تحلیل جامعه ‏شناختی گرایش به جابه‏ جایی سکونتی در بافت قدیم خمینی ‏شهر

بیان مساله

تحرک[1] و جابه‏جایی[2] به عنوان یک موضوع، اهمیت برجسته‏ای را در نظریه و پژوهش اجتماعی در سال‏های اخیر به دست آورده است. مفهوم جابه‏جایی فضایی در رشته‏های مختلف علوم اجتماعی، ناظر به پدیده‏های بسیار متفاوت در مقیاس‏های مختلف است. جابه‏جایی صرفاً جابه‏جایی افراد برای کار، بازی یا ناشی از اجبار و ضرورت نیست، بلکه طیف گسترده‏ای از کالاها، محصولات، سرمایه، بیماری، سازمان‏ها، دانش و ایده‏ها را نیز شامل می‏شود (ریگ، 2007: 118). اندیشمندان اخیراً خواستار رویکرد چند رشته‏ای گسترده به جابه‏جایی و نظریه‏پردازی جدی‏تر این مفهوم هستند (کوفمان، 2009). در این راستا "چرخش تحرک" یا به تعبیر شلر[3] و یوری[4] (2006) "پارادایم جدید تحرک‏ها"، روشن‏ترین تلاش برای به زیر چتر گرفتن انواع مختلف جابه‏جایی‏ها و به چالش کشیدن گرایش به تلقی ثبات و عدم تحرک به مثابه امری بهنجار و تحرک و جابه‏جایی امری مسأله‏دار است. حامیان پارادایم جدید تحرک‏ها (NMP) مدعی‏اند که پژوهش‏های علمی اجتماعی در شرایط مدرنتیه متأخر نیازمند تغییر کانون توجه خود از واحدهای تحلیل بسیار ایستا همچون جوامع و دولت – ملت‏ها هستند و باید به جریان‏های افراد، کالاها و اطلاعات توجه داشته باشند (شلر و یوری، 2006؛ کرسول، 2006؛ یوری، 2000). به عبارت دیگر، این چرخش در واکنش به این امر مطرح شد که علوم اجتماعی به طور سنتی ایستا بوده، جابه‏جایی را به مثابه جعبه سیاه[5] (امر بدیهی) تلقی کرده و اهمیت جابه‏جایی‏های نظام­مند انسان‏ها برای کار و زندگی خانوادگی، اوقات فراغت و لذت و برای امور سیاسی و اعتراض را نادیده گرفته یا اهمیت چندانی برای آن قائل نشده است. در رویکرد سنتی، انسان‏ها اغلب به مثابه موجودات ایستا (غیرپویا) تلقی می‏شدند که به مکان‏های خاصی پیوند خورده یا در جهان جهانی شده و آشفته، خانه به دوش و بی‏مکان[6] هستند. پارادایم جابه‏جایی به نیروها و عوامل شکل‏دهنده و محدود کننده این جابه‏جایی‏ها و یا الزام‏ها و محدودیت‏های ناشی از این جابه‏جایی‏ها توجه دارد. یوری با طرح این ادعا که "کل جهان در حال جابه‏جایی است" در کتاب جامعه‏شناسی فراسوی جوامع: تحرک‏ها در قرن بیست و یک (2000: 1)، بیانیه را برای جامعه‏شناسی به منظور بررسی تحرک‏های مختلف افراد، ابژه‏ها، ایماژه‏ها، اطلاعات و ضایعات[7]و وابستگی متقابل پیچیده بین آنها و پیامدهای اجتماعی تحرک‏های مختلف مطرح نمود (هنکه و جانشت، 2013: 5).

با این‏حال، همان‏طور که سیگاد (2013) به درستی اشاره کرده مطالعه جابه‏جایی سکونتی در معنای تغییر محل سکونت اولیه در مطالعات جابه‏جایی[8] اغلب مورد غفلت واقع شده است؛ برای مثال، محققان (همچون یوری، 2000؛ کرسول، 2006) بر جابه‏جایی‏های روزانه، شهری، مجازی و تخیلی یا گردشگری تأکید کرده، ولی به جابه‏جایی سکونتی نپرداخته‏اند. نشریه تخصصی "جابه‏جایی" به مسائل مربوط به حمل و نقل پرداخته و هیچ مقاله‏ای در ارتباط با جابه‏جایی سکونتی از زمان چاپ شماره اول آن در سال 2006 منتشر نکرده است. جابه‏جایی‏های بین‏المللی، مهاجرت‏ها و جابه‏جایی‏های بزرگ مقیاس گاهی در مطالعات جابه‏جایی بررسی شده، اما جابه‏جایی سکونتی به ندرت مورد توجه قرار گرفته است.

