389) تحقیقی با عنوان بررسی میزان امید به آینده بین دانش‌آموزان دختر و پسر دوره متوسطه در نجف‌آباد انجام داده است. این تحقیق نشان داد که میزان دینداری و پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانواده با 7 و 11 درصد، بیشترین سهم را در تبیین میزان امید به آینده داشت. که می‌توان این را مهم‌ترین نتیجه به دست آمده از این تحقیق دانست. در مدل رگرسیون، میزان دینداری و پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانواده به ترتیب با بتای 35% و 28% شدیدترین تأثیر معنی‌دار را بر میزان امید به آینده داشتند.

بالنجانی و دیگران (1390) تحقیقی با عنوان سلامت معنوی، مذهب و امید در سازگاری بیماران مبتلا به سرطان انجام دادند. در این مطالعه مقطعی توصیفی- تحلیلی، 164 بیمار مبتلا به سرطان مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج حاکی از آن بود که بین سلامت وجودی و سلامت مذهبی (زیر گروه‌های سلامت معنوی) و همچنین بین مذهب درونی و اعمال مذهبی از زیر گروه‌های مذهب با امید ارتباط معناداری وجود داشت. سلامت وجودی، اعمال مذهبی سازمان یافته و مذهب درونی (از زیر گروه‌های مذهب) عوامل پیش‌گویی‌کننده معنادار برای امید بودند. نتایج این مطالعه اهمیت سلامت معنوی و مذهب را به عنوان متغیرهای تأثیرگذار بر امید بیماران سرطانی مورد تأیید قرار می‌دهد.

پرچم و محققیان (1390) در تحقیقی با عنوان «بررسى تطبیقى راه‏کارهاى ایجاد و افزایش امید از دیدگاه روان‌‌شناسى مثبت‌‌نگر و قرآن کریم» از نظریه امید اسنایدر و آیاتی از قرآن (انواع امید راهکارهای اعتقادی و رفتاری و اجتماعی) به بررسی القای امید پرداخته‌اند. با توجه به یافته‏هاى این پژوهش، مى‏توان بدین نکته دست یافت که تلاش‏هاى روان‏شناسان، تلاشى است در خور توجه و شایسته ستایش و به میزان قابل توجهى توانسته است دستاوردهاى گران‏بهایى را در اختیار افراد قرار دهد و شباهت زیادى نیز با مفاهیم قرآنى موجود در این حوزه دارد. از این‏رو درباره موضوع فوق در حوزه روان‏شناسى و قرآن، یافته‏هاى بشرى بسیار شبیه به آموزه‏هاى قرآنى است..

کرمی و همکاران (1391) پژوهشی با عنوان رابطه جهت‌گیری مذهبی با میزان تاب‌آوری و امید واری در دانشجویان دانشگاه رازی انجام دادند که نتایج آن حاکیست که رابطه معناداری بین میزان جهت‌گیری مذهبی با امیدواری در بین دانشجویان وجود دارد.

علیزاده‌اقدم (1391) پژوهشی با عنوان بررسی امید به آینده در بین دانشجویان و عوامل مؤثر بر آن انجام داد و نتایج حاکی از آن است که امید به آینده در مقاطع مختلف متفاوت است. همچنین امید به آینده بر عملکرد تحصیلی دانشجویان مؤثر است. در میان ویژگی‌های عمومی و فردی فقط سن، ارتباط ضعیفی با امید به آینده داشته است. نتایج تحلیل رگرسیونی نشان می‌دهد که امید دانشجویان به آینده از میزان دینداری، انسجام و اعتماد اجتماعی (از ابعاد سرمایه اجتماعی) و سرمایه فرهنگی متأثر می‌گردد. این متغیرها بر روی هم، 28 درصد از تغییرات متغیر امید به آینده را تبیین می‌کنند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که امید به آینده در بین دانشجویان بیشتر از اینکه از ویژگی‌های فردی تأثیر بپذیرد، از عوامل ساختاری متأثر است.

