مقدمه

یکی از رویکردهای مطالعه آیات قرآن، مبتنی بر تفسیر اجتماعی است. در همین راستا، مباحث مفسران در ادوار مختلف و با تنوع سلایق در تفاسیر وجود دارد. تفاسیری چون المیزان فی تفسیر القرآن، نمونه، الکاشف، فی ظلال القران و تفاسیر دیگر، نمونه تفاسیری هستند که به نوعی مباحث اجتماعی قرآن را تقریر کرده‌اند که بیشتر در قالب اندیشه‌های اجتماعی و نه جامعه‌شناسی، از آن یاد می‌شود، ولی اقتضای مطالعات میان رشته‌ای دانش جامعه‌شناسی و تفسیر قرآن، کاربرد دقیق و متخصصانه از مفاهیم جامعه‌شناختی این مباحث است. این موضوع، اهمیت کاربرد مطالعات میان رشته‌ای را مضاعف می‌کند؛ چرا که بیش از یک قرن از تولد دانش جامعه‌شناسی به عنوان یک رشته تخصصی گذشته، دانشی که دارای اصول موضوعه، مفاهیم بنیادین، فرضیه‏های اساسی و دیدگاه‌‌ها و آرای گوناگونی در زمینه‌های گوناگون است. بنابراین، کاربرد دقیق و عالمانه این مباحث امری مورد انتظار از جامعه علمی است.

برای تحقق این مهم، می‌توان با استفاده از پارادایم تفسیر اجتماعی و نگاه جدید به آموزه‌های قرآن، در پی ارائه پیام‌های اجتماعی قرآن برآمد و فصل نوینی در آن گشود. به عبارت دیگر، این رویکرد نوعی نگرش و اعتقاد به این اصل است که قرآن افزون بر پیام‏های فردی، قوانین و احکام اجتماعی دارد که باید آنها را برجسته کرد و قرائت جدیدی از آن ارائه داد؛ چیزی که در تفاسیر پیش از این قرن کمتر به آن پرداخته می‌شد.

مفهوم پیشرفت و طراحی الگوی آن نیز از آن دسته مفاهیمی است که در ادبیات جامعه‏شناسی قرار گرفته و برای بومی سازی آن و بهره‏مندی از منابع دینی و کاربرد آن در جامعه اسلامی، لازم است تتبع و پژوهش در این زمینه داشته باشیم. بر این اساس، «باید در طراحی الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت، بر چهار عرصه فکر، علم، معنویت وزندگی تکیه شود که در این میان، موضوع «فکر» بنیانی‏تر از بقیه عرصه‏هاست» (خامنه‏ای،1391، سایت رهبری). زیرا آدمی دارای قدرت تفکر و اندیشه است و از آن به عنوان محور اصلی شناخت یاد می‏کنند و از منظر تعالیم دینی تفکر اعظم عبادات بشری است و در سایه کنش‏های متفکرانه است که می‏توان شاهد پیشرفت بود.

این مهم پژوهشگر را بر آن داشت تا با استفاده از روش پژوهش کیفی و بهره‏مندی از فنون و مراحل نظریة زمینه‌ای دست به استخراج و استنباط تفسیر اجتماعی آیات وحی بپردازد. بر این اساس، بررسی موانع اجتماعی تفکر به عنوان یکی از اضلاع چندگانه الگوی اسلامی پیشرفت بر اساس آموزه‌های قرآن، مبتنی بر نظریه زمینه‌ای (داده محور)، هدف از نگارش این مقاله خواهد بود.

درباره موضوع پژوهش، اگر چه پژوهش‏های متعددی صورت گرفته و با توجه به تأسیس مرکزی با عنوان «مرکز الگوی ایرانی- اسلامی پیشرفت» زمینه مطالعاتی آن بیشتر فراهم گردیده، ولی به طور مشخص چنین موضوعی که هم به بحث موانع تفکر در الگو پرداخته باشد و هم از آموزه‏های قرآن بهره برده باشد، دیده نشده است، ولی در عین حال برخی از پژوهش‏های نسبتاً مرتبط گزارش می‏شود.

«جامعه‏شناسی معرفت در قرآن»، نوشته صادق گلستانی در نشریه معرفت به آرای جامعه‏شناسانی اشاره می‏کند که در باب معرفت، بر بررسی فرایند شکل‏گیری دانش و سنجش درستی و خطای آن به جای منطق درونی به عوامل بیرونی تأکید می‏ورزد و از ارتباط معرفت و جامعه و نقش عوامل اجتماعی در شکل‏گیری معرفت سخن به میان می‏آورد. این دسته از جامعه‏شناسان بر این باورند که نباید شناخت را کوشش یک ذهن کاملاً نظری تلقی کرد، زیرا ذهن انسان محصول شماری از عناصر غیرنظری است که از مشارکت انسان در زندگی اجتماعی و جریان و تمایلات گوناگونی که همزمان در زندگی شکل می‏گیرد، پدیدار می‏شود. بنابراین، در یک رشته معرفت‏شناسی جدید؛ یعنی جامعه‏شناسی معرفت نیاز است که جایگزین معرفت‏شناسی پیشین، مثل کانت شود. در این رشته علمی از تعینات اجتماعی معرفت و نقش عوامل اجتماعی در نحوه شکل‏گیری دانش و نوع آن بحث می‏شود و از منظر قرآن درباره ارتباط جامعه و معرفت و تعینات اجتماعی دانش کاوش می‏شود.

«جامعه‏شناسی معرفت ماکس وبر»، نوشته احمد هاشمی، نشریه معرفت: وی جامعه‏شناسی معرفت را از جمله زیر شاخه‏های دانش جامعه‏شناسی دانسته که به سرعت رشد و توسعه روز افزون یافته است. این علم به بررسی نحوه ارتباط معرفت بشری با واقعیات اجتماعی می‏پردازد.