در چند دهه گذشته، مطالعه ترجیحات سکونتی و رفتار انتخابی توجهات زیادی را در بسیاری از رشته‏ها، همچون روان‏شناسی محیطی، جغرافیای برنامه­ریزی شهری، جامعه‏شناسی شهری و اقتصاد ناحیه‏ای به خود جلب نموده است (تیمرمنس، 1992). هر یک از این حوزه‏ها در بررسی مقوله "انتخاب محل سکونت"[9] پدیده‏های متفاوتی چون کاربری زمین شهری[10]، مهاجرت درون شهری، جدایی گزینی سکونتی[11]، بهسازی بافت و رفتارهای مسافرتی[12] را مطالعه نموده‏اند. فارغ از این چالش مفهومی و تفاوت در زاویه دید، دلیل اصلی توجه اخیر به موضوع جابه‏جایی‏های درون شهری، پیامدها و تبعات مختلف اجتماعی، جمعیت‏شناختی، فرهنگی و فضایی آن است. مطالعه این جابه‏جایی‏ها از آنجایی اهمیت دارد که بسیاری از تغییرات در ساختار جمعیتی و اجتماعی محیط‏های شهری از این نوع جابه‏جایی‏ها نشأت می‏گیرد (راس، 1962). مهاجرت‏های درون شهری تأثیر مستقیمی بر تغییر ساختار فضایی مناطق شهری دارد و به تغییرات چشمگیر در الگوهای کاربری زمین و توزیع فضایی گروه‏های اجتماعی جمعیت‏شناختی منجر می‏شود (هانوشک و کوگلی، 1978). تغییر محل سکونت در داخل شهرها موجب تغییر شیوه زندگی گردیده و نواحی مختلف شهرها را دستخوش دگرگونی اجتماعی- فرهنگی و فیزیکی- کالبدی می‏نماید. جابه‏جایی‏های سکونتی می‏تواند برای افراد، محله‏ها و کل شهر پیامدهای خاص خود را داشته باشد و حتی کسانی که ثبات سکونتی دارند نیز متأثر از پیامدهای آن هستند. ناهمگونی اجتماعی- فرهنگی ناشی از این‏ مهاجرت‏ها، نه تنها سبب کاهش حس همسایگی، بلکه به تشدید انگیزه مهاجرت در جمعیت قدیمی (اولیه) یک ناحیه منجر می‏شود (سجادی و دستجردی، 1387). این مهاجرت‏ها موجب تغییر در ویژگی‏های همسایگی و در توزیع فضایی و کیفیت تسهیلات در دسترس آنها می‏گردد (دکمه­چی و دیگران، 1996). در کنار این پیامدهای کلان، تغییر محل سکونت در سطح فردی نیز اهمیت دارد، زیرا بر معیشت، خانواده، امنیت و رفاه افراد تأثیر می‏گذارد (لیمبومبا، 2010). همچنین، علاوه برجابه‏جایی‏های مسکونی، عدم تحرک[13] مسکونی عامل مهمی در ساختاریابی جوامع است. این عدم تحرک لزوماً محصول «انتخاب» نیست، بلکه فرآیندهای ساختاری مانند کسادی بازار مسکن می‏تواند مانع از جابه‏جایی مورد نظر افراد شود. جابه‏جایی سکونتی و عدم جابه‏جایی هر دو موجب نابرابری‏های فضایی زمانی از طریق فرایندهای مختلفی، چون: جدایی گزینی، بهسازی بافت و انتقال بین نسلی ثروت می‏شود (کولتر و دیگران، 2013).