پیشینه خارجی

پنرود و مورس[28] (1997) در تحقیقی با عنوان «راهبردهای ارزیابی و پرورش امید: راهنمای ارزیابی امید» به این نتیجه رسیدند که افرادی که خود را مذهبی می‌دانند، در مقایسه با افرادی که خود را مذهبی نمی‌دانند از امیدواری بالاتری برخوردارند.

در پژوهش کوری[29] و دیگران (1997) در مطالعه‌ای با عنوان نقش امید در پیشرفت تحصیلی و ورزشی دانشجویان ورزشکار، نشان داد که افراد امیدوارتر تفکرات مثبت، عزت نفس و اعتماد به نفس بیشتری دارند نسبت به کسانی که امید کمتری دارند. افراد با سطح امید بالا احساسات را با انرژی بیشتری منتقل می‌کنند و همچنین خودشان را به شکل بهتر و مثبت‌تری معرفی می‌کنند.

در تحقیق چانگ (1998) با عنوان «امید، مهارت حل مسأله و مقابله در دانشجویان» نشان دادند که امیدواری با توانایی حل مسأله رابطه مستقیم دارد. همچنین دانشجویانی که از امید بیشتری برخوردار بودند، در برابر شرایط استرس‌زا مقاوم‌تر بودند. ابرایت[30]و لون[31] (2002) در مطالعه‌ای روی زنان مبتلا به سرطان سینه؛ پارامترهای عزت نفس، حمایت اجتماعی و اعتقادات مذهبی را در امیدواری مؤثر یافتند.

سالسمن[32] (2005) مطالعه‌ای با عنوان «رابطه دین و سازگاری روانی: نقش خوش‌بینی و حمایت اجتماعی انجام داد. نتایج حاکی از این است که رابطه بین مذهبی بودن درونی و رضایت از زندگی معنادار است. این یافته‌ها حتی پس از در نظر گرفتن متغیرهای کمکی (سن، جنسیت، قومیت، مطلوبیت اجتماعی) معنی‌دار بود.

یان وانگ[33] و دیگران (2006) بر روی بیماران قلبی که در انتظار پیوند قلب بودند مطالعه‌ای انجام دادند. هدف از این مطالعه به منظور بررسی رفتار مراقبت از خود، امید و حمایت اجتماعی در بیماران در انتظار پیوند قلب بود و همه عوامل همبستگی و مرتبط بررسی شد. ضرایب مثبت در رفتار مراقبت از خود، امید و حمایت اجتماعی مشاهده شد.

وال[34] و دیگران (2006) در بررسی با عنوان امید به عنوان یک نیروی روانی نشان دادند که افراد با سطح امیدواری بالاتر، درباره تسلیم شدن کمتر فکر می‌کنند. سیاروچی[35] (2007) در پژوهشی با عنوان تأثیر امید، اعتماد به نفس و سبک اسناد در نمرات مدرسه نوجوانان و احساس بهبود: مطالعه طولی به این نتیجه رسیدند که امید یک پیش‌بینی از عاطفه مثبت و بهترین پیش‌بینی‌کننده از نمرات بود.

به طور خلاصه امید با عاطفه مثبت، خود ارزشمندی، شایستگی در حیطه‌های مختلف، افکار مثبت و انعطاف‌پذیرتر، توانایی تحصیلی بیشتر و خلاقیت، عزت نفس و خوش‌بینی رابطه دارد. همچنین از افراد در برابر رویدادهای استرس‌زا حمایت می‌کند (محققیان، 1391).