این مقاله به بررسی جامعه‏شناسی معرفت ماکس وبر اختصاص دارد و در صدد پاسخگویی به چگونگی ارتباط و تأثیر ارزش‏های مخلوق جامعه بر دانش طبیعی، اجتماعی و تاریخی و نیز تأثیر واقعیات اجتماعی بر دین است.

«موانع تفکر صحیح از دیدگاه قرآن کریم»، منتشر شده در نشریه معرفت: در این نوشتار با روش استنادی و تحلیلی و با مراجعه موردی به آیات قرآن و برخی از تفاسیر معتبر، موانع اصلی تفکر صحیح را از منظر آیات وحی بررسی و تبیین می‏نماید.

تمایز نوشتار حاضر نسبت به پژوهش‏های صورت گرفته  در این است که در این پژوهش با استفاده از روش نظریه‏پردازی داده محور به استخراج موانع اجتماعی تفکر پرداخته شده و این دسته از موانع طی چند مرحله کدگذاری شده و بدون هیچ‏گونه تصرفی از سوی پژوهشگر، داده‏ها در کنار هم قرار گرفته و نهایتاً نظریه موانع اجتماعی تفکر را شکل داده است.

چارچوب مفهوم و نظری

تدوین چارچوب مفهومی پژوهش حاضر بر اساس رویکرد تفسیرگرایی اجتماعی است که در تولید نظریه داده محور مورد قبول است. بر اساس رویکرد تفسیری، هدف پژوهش علمی درک و فهم معناست که در سطوح بالاتر، تبدیل به یک‏سری ساختارهای کلان‏تر می‏شود (ایمان، 1387).

در فرایند انجام این پژوهش از مفاهیمی یاد شده، لذا مناسب است ابتدا تعریفی از آنها ارائه شود.

مفهوم لغوی و اصطلاحی پیشرفت

مفهوم پیشرفت را می‏توان معادل واژه "تنمیه" لغت عرب، به معنای رشد و افزایش تدریجی دانست.

"نویسنده این سطور به جای معادل‏های توسعه، رشد، یا رشد همه جانبه اجتماعی- اقتصادی، واژه پیشرفت را به عنوان معادل بهتر، رساتر و دقیق‏تر مفهوم Developpement فرانسه و Developmentانگلیسی پیشنهاد می‏کند" (اسدی، 1373 :16 ) .

این پیشنهاد به دلایل زیر مناسبتر است:

1. واژه پیشرفت بر خلاف توسعه در بعد و سطح نارسا نیست.

2. تداخلی با مفهوم مستقل رشد (به عنوان معادل دقیق واژه Lacroissance فرانسه وgrowth  انگلیسی) پیدا نمی‏کند.

3. نیازی نخواهد بود تا در برابر واژه یک کلمه‏ای Development در فارسی معادل پنج کلمه‏ای رشد همه جانبه اجتماعی- اقتصادی را بگذاریم.

4. این واژه در زبان فارسی نیز مانند زبان‏های اصلی، واژه‏ای است جهت‏دار، و به مفهوم ریاضی، جبر و فیزیک کلمه‏ای بردار گونه است و در نتیجه، تکامل، ترقی، بهتر شدن و پیش رفتن در مفهوم آن مستتر است (همان) .

با این وصف، واژه پیشرفت معادل development، مفهوم رشد و افزایش تدریجی در ابعاد مختلف شؤون زندگی، در آن ظهور دارد و ناظر به ارتقا از یک وضعیت به شرایط مطلوب است و از واژه توسعه در تعاریف ذیل، یا استفاده نشده است و یا در صورت استفاده، به معنای پیشرفت به کار رفته است.

دکتر عبدالهادی‏الجوهری، پیشرفت را چنین تعریف می‏کند:" پیشرفت، برنامه‏ریزی و عملی‏سازی مجموعه‏ای از کوشش‏های اجتماعی و اقتصادی با ایدئولوژی خاص، به منظور دگرگونی هدفمند برای انتقال از وضعیتی نامطلوب، به وضعیتی مطلوب است" (الجوهری و دیگران، 1982 م:111).

عرصه‏های پیشرفت

پیشرفت دارای عرصه‏هایی است که هر کدام از آنها دارای مختصات و ویژگی‏هایی است که حاصل جمع آنها و تعامل تأثیرگذار هر کدام بر دیگری می‏تواند روند پیشرفت را موجب شود، یا این فرایند را تسریع بخشد.

چهار عرصه فکر، علم، زندگی و معنویت در فرمایش‏های مقام رهبری در دیدار با اعضای شورای عالی مرکز الگوی اسلامی – ایرانی پیشرفت مورد توجه بوده و از این میان به عرصه فکر و موانع پیش روی پژوهش متمرکزی صورت می‏گیرد و در این نوشتار مورد بحث قرار می‏گیرد:

عرصه فکر: ایشان می‏فرمایند: جامعه باید به سمت جامعه متفکر و اهل فکر حرکت کند و در این مسیر ابزارها آموزش و پرورش و رسانه‏ها هستند (رهبر معظم انقلاب اسلامی در نخستین نشست اندیشه‏های راهبردی، 1391: 11).