مهاجرت‏های درون شهری که عمدتاً از هسته‏های با ارزش قدیم شهری به سمت مناطق نوساز و میانی صورت می‏گیرد، بر ساختار اجتماعی- فضایی نواحی شهری و فرسودگی بیش از پیش بافت‏های قدیمی شهرها تأثیر می‏گذارد. بافت‏های فرسوده و قدیمی شهری که در فرایند طولانی مدتی شکل گرفته و تکوین یافته‏اند، امروزه از لحاظ ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی شده‏اند و اغلب اوقات آن گونه که باید، پاسخگوی نیازهای ساکنان‏شان نیستند و این امر میزان رضامندی ساکنان از محیط سکونتی‏شان را کاهش داده و به مهاجرت‏های درون‏شهری دامن زده است. هم اکنون، مسألة مناطق فرسوده شهری از مسائل مهم در اکثر شهرهای کشورهاست (پوراحمد و دیگران، 1390). چنین است که بسیاری از شهرهای امروزی با خطر جدی بر هم خوردن تعادل جمعیتی و هجوم جمعیت به مناطقی رو به رو هستند که از دیدگاه مردم فضای مناسبتر زندگی را برای آنها فراهم می‏کند. برخی از مشکلات و محدودیت‏های این مناطق عبارتند از: ناهمخوانی کالبد و فعالیت، وجود عناصر ناهمخوان شهری، کمی سرانة برخی اماکن و فضاهای فراغتی، فرهنگی و پارکینگ، فقدان سلسله مراتب مناسب در شبکة ارتباطی و عدم امکان نفوذپذیری به داخل بافت ارگانیک، کاربری‏های ناسازگار و جاذب ترافیک، وجود فضاهای بی‏دفاع و رها شده، کمبود فضاهای عمومی مناسب برای تعاملات اجتماعی، اختلال و نابسامانی در نظام کاربری زمین، برخی آلودگی‏های زیست - محیطی، قرارگیری برخی قسمت‏های بافت در حریم آثار تاریخی و ضوابط نارسای ساخت و ساز در آن، خروج تدریجی سرمایه و فعالیت و جایگزینی کارکرد سکونتی با کیفیت بسیار نازل که موجب کاهش اهمیت و ارزش بافت قدیمی و هویت‏ساز شهرها و جابه‏جایی‏های جمعیتی و جایگزینی گروه‏های کم درآمد و فاقد حس تعلق به مکان و فضا به جای گروه‏های با توان مالی بالا و دارای حس تعلق خاطر به آن شده است (شاهوی، 1388).

در این پژوهش کوشش شده است تا علل گرایش ساکنان به جابه‏جایی از محله‏های قدیمی شهر خمینی‏شهر و سکنی‏گزینی در محله‏های جدید بررسی شود. وجود چنین پدیده‏ای در خمینی‏شهر که از بافت سنتی غنی و با سابقه تاریخی طولانی برخوردار است و اجتماعات و گروه‏های سنتی، محلی و خانوادگی کنترل و نظارت به نسبت زیادی بر روی اعضای این محله‏ها دارند، از اهمیت زیادی برخوردار است. این که مشخص شود علل این گرایش ناشی از عوامل جاذبه محله‏های جدید است یا دافعه محلات سنتی آن، می‏تواند گام مهمی در جهت شناخت مسائل خمینی‏شهر و ایجاد توازن جمعیتی در آن باشد، زیرا در سال‏های اخیر افزایش مهاجرت‏های درون‏شهری در این شهر و سرازیر شدن جمعیت به بافت‏های جدید، احتمال از بین رفتن تعادل جمعیتی به سود محله‏های جدید را افزایش داده است که این امر می‏تواند پیامدهای خاصی برای بافت‏های سنتی داشته باشد.