ادبیات و چارچوب نظری

در نظریه امید اسنایدر، سه مؤلفه وجود دارد: تفکر هدف (هر چیزى که خود فرد مایل است بدان دست یابد، آن را انجام دهد یا تجربه یا ایجاد کند)، تفکر عامل (یک مؤلفه انگیزشى براى به حرکت در آوردن فرد، در مسیر راه‏هاى درنظر گرفته‏ شده براى رسیدن به هدف) و تفکر گذرگاه (توانایى ادراک ‏شده فرد براى شناسایى و ایجاد مسیرهایى به سمت هدف) (محققیان، 1391). این سه مؤلفه بر یکدیگر اثر متقابل دارند. تعیین اهداف مهم، به افزایش انگیزه منجر مى‏شود و این انگیزه برانگیخته شده، به نوبه خود ممکن است به یافتن گذرگاه کمک کند.

امید را که سازه‌ای بسیار نزدیک به خوش‌بینی است، اسنایدر ( 2000 ) به عنوان سازه‌ای شامل دو مؤلفه مفهوم‌سازی کرده است : 1- توانایی طراحی گذرگاه‌هایی به سوی هدف‌های مطلوب به رغم موانع موجود و 2- کارگزار یک انگیزش برای استفاده از این گذرگاه‌ها، امید مجموع این دو مؤلفه است. طبق این مفهوم‌سازی، امید هنگامی نیرومند است که هدف‌های ارزشمندی را در برگیرد و با داشتن موانع چالش انگیز ولی نه برطرف نشدنی، احتمال دستیابی به آنها در میان مدت وجود داشته باشد جایی که ما به رسیدن به هدف‌ها اطمینان داریم، امید غیرضروری است. جایی که مطمئن هستیم به هدف نخواهیم رسید، در این صورت نومید می‌شویم. طبق این مفهوم‌سازی، هیجان‌های و منفی محصول جنبی تفکر هدفمند امید و ناامیدی هستند (قاسمی و دیگران، 1388).

از نظریه امید اسنایدر به عنوان چارچوب نظری این تحقیق استفاده کردیم. در این نظریه، امید عبارت است از «ظرفیت ادراک ‏شده براى تولید مسیرهایى به سمت اهداف مطلوب و انگیزه ادراک‏ شده براى حرکت در این مسیرها». از این‏رو امید یعنى: انتظار مثبت براى دست‏یابى به اهداف. انتظار مثبت داراى دو مؤلفه «عامل» و «گذرگاه» است (اسنایدر به نقل از پرچم و محققیان، 1390). در نظریه امید اسنایدر، سه مؤلفه وجود دارد: تفکر هدف (هر چیزى که خود فرد مایل است بدان دست یابد، آن را انجام دهد یا تجربه یا ایجاد کند)، تفکر عامل (یک مؤلفه انگیزشى براى به حرکت در آوردن فرد، در مسیر راه‏هاى در نظر گرفته ‏شده براى رسیدن به هدف) و تفکر گذرگاه (توانایى ادراک ‏شده فرد براى شناسایى و ایجاد مسیرهایى به سمت هدف) (محققیان، 1390). این سه مؤلفه بر یکدیگر اثر متقابل دارند. تعیین اهداف مهم، به افزایش انگیزه منجر مى‏شود و این انگیزه برانگیخته شده، به نوبه خود ممکن است به یافتن گذرگاه کمک کند.

نظریات دینداری

فویر باخ[36] شهرتش در افکار مادی و همین تحلیلی است که از مذهب کرده است و آن تحلیلش این است که گفته است مذهب ناشی از همین حالت از خود بیگانگی انسان نسبت به خودش است (دژاکام، 1380). طبق نظریه‌های فویر باخ مذهب عن قریب پایان می‌یابد یعنی انسان هر چه خودش را بیشتر بشناسد نیاز او به فرض خدا کمتر می‌شود و وقتی انسان خودش را خوب شناخت دیگر اصلاً جایی برای مذهب باقی نمی‌ماند و انسان به جای اینکه خدا را بپرستد خودش را می‌پرستد و به جای اینکه خدا را تجلیل کند خودش را تجلیل می‌کند (دژاکام، 39:1380-40).