بر این اساس، مقوله تفکر و عوامل مؤثر بر آن، از آن دسته مقولاتی است که در حوزه جامعه‏شناسی معرفت از آن بحث می‏شود. «به طور کلی، دو دیدگاه متفاوت در رابطه با چگونگی ارتباط جامعه و شناخت حاصل از تفکر وجود دارد». به اعتقاد برخی از جامعه‏شناسان معرفت، همچون دورکیم، مارکس و مارکسیست‏های پوزیتویست، محتوای شناخت نیز به لحاظ اجتماعی متعین است؛ یعنی امر اجتماعی ماهیت و ذات معرفت را به وجود می‏آورد. در این تلقی، اصل و ماهیت معرفت، توسط جامعه ایجاد می‏شود، ولی در جانب دیگر، نظریه‏هایی وجود دارد که تأثیر و نفوذ اجتماعی را تنها از حیث گزینش شکل و صورت معرفت می‏دانند. دیدگاه ماکس شلر و ماکس وبر از آن جمله‏اند.

مسأله اصلی جامعه‏شناسی معرفت، توضیح رابطه محتوای معرفت با عوامل اجتماعی بررسی چگونگی شکل‏گیری دانش‏های متفاوت در محیط‏های متفاوت و نیز نحوه این رابطه می‏باشد» )علیزاده، 1376 : 47).

موانع پیشرفت

موانع پیشرفت، اختلال در هریک از راهبردهای پیشرفت می‏تواند تلقی شود. اختلال در اشاعه فرهنگ دانش‏افزایی، دسته‏ای از این موانع شمرده می‏شود. گستره جهل و غلبه نادانی‏ها بر معلومات بشری می‏تواند فرایند پیشرفت را با اختلال جدی مواجه ساخته، راه پسرفت را هموار نماید.

زوال عقلانیت و یا افول خردگرایی از دیگر موانع پیشرفت تلقی می‏شود که می‏تواند دارا ی ابعادی در سطح خرد و کلان، زمینه‏های شرایطی، زمینه‏ای و یا فرایندی باشد. هر کدام از این دسته موانع اندیشه‏ای از جهتی می‏تواند فرایند تفکر را مختل کند.

فقدان تحمل نقد و انتقاد از سوی دیگران، تعصب‏ها و پیشداوری‏ها، عادات نادرست و آن دسته از نگرش‏ها و انگیزه‏هایی که فرایند تفکر را مختل می‏کند، مانند: تفکر منفی، انتقادهای ناروا و بهانه‏جویی، تمسخر و تحقیر، پرهیز از خطر و یا ترس از شکست و....

برخی از موانع یاد شده نیز در فرایند انجام این مطالعه به دست آمده است که در صفحات پیش رو بدان اشاره شده است. 

پرسش‏های پژوهش

- مختصات موانع تفکر و اندیشه در الگوی پیشرفت اسلامی از منظر قرآن چیست؟

- موانع فرهنگی تفکر در پیشرفت دارای چه مختصاتی است؟

- موانع اجتماعی تفکر در پیشرفت دارای چه مؤلفه‏هایی است؟

- ساخت عناصر موانع اجتماعی تفکر از چه الگویی پیروی می‏کند؟

- چه عواملی شکل‏گیری چنین الگویی را فراهم آورده است؟

- بعد سیاسی موانع تفکر در پیشرفت دارای چه مؤلفه‏هایی است؟

 - ساخت عناصر بعد سیاسی از چه الگویی پیروی می‏کند؟

- چه عواملی شکل‏گیری چنین الگویی را فراهم آورده است؟

روش‌شناسی

روش، مسیری است که برای تحصیل یک معرفت طی می‌شود. با آنکه روش اغلب هویتی آگاهانه و معرفتی دارد، غیر از روش‌شناسی است. روش‌شناسی نوعی معرفت درجه دوم است که از نظرکردن به روش‌های معرفتی پدید می‌آید، بنابراین، روش‌شناسی، معرفتی است که موضوع آن روش است (سایر، 1385: 21)‌ .

از دیگر سو، آنچه رویکرد علمی را از دیگر روش‌های کسب معرفت متمایز می‌کند، روش‌شناسی آن و همچنین فرض‌هایی است که بر پایة آنها قرار گرفته است.

بر این اساس، روش‌شناسی علمی، نظامی از قواعد و روش‌‌هاست که پژوهش بر اساس آنها استوار است و با استفاده از آنها، ادعاهای معرفت ارزیابی می‌شوند (فرانکفورد و نچمیاس، 1381: 23)‌.

روش‌های متداول در علوم اجتماعی برای ارزیابی مسائل اجتماعی، عموماً به دو روش کمّی و کیفی مورد مداقه قرار می‌گیرد و هر یک از این روش‌ها برخوردار از تکنیک‌های خاصی است که به فراخور موضوع، امکانات، زمان و دیگر عوامل، در پژوهش‏های اجتماعی به کار گرفته می‌شود.

ماهیت پژوهش‌های کمّی بر این فرض استوار است که اطلاعات مورد نیاز برای استنباط معانی و تفسیر وقایع اجتماعی به صورت استقرایی و با استفاده از روش‌های مشاهده و آزمایش به دست می‌آید و این امر طبیعتاً تحلیل‌های دقیقتری به دست می‌دهد و قابلیت تعمیم دارد، در حالی که پژوهشگران کمّی، پژوهش‌های کیفی را دارای این مختصات نمی‌دانند.

از دیگر سو، پژوهشگران  پژوهش کیفی بر این باورند که محدودیت‌های پژوهش کمّی نقطه شروعی برای استدلال به نفع پژوهش کیفی بوده است، زیرا بهره‏مندی از روش‌های علوم طبیعی، که مشی تحقیق کمّی است، در حوزه علوم انسانی روا نمی‌دانند و برای روش کیفی ویژگی‌هایی برمی‏شمارند، از جمله "انتخاب صحیح نظریه‌‌ها و روش‌های مناسب، به رسمیت شناختن و تحلیل دیدگاه‌های مختلف، تأثیر پژوهشگران بر تحقیق‏شان به منزله بخشی از فرایند تولید دانش و تنوع رویکردها و روش‏ها" (فلیک، 1387: 15)‌ .