مروری بر متون تجربی

پژوهش‏های متعددی (نک: واینبرگ، 1979؛ راس، 1962؛ لی، 1966؛ کان، 2007؛ بیکر، 2002) در خصوص علل تحرک سکونتی و مکانیسم‏های آن در کشورهای مختلف جهان صورت گرفته که به بخشی از نتایج آن در بخش بعدی اشاره خواهد شد. در پژوهش‏های داخلی برای مثال نتایج مطالعه پوراحمد و همکارانش (1390) در خصوص نقش کیفیت محیط سکونتی در مهاجرت‏های درون‏شهری در خرم‏آباد نشان می‏دهد که حدود 60 درصد از پاسخگویان تمایل به مهاجرت از بافت سنتی دارند. نتایج به‏دست آمده مؤید تأثیرپذیری این گونه حرکات از کیفیت محیط سکونتی است. نتایج همچنین حاکی از ارتباط معکوس امنیت، هویت محیط شهری، خدمات عمومی و بهداشتی، ویژگی‏های کالبدی با مهاجرت‏های درون‏شهری است. همچنین، رابطة خویشاوندی و طایفه‏ای موجب تحکیم روابط همسایگی شده و این خود به کاهش مهاجرت‏های درون‏شهری می‏انجامد. سجادی و دستجردی (1387) در بررسی علل و پیامدهای اجتماعی - فضایی مهاجرت‏های درون‏شهری در بافت قدیم تهران پارس نشان دادند که شکل‏گیری ساختار جدید بافت قدیم تهرانپارس، نه تنها متأثر از تصمیم‏های مدیریتی (شهرداری) و بخش خصوصی در امر تولید مسکن، بلکه حاصل تصمیم خانواده‏هایی از نواحی مختلف تهران در مهاجرت به این بافت با هدف تغییر در شیوه زندگی و ارتقای پایگاه اجتماعی است. این مهاجرت‏ها عامل هجوم بی‏رویه جمعیت با ویژگی‏های اجتماعی- فرهنگی متفاوت از نقاط مختلف تهران، به‏ویژه مناطق شهرداری مجاور به بافت قدیم تهرانپارس بوده است. تأثیر اجتماعی- فضایی چنین تفاوت‏هایی در بافت اجتماعی-فرهنگی مهاجران نمونه را نه تنها می‏توان از پایین بودن حس تعلق به مکان و در نتیجه، مشارکت نکردن اکثر آنها در حل مشکلات محله درک نمود، بلکه تفاوت در سیمای بیرونی منازل از طریق به کارگیری علایم، اشکال، مصالح و رنگ نیز نمود فیزیکی ‏چنین تفاوت‏هایی است. در یکی دیگر از پژوهش‏های صورت گرفته (وارثی و دیگران، 1386) در خصوص بررسی آثار توزیع خدمات شهری در عدم تعادل فضایی جمعیت در شهر اصفهان در طی سال‏های 1373 تا 1383 این نتیجه حاصل شد که یکی از عوامل تأثیرگذار بر مهاجرت‏ها و جابه‏جایی‏های درون شهری، توزیع خدمات شهری است. در همین راستا، نتایج نشان داد هرگونه تغییر در شاخص ویلیامسون که بیانگر تغییر نامتوازن در کاربری‏های خدمات‏شهری است، باعث مهاجرت‏های درون شهری از مناطق مختلف شده است.