راسل [37] در نظریه‌ای دیگر، مذهب را ناشی از ضعف و زبونی انسان می‌شمارد که همان ترس است و شاید کسی که بیشترین تأکید را در این زمینه دارد، راسل باشد. کتاب برگزیده افکار راسل از کتاب تعلیم و تربیت و نظم اجتماعی او این چنین نقل می‌کند: «اعتقاد به خدا و زندگی پس از مرگ این امکان را به ما می‌دهد که زندگی را با شهامت پرهیزگارانه کمتری بالنسبه به شکاکیون ادامه دهیم؛ یعنی اینکه اعتقاد به دین ما را کم شهامت‌تر می‌کند». همچنین از کتاب اجتماع انسانی، راسل چنین نقل می‌کند: «فکر می‌کنم انسانی که نتواند وجود مهلکه‌های زندگی را بدون قبول افسانه‌های تسلی بخش تحمل کند وجودی ضعیف و قابل تهدید است. چنین انسانی قطعاً در بخشی از وجود خود بدین حقیقت معترف است که آنچه را او قبول کرده جز افسانه و اسطوره نیست» (دژاکام، 1380).

آگوست کنت[38] معتقد است که دین همان اصل وحدت بخش و زمینه مشترکی است که اگر نبود، اختلاف‌های فردی جامعه را از هم می‌گسیخت. دین به انسان‌ها اجازه می‌دهد تا بر تمایلات خودخواهانه‌شان فایق آیند و به خاطر عشق به هم نوعانشان فراتر از این خود خواهی‌ها عمل کنند. دین همان شیرازه نیرومندی است که افراد جامعه را با یک کیش و نظام عقیدتی مشترک، به همدیگر پیوند می‌دهد. دین سنگ بنای سامان اجتماعی است و برای مشروع ساختن فرمان‌های حکومت، اجتناب‌ناپذیر است. هیچ قدرت دنیوی نیست که بدون پشتیبانی یک قدرت معنوی دوام آورد. «هر حکومتی برای تقدیس و تنظیم رابطه فرماندهی و فرمانبری به یک دین نیاز دارد» (کوزر[39]، 1379: 34).

امیل دورکیم معتقد است علم دین، امکان بازسازی باورهای لازم برای اجماع اجتماعی را نشان می‌دهد. نه از آن جهت که این علم برای ایجاد ایمان جمعی کافی است بل به دلیل آنکه این امید را باقی می‌گذارد که چون همه خدایان گذشته چیزی جز تجسم دیگری از جامعه نبوده‌اند، جامعه آینده نیز توانایی ساختن خدایان جدیدی را خواهد داشت. در این معنا، صور بنیانی حیات دینی، در حکم راه حل دورکیمی تضاد موجود میان علم و دین است. علم با کشف واقعیت عمیق همه ادیان، دین دیگری ایجاد نمی‌کند، بل این اعتماد را به وجود می‌آورد که جامعه قادر است در هر دوره خدایان مورد نیاز خویش را بسازد. «علایق دینی، چیزی جز صور تمثیلی علایق اجتماعی و اخلاقی نیستند» (آرون[40]، 1387).

ماکس وبر جامعه‌شناسی دینی است وبر کوشیده است انواع کلی حالات دینی بنیادی را تعیین کند. اگر بپذیریم که جهان افسون زده اقوام بدوی با جهان افسون زدوده ملت‌های نوین از عوامل مسلط در جریان تحول مذهبی بشر است، پس مسأله تمایزپذیری انواع فعالیت بشری را هم باید به عنوان یک فکر راهنمای دیگر در نظر گرفت (آرون، 1387).

کارکردهای مذهب از دیدگاه علامه طباطبایی تشریع و وضع قوانینی است که برای سعادت دنیا و آخرت آدمی سودمند است و اصلاح فرد و جامعه، کنترل درونی رفتار بشر، کنترل دائمی که گریزی از آن نیست نیز از دیگر موارد است. همچنین آیت الله جوادی آملی تفسیر زندگی، هدایت و تأمین سعادت دنیا و آخرت را از کارکردهای مذهب می‌داند (عابدی، 1388).