بر این اساس، تفاوت دو روش تحقیق کمّی و کیفی مبتنی بر پارادایم‌های حاکم بر آنهاست. " تفاوت‌های اساسی معرفت‌شناختی میان این دو رویکرد بدین معناست که این دو روش پژوهش بر مبنای اصول متفاوتی در زمینه ماهیت معرفت به جهان اجتماعی و چگونگی تولید مشروع آن کار می‌کنند" (برایمن، 1389: 75)‌ .

پنج مرحله دنزین برای تعریف یک روش‌شناسی عبارتند از:

1. جایگاه محقق در سنت تحقیق؛
2. پارادایم‌‌ها و چشم‏اندازهای نظری؛
3. راهبرد (استراتژی)های تحقیق؛
4. روش‌های جمع‏آوری و تحلیل داده‏ها؛
5. تفسیر و ارائه یافته‏ها .(Lehmann, 2020:24)‌

مزیت استفاده از پژوهش کیفی: تولید نظریة داده محور

پژوهش کیفی دارای انواع مختلفی است که به تناسب مسأله تحقیق، تجربة پژوهشگر و دیگر جوانب در فرایند پژوهش از آن استفاده می‌شود.

تولید نظریه داده محور یکی از روش‌های پژوهش کیفی است و «بیشتر هنگامی مناسب است که دربارة یک موضوع، دانش کافی وجود نداشته باشد» (فراهانی و عریضی، 1384) (Glaser & Strauss, 1980) و یا «تئوری مدونی در آن موارد موجود نباشد تا بتوان بر اساس آنها فرضیه یا فرضیه‌هایی برای آزمون تدوین نمود» (منصوریان، 1385: 3)‌ . علاوه بر این که «نظریه زمینه‌ای متدولوژی است که هدفش توسعه تئوری‌هایی با برد متوسط  (Merton,1967)بوده و به‏ویژه برای توصیف علوم کاربردی نیز جالب است. علاوه بر این، امروزه نظریه زمینه‌ای نقش بخصوصی در شاخه‌های علوم اجتماعی ایفا می‌کند (Hildenbrand, 2000:22). لذا در پژوهش حاضر به علت محدودیت اطلاعات و عدم انطباق مفاهیم در منابع دینی با واژگان امروزی آن از یک سو و از طرفی، به علت عدم استخراج الگویی از پیشرفت در این دسته از منابع، به نظر می‌رسد با استفاده از روش پژوهش کیفی و بالاخص بهره‏مندی از تکنیک نظریه زمینه‌ای بتوان موانع اجتماعی الگوی پیشرفت را از منابع دینی استحصال کرد.

در نظریه داده محور، نظریه مستقیماً از داده‌هایی استخراج شده است که در جریان پژوهش به صورت منظم گرد آمده و تحلیل شده‏اند. در این روش گردآوری داده‏ها، تحلیل و نظریه نهایی با یکدیگر در ارتباط تنگاتنگ‏اند. در این روش پژوهشگر کار را با نظریه‌ای که از قبل در ذهن دارد، شروع نمی‌کند (مگر آن که منظور او بسط یک نظریة موجود باشد)، بلکه کار را در عرصه واقعیت آغاز می‌کند و می‌گذارد تا نظریه از درون داده‌هایی که گرد می‌آورد، پدیدار شود (استراوس و کربین، 1390: 34)‌.

"گر چه مفهوم‌‌ها را از دل داده‌‌ها بیرون کشیدن مشخصه اصلی این روش است، اما خلاقیت پژوهشگر نیز از مصالح اصلی آن است" (همان).

معیارهای اعتبار و روایی در این تحقیق

ارزیابی و داوری تحقیق توسط دیگر پژوهشگران امری است که به اتقان هر چه بیشتر پژوهش کمک می‏کند. بر این اساس، کربین و اشتروس معیارهایی را، در قالب پرسش‏هایی، برای سنجش تحقیق مبتنی بر تولید نظریه داده محور پیشنهاد داده‏اند که سزاوار است محقق به آنها پاسخ دهد تا خواننده بتواند در فرایند مطالعه یافته‏های تحقیق به داوری مطلوبی دست یابد.

کوربین و اشتروس معیارهایی به شرح زیر پیشنهاد کرده‏اند:

سازگاری روش شناختی: به این معنا که اگر محقق مدعی است از روش خاصی استفاده کرده، لازم است کلیه رویه‏های متناسب با آن روش را مد نظر قرار دهد (فلیک، 1998؛ محمدپور، 1389 :342).

برای شناخت میزان سازگاری این روش، ابعاد مختلفی قابل بررسی است.

اولین معیاری که از آن به عنوان معیارهای داوری یاد می‏شود، روشن بودن هدف یک تحقیق است : آیا انتظار از انجام چنین پژوهشی تولید نظریه است؟ و یا محقق فقط در صدد توصیفی از داده‏هایی است که با موضوع تحقیق مرتبط است؟

در پاسخ چنین می‏گوییم: «سبب اصلی پرداختن به نظم‏دهی مفهومی در کار پژوهش کیفی آن است که این گونه تحلیل پیش درآمد نظریه‏پردازی است. نظریه پرورده، نظریه‏ای است که مفهوم‏ها در آن بر حسب ویژگی‏ها و ابعاد معینی تعریف شده است» (همان،42). به عبارت دیگر، «در قلب نظریه‏پردازی، تقابل میان استقرا و قیاس قرار دارد. استقرا به معنای بیرون کشیدن مفاهیم و ویژگی‏ها و ابعاد از داده‏هاست و قیاس به معنای به کارگرفتن یک فرضیه موجود در خصوص رابطه بین مفاهیم است» (همان،43).