تولایی و یاری (1390) نیز با بررسی عوامل مؤثر بر تمایل به مهاجرت درون‏شهری در تهران با تأکید بر احساس نابرابری فضایی که به صورت پیمایشی بر روی 480 نفر از شهروندان تهرانی صورت گرفته بود، به این نتیجه رسیدند که بخش قابل توجهی از شهروندان مناطق پایین شهر و مرکز شهر تهران متمایل به جابه‏جایی به سمت بالاشهر هستند. احساس نابرابری در بعد تحصیلات و ثروت (ابعاد مرتبط با پایگاه اجتماعی اقتصادی) و تسهیلات و دسترسی‏ها (ابعاد مرتبط با ساختار کالبدی شهری) به نفع مناطق بالاشهری و در بعد ارزش‏های اجتماعی و فرهنگی به سود مناطق پایین‏شهر تهران بود. همچنین، یافته‏های تحقیق نشان داد که یکی از دلایل عدم تمایل ساکنان پایین‏شهر به مهاجرت به سمت محلات بالاشهر، میزان بالای رضامندی آنها از محله مسکونی خود است، اما در محلات مرکز این متغیر در تبیین الگوی سکونت گزینی افراد نقش مهمی نداشت. در مناطق پایین‏شهر، متغیر مکان سکونت "دیگران مهم" در تعیین محله ایده‏آل برای سکونت مؤثر بود، اما تأثیر این متغیر در بین پاسخگویان محلات مرکزی شهر معنی‏دار نبود. نهایتاً یوسفی و آقاجانی (1390) در پژوهشی بر روی داده‏های حاصل از 17510 خانوار ساکن در 40 ناحیه مشهد به این نتیجه رسیدند که 46.9% از خانوارها در ده سال گذشته جابه‏جایی مسکونی داشته‏اند، بیشترین جابه‏جایی در مشهد به صورت بین ناحیه‏ای است و در حدود نیمی از نواحی میزان فرستندگی بیش از گیرندگی است، 61.8% از جابه‏جایی‏های مسکونی در مشهد جابه‏جایی افقی، 16.4% جابه‏جایی عمومی رو به پایین و 21.8% نیز عمودی روبه بالاست. نتایج تحلیل‏های آماری نشان می‏دهد که 64.9% از تغییرات مسکونی تحت تأثیر همزمان پنج خصوصیت ساختاری شامل اندازه منابع منزلتی، نابرابری منزلتی، جدایی گزینی منزلتی، تنوع اجتماعی و تراکم مسکونی و اشکال تعاملی آنهاست. در این میان، اثر نسبی حاصل از تعامل متغیرهای اندازه منابع، نابرابری منزلتی، جدائی گزینی منزلتی و تنوع اجتماعی و همچنین اثر تعاملی نابرابری منزلتی و جدایی گزینی بر تحرک مسکونی بیش از سایر متغیرهاست. همچنانکه از این پژوهش‏ها بر می‏آید هنوز در داخل کشور پژوهش‏های جدی در زمینه جابه‏جایی سکونتی صورت نگرفته تا بتوان الگوی خاص تحرک سکونتی درون‏شهری را شناسایی نمود. همچنین، اکثر این پژوهش‏ها (بجز تولایی و یاری، 1390و یوسفی و آقاجانی، 1390) رویکرد جغرافیایی به این موضوع داشته‏اند و جای خالی سایر رشته‏ها در پرداختن به متغیرهای روان‏شناختی، جامعه‏شناختی و اقتصادی کاملاً احساس می‏شود، زیرا پدیده تحرک سکونتی پدیده پیچیده‏ای است و ترکیب مختلفی از عوامل متعدد در سطوح متفاوت در این تصمیم‏گیری دخیل‏اند. 

مبانی نظری پژوهش

برونو لاتور[14]، جامعه‏شناسی فرانسوی خاطر نشان می‏کند که واژه "نظریه کنشگر شبکه"(ANT) تنها سه مسأله و مشکل دارد که عبارتند از: نظریه، کنشگر، شبکه (لاتور، 2005). همین قضیه در مورد مفهوم تحرک و جابه‏جایی صدق می‏کند. تحرک (جابه‏جایی) [15] عموماً بیانگر جابه‏جایی در فضاست، اما به هر نوع جابه‏جایی مثل تحرک اجتماعی بر اساس تغییر موقعیت اجتماعی یا جابه‏جایی سکونتی از حیث تغییر محل سکونت نیز راجع است. متداول‏ترین تعریف تحرک، ریشه در نظریه‏های سنتی دارد که چند دهه پیش بسط یافته است؛ مخصوصاً تعریف راسمن از جابه‏جایی به مثابه تغییر پایدار در مرکز ثقل زندگی روزانه هنوز متداول است. با این‏حال، تغییرات رادیکال در ساختارهای اقتصادی، مسکن و خانواده در طی چند دهه گذشته نشان می‏دهد که این تعریف قادر نیست طیف گسترده‏ای از مسائل معاصر را پوشش دهد. پژوهش‏های معاصر که به بررسی تأثیر روندهای معاصر پرداخته‏اند نشان می‏دهد که نظریه‏پردازی رفتارهای جابه‏جایی جدید به منظور کنار گذاشتن دوگانگی جابه‏جایی- عدم جابه‏جایی ضرورت دارد. برای مثال، افزایش تعداد رفت و آمدهای مکرر و "زندگی مشترک، اما به لحاظ جغرافیایی جدا از هم"[16] و همین‏طور افزایش میزان طلاق و ظهور خانواده‏های پیچیده و از نو احیا شده [17] تا حدی حکایت از صورت‏های جدید سیالیت و ناپایداری سکونتی[18] دارد. به جای مهاجرت‏های فصلی، می‏توان ناپایداری سکونتی را به مثابه نوسان‏های مکرر و چرخشی بین سکونتگاه‏های مختلفی تلقی کرد که هر یک به مثابه مرکز ثقل موقت عمل می‏کنند. مطالعات طولی نیز حاکی از ظهور ناپایداری سکونتی است؛ مخصوصاً بین جوان‏هایی که خانه پدری را ترک و شروع به تحصیل در آموزش عالی کرده و می‏کوشند وارد بازار کار شوند. این شکل‏های نوظهور نشان می‏دهد که جابه‏جایی و تحرک به شدت متنوع و مبدل به کردار رابطه‏ای شده است (کولتر و دیگران، 2013).