آلپورت[41] معتقد است که نظام ارزش‌های دینی بالاترین، مقدم‌ترین و ضروری‌ترین ارزش‌ها هستند که به تنهایی قادرند شخصیت را سازماندهی کنند. بسیاری از متفکران مثل یونگ[42]، فرانکل[43] و تیلیک[44] این اعتقاد آلپورت را مورد تأیید و حمایت قرار دادند (کرمی و همکاران، 1391).

یینگر ایجاد ارزش‌های دایمی برای پاسخگویی به نیازهای اساسی و غایی انسان ـ وحدت بخشیدن بین انسان‌ها، ایجاد ثبات اجتماعی و انطباق فردی را از کارکردهای دین می‌داند. همچنین گیرتز ایجاد حس فائق آمدن بر تردید و سردرگمی، معنادار ساختن و قابل تحمل نمودن رنج در روحیات بشری، را از کارکردهای دین می‌داند (عابدی، 1388).

مذهب می‌تواند در مراحل ارزیابی اولیه عوامل تهدید کننده زندگی و موجودیت شخص را مشخص کند دخالت و به عنوان یک عامل میانجی عمل کند. همچنین در مراحل ارزیابی مجدد و پس از وقوع مشکل می‌تواند نقش تعیین کننده‌ای داشته باشد و امیدواری و معنی‌جویی بیشتری در فرد ایجاد کند (کرمی و همکاران، 1386).

فرضیه‌ها

1. بین دینداری و امیدواری رابطه وجود دارد.

2. بین اعتقادات مذهبی و امیدواری رابطه وجود دارد.

3. بین پایبندی به مناسک دینی و  امیدواری رابطه وجود دارد.

4. بین بعد عاطفی و امیدواری رابطه وجود دارد.

5. بین بعد پیامدی دینداری و امیدواری رابطه وجود دارد.

6. بین حمایت اجتماعی دوستان و امیدواری رابطه وجود دارد.

7. بین حمایت اجتماعی خانواده و امیدواری رابطه وجود دارد.

8. بین هویت طبقاتی و امیدواری رابطه وجود دارد.

9. بین گروه قومی و امیدواری رابطه وجود دارد.

روش تحقیق

تحقیق حاضر با توجه به اینکه به افزایش اطلاعات موجود می‌انجامد و با در نظر گرفتن اهداف پژوهش که شناخت رابطه بین متغیرهای دینداری و امید است، تحقیقی کاربردی است که هدف اساسی این نوع تحقیقات آزمون نظریه‌ها، تبیین روابط بین پدیده‌ها در یک زمینه خاص است و با توجه به ماهیت موضوع تحقیق، نوع مطالعه توصیفی و به شیوه پیمایشی می‌باشد. جامعه آماری این تحقیق شامل کلیه دانش‌آموزان دختر دبیرستان‌های شیراز در سال تحصیلی (92 –91) است که برابر با 5637 نفر می‌باشد. 381 نفر با نمونه‌گیری خوشه‌ای از طریق فرمول کوکران انتخاب شدند. به این طریق که از هر 4 ناحیه 4 مدرسه به صورت تصادفی انتخاب شدند، سپس از هر مدرسه 25 دانش‌آموز تصادفاً پرسشنامه را پر کردند. جمعاً از این 400 نفر 391 دانش‌آموز پرسشنامه‌ها را پر کردند. تکنیک جمع‌آوری اطلاعات در این تحقیق پرسشنامه با طیف لیکرت بود. برای آزمون روایی از آلفای کرونباخ استفاده شد که نتایج بدین شرح است:

جدول 1- پایایی

تعاریف نظری و عملیاتی مفاهیم

امید عبارت است از «ظرفیت ادراک ‏شده براى تولید مسیرهایى به سمت اهداف مطلوب و انگیزه ادراک ‏شده براى حرکت در این مسیرها». از این‏رو امید یعنى انتظار مثبت براى دست‏یابى به اهداف. انتظار مثبت داراى دو مؤلفه «عامل» و «گذرگاه» است (اسنایدر به نقل از پرچم و محققیان، 1390).