نظم‏دهی مفاهیم و مقولات در این تحقیق از سه نوع کدبندی برخوردار است که پایانه آن نظریه الگوی موانع تفکر را به وضوح نشان داده است. در نظام کدبندی این تحقیق، ابتدا مقولات عمده و ابعاد و ویژگی‏های آن شناسایی شده؛ به طوری که نمودار تعامل مقولات با ابعاد و ویژگی‏ها رسم شده، در مر حله بعد کیفیت تعامل مقولات مرتبط با هم تجزیه و تحلیل شده است و نهایتاً این که چگونگی تعامل مقولات با ویژگی‏ها و ابعادش در دسته‏های موانع، طبقه‏بندی شده و رابطه این دسته از مفاهیم و مقولات، نظریه موانع تفکر را شکل داده است.

دومین معیار، از آن جایی که روش‏شناسی تولید نظریه داده محور در ذیل روش‏های تحقیق کیفی قرار می‏گیرد، یکی از مؤلفه‏های مورد توجه و قابل اعتنای آن خصوصیت محقق است. محقق این نوع روش تحقیق سزاوار است دارای خصوصیاتی باشد که او را هنگام تحقیق کیفی از یک محقق روش کمّی متمایز سازد. «این پژوهشگران (کیفی) از این که به هنگام تحلیل داده‏هایشان به تجربه‏های خود اتکا کنند، هراس ندارند، زیرا می‏دانند همین تجربه‏ها مبنای مقایسه و کشف ویزگی‏ها یا خصیصه‏ها در پدیده‏ها، و ابعاد این ویژگی‏ها در آنهایند» (استراوس، کربین،1390 :27). «محقق بخش جدایی‏ناپذیر فرایند تحقیق و یافته‏های حاصله است. لذا بسیار مهم است که محقق از این امر آگاه بوده و سوگیری‏ها و فرض‏های خود را مد نظر داشته باشد. آیا شما نسبت به خودتان به عنوان یک محقق کیفی آگاه بوده‏اید؟» (محمدپور، 1389 :342).

به عبارت دیگر، در سنجش این معیار یه این دسته از پرسش‏ها پاسخ می‏دهیم که آیا موضوع انتخاب شده با حوزه پژوهشی محقق همخوانی دارد؟ و چه ربطی بین این تحقیق و دیگر موضوع‏های تحقیق شده از سوی محقق دارد؟

در پاسخ چنین گفته می‏شود که دلایلی می‏تواند گواهی بر همخوانی موضوع انتخاب شده با حوزه پژوهشی محقق داشته باشد: اول این که محقق دانش‏آموخته جامعه‏شناسی توسعه و اقتصاد بوده و قریب سه دهه سابقه حوزوی دارد؛ دوم این که نوع تحقیقات او در گذشته مطالعات میان رشته‏ای بین جامعه‏شناسی و قرآن پژوهی بوده است. لذا دغدغه‏های جدی او در نگارش و نشر کتاب « مفاهیم اجتماعی در قرآن» طی یک دهه در قالب سه جلد کتاب قریب به دو هزار صفحه و نگارش کتاب در دست نشر درآمدی بر تغییرات اجتماعی در قرآن با استفاده از روش‏های کیفی گواه دیگری بر همخوانی موضوع انتخاب شده با حوزه پژوهش دارد.

معیار سوم، رجوع به نظرهای کارشناسی بوده است. به علت امکان برداشت‏های نادرست و انتساب آن به منبع وحی، وسواس و دقت نظر محقق در کنترل یافته‏های تحقیق و به منظور افزایش اطمینان از نتایج و به تعبیر فلیک برای «باورپذیری تفسیرها برای خوانندگان» (فلیک، 1387 :424) یافته‏های تحقیق به قرآن پژوهان با گرایش اجتماعی ارائه و از آنها خواسته شد نظرهای تفسیری و برداشت‏های اجتماعی خویش را باز گویند. در این فرایند میزان انطباق نظرهای کارشناسی با نتایج بازبینی شد.

معیار چهارمی که در داوری مورد کاوش قرار می‏گیرد، عبارت از این است که با توجه به موضوع مطالعه و هدف بیان شده محقق، روش‏شناسی نظریه زمینه‏ای چه طور به هدف بیان شده کمک می‏رساند؟ آیا این روش برای عنوان کردن موضوع تحقیق می‏تواند مناسب باشد؟

بررسی موانع تفکر در طراحی الگوی اسلامی پیشرفت بر اساس آموزه‏های قرآنی از آن دست موضوع‏هایی است که یا در این زمینه مطالعه‏ای صورت نگرفته و یا این که با توجه به مسائل نوین می‏خواهیم درباره آن فهم جدیدی به دست آوریم. علاوه بر این، عموماً هر آنچه امروزه به نام آراء در حوزه پیشرفت بر اساس تعالیم اسلام ارائه می‏شود، شاید بتوان از آن به عنوان آراء مسلمین یاد کرد که ممکن است در برخی از زوایای آن با آموزه‏های قرآنی انطباق داشته باشد و در برخی از زوایا چنین نباشد. بنابراین، اتخاذ رویکرد نظریه‏پردازی داده محور این امکان را به محقق می‏دهد که داده‏ها را مستقیماً از کلام وحی دریافت کند و بر اساس اسلوب خاصی که در این روش ارائه شده، به توصیف و تحلیل واقع بینانه‏ای دست یابد.