در یک دسته‏بندی به طور کلی می‏توان از سه منظر نظری انتخاب محل سکونت را تبیین کرد: از یک طرف رهیافت اقتصادی و جمعیت‏شناختی با اتکا بر نظریه کنشگر عقلانی وجود دارد؛ کنشگری که می‏کوشد محل سکونت خود را براساس پارامترهای کارکردی و اقتصادی مثل نزدیکی به محل کار، قیمت و اندازه مسکن در مقایسه با درآمد و زمینه، بهینه کند (توماس، 2011). در اینجا، عقلانی بودن اشاره به ارتباط منطقی بین شرایط واقعی و تصمیم‏های اتخاذ شده در آن شرایط دارد. در مجموع اقتصاددانان از اواخر دهه 1960 کوشیدند تا فرایند تصمیم‏گیری را با استفاده از تلقی نئوکلاسیک و اقتصاد کلان از به حداکثر رساندن مطلوبیت یا تابع مطلوبیت تصادفی مبتنی بر رهیافت عدم تعادل در مصرف مسکن یا نامناسب بودن مصرف مسکن ناشی از شوک­های اقتصادی و جمعیت­شناسی پیش­بینی نشده مدل­سازی کنند (لی و تو، 2011). از طرف دیگر، در رویکردهای انسان‏شناسی و جامعه‏شناسی مبتنی بر نظریه‏های کنش اجتماعی، انتخاب به لحاظ اجتماعی براساس پیوندهای خانوادگی، سنت، فرهنگ و روش‏های زندگی و حتی جایگاه اجتماعی افراد صورت می‏گیرد. پژوهشگرانی چون بوردیو بر پیوند بین جایگاه اجتماعی خانواده (جایگاه طبقاتی، عادت‏واره و...) و اهمیت ویژگی‏های اجتماعی محیط تأکید دارند. برخی دیگر استدلال می‏کنند که خانواده و شبکه‏های اجتماعی، نقش مهمی در انتخاب خانوادگی محل سکونت دارند و انتخاب محل سکونت بر اساس ویژگی‏های فیزیکی (راحتی، دسترسی به محل کار) و اجتماعی (کیفیت مدراس، نرخ جرم/ امنیت، ترکیب قومی) محل صورت می‏گیرد. فراتر از این دو رویکردهای عقلانی و اجتماعی عوامل دیگری نیز بر انتخاب‏های سکونتی تأثیر گذارند مثل بعد حساسیت که به تجربه عاطفی و فیزیکی شخصی افراد از فضا یا به ویژگی‏های ریخت‏شناسی محیط راجع است. همچنین برخی از پژوهشگران تلاش کرده‏اند با استفاده از مفهوم سبک زندگی[19] شکاف بین رویکردهای اجتماعی و اقتصادی را پر کرده و چشم‏اندازی ترکیبی ارائه کنند. طبق نظر آرو (2005) مزیت بررسی مفهوم سبک زندگی، توانایی آن در ترکیب عوامل عقلانی اقتصادی و عوامل کارکردی با عوامل کاملاً غیرعقلانی و مبتنی بر فرهنگ است (توماس، 2011). با این توضیحات، در این بخش برخی از نظریه‏ها و مدل‏های شناخته شده در تبیین جابه‏جایی سکونتی تشریح می‏شود.  