تعریف عملیاتی امید در این تحقیق به این صورت بود: ادامه تحصیل، ورود به دانشگاه، پذیرفته شدن در رشته مورد علاقه، ازدواج موفق، یافتن شغل مناسب و کسب منزلت اجتماعی و ...

دینداری یا تدین به حالتی در انسان اطلاق می‌شود که دین متعلق به آن است. حالتی است که تمام یا بخشی از تعالیم و دستورات دینی (اعم از عقاید، اخلاقیات و احکام) مورد پذیرش مردم یا گروهی از افراد قرار گیرد. بنابراین «دینداری»، عبارت از التزام فرد به دین مورد قبول خویش است. این التزام در مجموعه‌ای از اعتقادات، احساسات، اعمال فردی و جمعی حول خداوند (امر قدسی) و رابطه‌ ایمانی با او سامان می‌پذیرد (طالبان، 1380: 50-49).

تعریف عملیلاتی آن بدین شرح است: دین در چهار بعد اعتقادی (اعتقاد به اصول دین مانند توحید و نبوت و معاد)، مناسکی (پای‌بندی به نماز، روزه، امر به معروف و نهی از منکر و...)، عاطفی (حب نسبت به بزرگان دین و متدینین و بغض نسبت به دشمنان دین) و رفتاری (رعایت حجاب، امانت‌داری، صدق و...) سنجیده شد.

طبقه خوداظهاری: به بخشی از جامعه اطلاق می‌شود که به لحاظ داشتن ارزش‌های مشترک، منزلت اجتماعی معین، فعالیت‌های دسته جمعی، میزان ثروت و دیگر دارایی‌های شخصی و نیز آداب معاشرت با دیگر بخش‌های همسان جامعه متفاوت باشد (کوئن، 1387: 296).

تعریف عملیاتی: طبقه خوداظهاری در پنج سطح بالا، متوسط رو به بالا، پایین و متوسط رو به پایین مورد سنجش قرار گرفت.

حمایت اجتماعی: کوب[45] (1976)، حمایت اجتماعی را مجموعه اطلاعاتی تعریف می‌کند که شخص را به این اعتقاد می‌رساند که در یک شبکه ارتباطی مورد توجه و علاقه دیگران است و از سوی آنها با ارزش و محترم شمرده می‌شود و در نتیجه چنین باوری، این احساس به فرد دست می‌دهد که به آن شبکه ارتباطی متعلق است (رستگارخالد، 1384: 136).

تعریف عملیاتی: حمایت اجتماعی را در دو بعد حمایت خانواده و دوستان ارزیابی شد. حمایت اجتماعی به صورت رابطه عاطفی، حمایت اقتصادی، اعتماد، رابطه صمیمانه و همدلی عملیاتی شد.

مدل مفهومی و عملیاتی

یافته‌های تحقیق

بر اساس یافته‌های توصیفی تحقیق 1/37 درصد از دانش‌آموزان در مقطع اول، 9/37 دوم، 6/24 سوم در این تحقیق شرکت کردند. میانگین سنی دانش‌آموزان 93/15 بود. همچنین نتایج توصیفی حاکی از این است که میانگین امیدواری در بین دانش‌آموزان 4/50 با انحراف معیار 8.35 است که نشان‌دهنده امیدواری در حد متوسط است. در این قسمت به بررسی رابطه ابعاد چهارگانه دینداری با امیدواری پرداخته می‌شود. برای این منظور با توجه به سطح سنجش متغیرها برای آزمون فرضیات از همبستگی پیرسون استفاده گردید.