کاربرد تفسیر عصری در تحلیل داده‏ها

تفسیر اجتماعی قرآن به عنوان یکی از اقدامات اساسی در فرایند انجام کار مد نظر بوده است. بر اساس متدهای مختلف تفسیری که در علم تفسیر وجود دارد، به نظر می‌رسد تفسیر عصری بهترین متد در تحقیق حاضر باشد، زیرا یکی از تحولات جدی در عرصه قرآن پژوهی، تحول از دیدگاه فردی و اخروی، به دیدگاه عرفی و اجتماعی است.

در راستای تحول نهضت نوخواهی و نواندیشی و قرار دادن و انتظار داشتن خواسته‌های دنیوی و نیازهای اجتماعی، چون تشکیل حکومت، نظام اقتصادی و سیاسی، تمدن و صنعت از دین و استخراج آن از لابه لای متون آیات شکل می‌گیرد. در این میان، دو گرایش پیش از همه چشمگیر بود: یکی اتکای به عقل در فهم قرآن و دیگری کوشش در وفاق دادن بین اسلام و معیارهای جدید زندگی (ایازی، 1375: 103).‌

 برخی از جنبه‌های تفسیر عصری بدین شرح‏اند:

"تفسیر عصری شیوه‌ای نو در ارائه مباحث جهان‏بینی و اعتقادی است که مفسر با توجه به آگاهی‌هایی که کسب کرده و نیازهایی که در عصر خود درک می‌کند، پیام قرآن را شرح می‌دهد. در طرح مباحث به مسأله شرایط روحی مخاطبان و پرسش‌هایی که آنان دارند، توجه می‌کند، لذا مطالب خود را مناسب و سازگار با دانش‌های عصر ارائه می‌دهد..... در کنار توضیح واژه‌‌ها و لغات مشکل، تلاش می‌کند تا قرآن را به عنوان منبع غذای معنوی و رشد خود آگاهی‌های بشری معرفی کند و غذای همیشه تازه و با طراوت و مناسب با عصر ارائه دهد" (همان: 29)‌.

پیش فرض تفسیر عصری، بهره‌مندی هر چه بیشتر از داده‌های علمی برای فهم بهتر آیات قرآن است؛ چنانکه این حقیقت از گذشته‌های دور مورد تأکید قرآن پژوهان قرار گرفته که: "کل من کان حظّه فی العلوم اوفر، کان نصیبه من علم القرآن اکثر" (زرکشی، 1994 م، ج 2: 48)‌. کسی که از علوم زمانة خود بیشتر بداند، نصیبش از حقیقت قرآن بیشتر است.

"بنابراین، سخن از تفسیر عصری به معنای منطبق کردن علوم برقرآن نیست، بلکه سخن از پرده‏برداری از معنای آیه در سایة دانستنی‌های بیرونی است" (ایازی، 1375: 42).‌

"تفسیر عصری را ارائه فهمی نو برای مخاطبان عصر می‌دانند؛ فهمی که بتواند با اندیشه و واقعیات عصر مناسب باشد" (همان). نویسنده کتاب قرآن و تفسیر عصری به نقل از عباس عقاد در کتاب الفلسفه القرآنیه درباره خصوصیت تفسیر عصری چنین می‌نویسد: " فهم قرآن مسلماً محدود به گذشتگان اعراب بدوی نمی‌شود و محدود به نسل قرن بیستم هم نیست. فهم قرآن، عام و کلی و برای هر عصر و مکانی است" (همان: 43؛ عقاد، 1962 م: 234).‌

خصوصیت دیگر این نوع تفسیر توجه به زمینه‌های اجتماعی نزول آیه است. بدین معنا که مفسر با توجه به خصوصیت شأن نزول آیه اعم از شرایط اجتماعی حاکم، مخاطبان آن، انگیزه‏ها، استعداد، افکار و آرزوهای‏شان دست به تفسیر زده و متناسب با آن بتواند برداشتی اجتماعی ارائه دهد. البته، بدیهی است که این نوع برداشت نباید با اصول کلی تفسیر ناسازگار باشد.

و بالاخره، "اصل دیگری در تفسیر عصری، معین کردن انتظار از دین است؛ به این معنا که مفسر عصری با پذیرفتن چه انتظاراتی به سراغ تفسیر قرآن می‌رود. بدون شک، خداوند از کلماتی که به عنوان وحی به پیامبر نازل کرده، معنایی را قصد کرده و اهدافی داشته است" (ایازی، 1375: 89)‌.

با توجه به این که از طراحی الگوی پیشرفت به عنوان یکی از موضوع‏های اجتماعی یاد می‏شود و مورد نیاز جوامع اسلامی است، محقق در صدد است تا با توجه به آموزه‏های جامعه‏شناسی پیشرفت و نیازهایی که به آن در شرایط موجود درک کرده، پیام قرآن را شرح دهد و از آن جا که درباره ابعاد الگوی پیشرفت در متون دینی دانش موجود اندک است، می‏توان با استفاده و بهره‏مندی هر چه بیشتر از داده‏های علمی جامعه‏شناسی برای استخراج الگوی پیشرفت از آیات قرآن مدد جست. «در مجموع، وقتی دانش اندکی یا هیچ دانش قبلی در مورد زمینه تحقیق وجود نداشته باشد و همچنین، هنگامی که توضیحات نظری جدید بر پایه دانش قبلی لازم باشد، استفاده از راهبرد پژوهش داده محور مفید است» (Grbich, Carol, 2007:70)