کار ارزشمند راسی[20] (1955) با عنوان «چرا خانواده‏ها نقل مکان می‏کنند؟» با تمرکز بر رهیافت مراحل چرخه زندگی[21] به تبیین الگوی تصمیم‏گیری خانواده‏ها برای جابه‏جایی و انتخاب محل سکونت می‏پردازد. تا آن زمان، بیشتر پژوهش‏ها اساساً بر الگوهای انباشتی تحرک و الگوهای مبدأ - مقصد مبتنی بود، اما راسی به خانواده‏ها و انگیزه‏های آنها در جستجوی مسکن توجه نمود (دیلمن، 2001) از نظر وی تحرک سکونتی فرایندی است که در آن خانواده‏ها مسکن خود را با نیازهای مسکونی سازگار می‏کنند؛ نیازهایی که ناشی از تغییر در اندازه خانواده و ترکیب آن در کنار تغییر چرخه زندگی است. هنگامی‏که خانواده‏ها در مراحل زندگی تغییر می‏کنند؛ مثل استقلال از خانواده اولیه، ازدواج، بچه‏آوری و مراقبت از بچه، بزرگ شدن خانواده، احتمال تمایل به داشتن خانه بزرگ‏تر و محیط مناسب بیشتر می‏شود یا خانواده‏های سالخوردگان احساس راحتی بیشتری برای زندگی در نزدیکی شهر دارند (لیمبومبا، 2010؛ پتیت، 1999؛ کوگلی و واینبرگ، 1977). نتایج پژوهش‏ها با استفاده از مدل راسی نشان می‏دهد که گرایش به جابه‏جایی در مراحل اولیه چرخه زندگی خانوادگی در بالاترین میزان خود قرار دارد؛ هر چه خانواده بزرگ‏تر می‏شود، وابستگی به محل سکونت افزایش می‏یابد، مخصوصاً زمانی که سرپرست خانواده بازنشسته می‏شود (لی و تو، 2011). ابولغد[22] نیز با در نظر گرفتن دلایل جابه‏جایی افراد در درون یک شهر (درون‏شهری) مدلی را براساس مرحله‏ای که خانواده در چرخه زندگی قرار دارد، ارائه داد. مهاجرت خانواده یک رخداد واحد نیست، بلکه بخشی از پیوستاری است که تاریخچه زندگی اعضای هر خانواده را شکل می‏دهد. خانواده از مراحل مختلفی در چرخه زندگی‏اش گذر می‏کند و در هر مرحله ویژگی‏های خاص خود را دارد و محل سکونت نیز بر این اساس تغییر می‏کند. ابولغد نیازهای‏ متفاوت افراد در دوره‏های مختلف زندگی را عامل جابه‏جایی آنها در نقاط مختلف شهر (حلقه مرکزی، میانی و بیرونی) می‏داند.

در کنار رویکرد چرخه زندگی، رهیافت دوره زندگی[23] نیز کمک شایانی به درک این امر می‏کند که افراد چرا، کی و به کجا نقل مکان می‏کنند. در این رهیافت ادعا می‏شود که افراد از مراحل مختلفی عبور کرده و جابه‏جایی سکونتی آنها به تغییر در حرفه، روابط و شرایط یا فروپاشی ساختار خانوادگی‏شان مرتبط است (کلارک، 2012؛ کولتر و دیگران، 2013). مزیت رویکرد دوره زندگی نسبت به رویکرد چرخه زندگی این است که در آن افراد دسته‏بندی نشده یا به گروه‏های متعارف خاصی تقسیم نمی‏شوند؛ لذا رفتارهای آنها به عنوان واکنش به قرار گرفتن در آن گروه سنی تلقی نمی‏شود، بلکه رویکرد دوره زندگی فرایند تغییر را بررسی می‏کند که در آن سن اهمیت دارد، اما ویژگی بارز تغییرات رخ داده نیست. از این رو، برخلاف پژوهش‏های متعارف چرخه زندگی که بر توالی هنجاری و زمان رخدادها تأکید دارند، رویکرد دوره زندگی بر تغییر در تعداد، زمان و توالی رخدادها در دوره زندگی افراد توجه دارد و در آن بر ماهیت تغییرپذیر و غیرقابل پیش‏بینی دوره زندگی تأکید می‏شود. اهمیت رویکرد دوره زندگی در خصوص بازاندیشی درباره جابه‏جایی سکونتی از سه جنبه قابل بررسی است: اول اینکه نظریه دوره زندگی امکان می‏دهد که نه یک دوره، بلکه دوره‏های مختلف زندگی را مفهوم‏سازی کرد؛ بدون غفلت از این موضوع که چگونه این دوره‏ها به واسطه نیروهای ساختاری که در زمان مکان عمل می‏کنند، پیکربندی می‏شوند. رویکرد دوره زندگی با مطرح کردن اینکه مردم از خانوار، اشتغال، آموزش، مسکن و دوره‏های سلامتی تأثیر می‏پذیرند، به فراسوی ایده‏های جبرگرایانه چرخه زندگی واحد می‏رود. دوم رهیافت دوره زندگی با تأکید بر نحوه ارتباط انسان‏ها در زمان و مکان، نشان می‏دهد که تصمیم به جابه‏جایی و رفتارهای تحرک، ماهیت رابطه‏ای دارند. پژوهش‏های مهاجرت و نظریه‏های سرمایه انسانی و مهاجرت جنسیتی نشان می‏دهد که رفتارهای جابه‏جایی زوجین را نمی‏توان بدون توجه به دوره‏های زندگی مرتبط به هم هر دو زوج درک کرد. این نتیجه‏گیری از سوی یافته‏های پژوهش‏های کیفی حمایت می‏شود که در آن زوجین با چانه‏زنی و مذاکره در خصوص مهاجرت، تصمیم‏گیری می‏کنند؛ حتی پژوهش‏های اخیر نشان می‏دهد که کودکان نیز در تصمیم‏گیری‏های مهاجرتی خانواده نقش دارند. سومین بینش حاصل از رهیافت دوره زندگی، در نظر گرفتن زندگی به مثابه زندگینامه[24] است. نظریه‏های دوره زندگی به جای تأکید بر درک فردی[25] از زمان نشان می‏دهد که زندگینامه شخصی به صورت جمعی به واسطه فرایندهای فضایی زمانی پیکربندی می‏شود. تأکید بر زندگینامه و ماهیت چند بعدی زمان ما را به مفهوم‏سازی جابه‏جایی به مثابه فرایندی رهنمون می‏سازد که خاستگاه آن در بستر تجربیات گذشته و همین‏طور آمال افراد برای آینده قرار دارد (کولتر و دیگران، 2013).