جدول 2- تحلیل همبستگی بین امید و متغیرهای مستقل

میزان همبستگی آماری بین دینداری و امیدواری دانش‌آموزان حدود 32/ است که نشان‌دهنده همبستگی مثبت بین دو متغیر است و با توجه به سطح معنی‌داری مشاهده شده می‌توان گفت که همبستگی مذکور معنی‌دار است. به عبارت دیگر با رشد دینداری در دانش‌آموزان، امیدواری آنها افزایش می‌یاید. بنابراین فرضیه اول با احتمال 95/ مورد تأیید قرار می‌گیرد.

همبستگی بعد اعتقادی با امیدواری 19/ است که حاکی از همبستگی مثبت بین دو متغییر است. با توجه به سطح معنی‌داری نیز می‌توان گفت که همبستگی این دو متغیر نیز معنی‌دار است و با افزایش اعتقادات مذهبی، امیدواری نیز افزایش می یابد.

یافته‌های تجربی حاصل از آزمون آماری همبستگی بین بعد مناسکی و امیدواری دانش آموزان حدود 19/ است. با توجه به سطح معنی‌داری این رابطه و همبستگی مثبت آن به این نتیجه می‌رسیم که با افزایش پایبندی و تقید به مناسک مذهبی امیدواری افزایش می‌یابد. بنابراین این فرضیه نیز تأیید شد.

بین بعد عاطفی و امیدواری حدود 20/ همبستگی وجود دارد که حکایت از همبستگی مثبت و با توجه به سطح معنی‌داری رابطه معنی‌دار بین آنها وجود دارد. به این شرح که هرچه پیوند عاطفی با مقدسات دینی بیشتر باشد، امیدواری نیز افزایش می یابد. بنابراین فرضیه چهارم نیز تأیید شد.

همبستگی آماری بین بعد پیامدی و امیدواری حدود 34/ است. این عدد بیانگر رابطه مثبت بین این دو متغیر است. همچنین با توجه به سطح معنی‌داری این رابطه مانند دیگر فرضیات معنی‌دار بود. پس فرضیه پنجم هم تأیید شد. نتیجه اینکه تمام ابعاد دینداری با امیدواری همبستگی مثبت دارد و تمام فرضیات تأیید شد.

با توجه به نتایج به دست آمده از تحلیل آماری تفاوت معناداری بین امیدواری بر حسب هویت طبقاتی مشاهده نشد. بنابراین این فرضیه تأیید نشده است.

جدول 3- تفاوت میانگین امیدواری کل پاسخگویان برحسب طبقه اجتماعی

بررسی آماری در جدول زیر نشان می‌دهد میزان امیدواری در گروه‌های قومی با توجه به اینکه میانگین‌ها تفاوت چندانی دارند. یافته‌های به دست آمده حاکی از آن است که آماره 230/0t= و سطح معنی‌داری حاصل 819/s= مطلوب نیست. پس این فرضیه تأیید نمی‌گردد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت میزان امیدواری در گروه‌های قومی تقریباً یکسان است و این فرضیه تأیید نمی‌شود.

جدول 4- تفاوت امیدواری بر گروه‌های قومی

جدول 5 نتایج تحلیل رگرسیون چند متغیره را به شیوه گام به گام در سه مرحله برای متغیر وابسته امیدواری نشان می‌دهد. داده‌های جدول نشان‌دهنده‌ آن هستند که از میان متغیرهای مستقل سه متغیر حمایت خانواده، بعد رفتاری دینداری و حمایت دوستان به ترتیب وارد معادله شده‌اند. در مجموع همبستگی متغیرهای این مدل با متغیر وابسته 465/0 درصد بوده است. همچنین مدل مذکور توانسته است با سه متغیر مستقل فوق 6/21 درصد تغییرات متغیر وابسته را تبیین کند. مقدار F جدول در مرحله سوم برابر با 309/24 و در سطح بیش از 99 درصد معنا بود که نشان‌دهنده برازنده بودن مدل بوده است.

جدول 5- تحلیل واریانس مدل رگرسیونی چند متغیره گام به گام امیدواری