در این تحقیق، با استفاده از نمونه‏گیری نظری داده‏ها جمع‏آوری شده و نظریه شکل گرفته است.«نمونه‏گیری نظری عبارت است از فرایند گردآوری داده‏ها برای نظریه‏پردازی که از این طریق تحلیلگر به طور همزمان داده‏هایش را گردآوری، کدگذاری و تحلیل می‏کند و تصمیم می‏گیرد که چه داده‏هایی را در مرحله بعدی گردآوری، و آنها را کجا پیدا کند، تا بدین وسیله نظریه‏اش را هنگام شکل‏گیری‏اش تدوین کند. نظریه در حال تدوین فرایند گردآوری داده‏ها را کنترل می‏کند» (فلیک، 1387 : 138)

فرایند پژوهش

با استفاده از فنون و مراحل تولید نظریة زمینه‌ای، موانع اجتماعی عدم تفکر و پیامدهای آن در فرایند پیشرفت از آیات قرآن استخراج گردیده، سپس یافته‌‌ها با چند عنوان مرتب شده و نتایج مربوط به هر عنوان در ذیل آن ارائه گردیده است. مطالب ذیل هر عنوان، در چهار "زیر بخش" با عناوین کدبندی اولیه (سطح اول)، کدبندی متمرکز (سطح دوم)، کدبندی محوری و کدبندی متمرکز، که در روش‌شناسی نظریه زمینه‌ای از آن بحث می‌شود، به ترتیب مطرح شده است.

کدگذاری باز آیات

"کدبندی باز از نظر واحد تحلیل می‌تواند به صورت سطر به سطر، عبارت به عبارت، یا پاراگراف به پاراگراف یا به صورت صفحة جداگانه انجام شود. چنانچه واحد کدبندی، سطر باشد، به هر یک از سطرها یا جمله‏‌ها، مفهوم یا کدی الصاق می‌شود. این کد یا مفهوم باید بتواند حداکثر فضای مفهومی و معنایی آن را اشباع کند. در این مرحله تمام اطلاعات کدبندی می‌شود (محمدپور، 1389: 330؛ شریبر، 2001 و نیومن، 2006)‌.

این نوع کدبندی می‌تواند دارای دو سطح اولیه و ثانویه باشد. در سطح اولیه به هر واحد مورد نظر یک کد الصاق می‌شود. این مفهوم باید بتواند فضای مفهومی آن را تا حد امکان اشباع کند (همان: 331)‌.

"در امتداد با کدبندی اولیه داده‏ها، برای هر کد تعیین شده یک شرح واره (یادداشت و توضیح شخصی) یا به گفته گلاسر (1978 :83)‌ یک شرح واره نظری بنویسید. این شرح‏واره عبارت است از نوشته یا یادداشت مختصر و کوتاهی که خود محقق در زمینة یک کد می‌نویسد" (همان: 332)‌.

در سطح ثانویه از کدگذاری باز محقق دیگر با متون خام کاری ندارد، بلکه با مفاهیمی که تولید کرده است، سر و کار دارد. هدف این مرحله از کدبندی، تولید و استخراج مقوله‌های عمده است. در این سطح از کدبندی از معنادارترین یا فراوانترین کد‌های اولیه استفاده می‌شود و محقق ضمن مراجعه به شرح‏واره‌های هر کد و مقایسه کردن کد‌‌ها با همدیگر درصدد شناسایی کدهای متداخل و مشابه و مشترک است. در این مرحله نیز محقق برای هر کدام از مقوله‌‌ها مجدداً شرح‏واره‌ای نوشته و در رابطه با کد مربوطه و فضای مفهومی آن چند سطر توضیح می‌دهد (همان).

مرحله اول با توجه به مفهوم ظاهری این دسته از آیات، عملیات کدگذاری باز دربارة آنها انجام شد؛ بدین معنا که کدی متناسب با سیاق آیه به آن اختصاص داده شد. در ادامه چنانچه سیاق ظاهری پذیرنده کد نبود؛ یعنی مفهوم ظاهری دلالت روشن و واضحی از آن استنباط نمی‌شد، به آن دسته از تفاسیری که در بیان معنوی مفاهیم آیه دلالت روشن‌تری می‌کند،  مراجعه کرده و کد انتسابی بر اساس آن گزاره تفسیری انتخاب شد.

برای صراحت هر چه بیشتر جدول1 رسم می‌شود. در ستون اول آن آیه درج می‌شود (به علت محدودیت فضا آیات نیامده است)؛ ستون دوم حاوی ترجمه مبسوط آیه (بر اساس ترجمه آیت الله مکارم)؛ ستون سوم، حاوی کد باز بر اساس مفهوم تصریح شده در آیه برای آن دسته از آیاتی که صراحت داشته و دلالت تفسیری برا ی آن دسته از آیاتی که دلالت روشن از آیه برای آن نمی‌توان استنباط کرد؛ در ستون چهارم یادداشت محقق درج می‌شود، که توضیحی از ارتباط کد پیشنهادی بر اساس سیاق آیه یا دلالت معنوی تفسیر است. به علت اختصار از انعکاس جدول 1 پرهیز شده و فقط جداول بعدی و نتایج آن مورد بحث قرار گرفته است.

کدبندی متمرکز (سطح دوم)

سطح دوم کدبندی باز در این مرحله دسته‏بندی مفاهیم نسبتاً یکسان آیاتی است که می‌تواند در مقوله‏ای عامتر قرار گیرد و از شمول بیشتری برخوردار باشد.

برای تحقق چنین ایده‌ای جدول 2 به شرح ذیل رسم می‌شود:

جدول 2- کدبندی متمرکز (سطح دوم)

کدبندی متمرکز (سطح دوم)، ناظر به سطح کلان

کدبندی متمرکز (سطح دوم)، پیامدهای عدم تفکر

کدگذاری محوری آیات

"در این مرحله، مقوله‌‌ها به صورت یک شبکه با هم در ارتباط قرار می‌گیرند. یافتن کدهای مشترک و مقوله‏بندی محوری نیز مستلزم استفاده از روش مقایسة ثابت است. در این مرحله، نظریه به تدریج ظهور می‌یابد (همان: 335؛ شریبر، 2001: 70 و نیومن، 2006 :423).‌

هدف این مرحله از کدبندی، بازگرداندن نظم و انسجام به داده‌های کدبندی شده، دسته‏بندی، ترکیب و سازماندهی میزان زیادی از داده‌‌ها و باز جمع کردن آنها به شیوه‌های جدید است" (همان)

"در مرحله کدبندی محوری، هر مقوله می‌تواند دارای دو مشخصة محتوا و بعد باشد. ترکیب این دو مشخصه به ایجاد یک الگو می‌انجامد.

 محتوا عبارت است از آن دسته از مفاهیم، معانی یا کدهایی که فضای معنایی درون یک مقوله را تشکیل می‌دهد.

 بعد به پراکندگی، کمیت و میزان وجود آن معانی در قالب یک پیوستار معنایی دلالت دارد. الگو نیز عبارت است از ترکیب هر مشخصة محتوایی خاص با یک بعد خاص" (همان: 336)‌.

نهایتاً این که در این مرحله از کدگذاری به چگونگی تلاقی مقوله‌‌ها با یکدیگر و نحوة اتصال آنها نظر می‌افکنیم.

در این مرحله با توجه به کدگذاری مرحله پیشین، کدگذاری محوری بدین صورت انجام می‌شود که مقولات با هم در ارتباط گذاشته می‌شود و با نگاهی ساختاری به آن می‌نگریم.

برای تحقق این مهم، محتوا و ابعاد هر یک از مقولات عمده در الگوی ارتباطی تحلیل می‌شود. بدین منظور، جدول سومی رسم می‌شود. در ستون اول کدهای متمرکز (سطح دوم) هستند؛ ستون دوم مقولة عمده کدهای سطح اول؛ ستون سوم محتوای مقولة عمده؛ ستون چهارم بعد ناظر به محتوا. شایان ذکر است که هر مقوله‌ای در این مرحله می‌تواند دارای محتواهای متعدد باشد و یا هر محتوایی نیز دارای ابعاد گوناگونی باشد و طبیعتاً تنوع و تکثر این محتواها و ابعاد دارای الگوهای متنوعی است.

جدول3- کدبندی محوری موانع تفکر و پیامدهای اجتماعی

کدگذاری گزینشی آیات

"فرایند نظریه‏سازی زمینه‌ای در مرحله کدبندی گزینشی تقریباً به اتمام می‌رسد. در این مرحله، محقق با تعداد اندکی از مقوله‌های انتزاعی به تدوین نظریه پرداخته، به کدبندی داده‌های جدید نیازی ندارد. مقوله‌های مورد استفاده به لحاظ نظری اشباع شده‌اند و هر کدام بر اساس مفاهیم کدبندی شدة مراحل اول و دوم به صورت منطقی در کنار یکدیگر قرار گرفته‏اند" (همان: 340).

در این مرحله، یک دسته از داده‌‌ها را به عنوان هسته و مرکز بر می‌گزینیم و تمام دیگر دسته‌ها را با دسته دیگر مرکزی ارتباط می‌دهیم. ایده اصلی، ایجاد یک هسته اصلی برای ارتباط دیگر داده‌ها به این هسته است. (علی احمدی و نهایی، 1387: 310)‌. محقق در کدگذاری گزینشی به دنبال کشف «خط اصلی داستان» است، که اساس پژوهش مبتنی بر آن شکل می‌گیرد.

در این مرحله، محقق در صدد است از رهیافت کدگذاری دو مرحلة پیشین به یک انسجام فکری برسد تا زمینه تدوین نظریه را فراهم آورد، لذا ناگزیر باید به زدایش و پالایش دست زند که نتیجة آن یکپارچه سازی و وصول به نظریه باشد.

"یکپارجه سازی تعاملی است که میان تحلیلگر و داده‌‌ها رخ می‌دهد" (استراوس و کربین، 1390: 166)‌. 

هستة مرکزی را از میان مقولات انتخاب کرده، سایر مقولات را به نوعی با آن مرتبط می‌سازیم؛ باید توجه داشت که برقراری همه این ارتباطات میان مقولات مختلف با یکدیگر و عناوین متمایز و نتیجه‏گیری‌های بعدی می‌تواند با استفاده از دانش قبلی صورت بگیرد یا می‌تواند نتیجه «حساسیت تئوریک» (احمدی و نهایی، 1387: 309)‌. شخصی محقق باشد و حساسیت تئوریک هم توانایی محقق در غوطه‌ور شدن در داده‌‌ها و معنا دادن به آنهاست (فراهانی و عریضی، 1384: 228)‌. البته، حساسیت تئوریک صرفاً از جنس نوآوری نیست، بلکه می‌تواند حساسیت محقق در برقرار کردن ارتباط میان یافته‌ها و نظریه‌های پیشین هم باشد (اورعی، 1390: 97)‌.

از مجموع آیات استقرا شده، خصلت خودخواهی‌های فراگیر شده و اختلال در فرایند جامعه‏پذیری برای یادگیری و درونی شدن هنجارهای تفکر در تعاملات اجتماعی نادرست، موانع تفکر را موجب می‌شود و از دیگر سو، در حوزه خصوصیات فرایندی تفکر، فقدان آموزش‌های صحیح تفکر مانعی جدی تلقی می‌شود. نهایتاً این که فقدان سعه صدر یا نبود آزاد اندیشی، گرایش‌های سوگیری شده و جزم‏اندیشی را موجب می‌شود.