اسپیر[26] به بررسی فرایند تصمیم‏گیری جابه‏جایی در سه مرحله متمایز می‏پردازد: 1- شکل‏گیری قصد جابه‏جایی؛ 2- انتخاب محل بدیل؛ 3- تصمیم به جابه‏جایی یا ماندن. در این مدل، رضامندی سکونتی عامل اصلی در تصمیم برای جابه‏جایی است. رضامندی به نوبه خود متأثر از ویژگی‏های فردی و خانواده، مشخصه‏های محل سکونت، تعلق به مسکن یا اجتماع محلی است. از این رو، متغیرهایی که در متون تجربی همواره با تحرک سکونتی ارتباط دارند، مثل ویژگی‏های خانواده / محل و پیوندهای اجتماعی، سن، اجاره‏خانه، مدت سکونت و ... تأثیر مستقیم بر تصمیم‏گیری بر جابه‏جایی یا رفتار واقعی جابه‏جایی ندارند، بلکه از طریق افزایش یا کاهش رضامندی ذهنی از سکونت عمل می‏کنند (لندال و گست، 1985؛ کوگلی و واینبرگ، 1977). اسپیر (1974) مدل رضامندی سکونتی را در بین ساکنان شهری ردآیلند[27] به آزمون گذاشت. فرضیه اصلی این بود که پنج متغیر شاخص دوستان یا خویشاوندان، نرخ ازدحام، سن سرپرست خانواده، مدت اقامت، تصرف مسکن[28] از طریق رضامندی سکونتی بر قصد جابه‏جایی تأثیر دارند. تحلیل‏های وی به طور کلی از این مدل حمایت کرد. رضامندی سکونتی به عنوان متغیر میانجی چهار متغیر از پنج متغیر و قصد جابه‏جایی عمل کرد. مالکیت مسکن تنها متغیر زمینه‏ای بود که جدا از رضامندی سکونتی بر قصد جابه‏جایی تأثیر مستقیم داشت، از سوی دیگر، رضامندی سکونتی پیش‏بینی‏کننده بهتر میل جابه‏جایی در مقایسه با پنج متغیر زمینه‏ای بود.

اگرچه آثار قابل توجهی به صورت نظری و تجربی در خصوص تحرک سکونتی و انتخاب مسکن وجود دارد اما به نقش همسایگی[29] و محل در این فرایند توجه زیادی نشده است. کلارک و دیگران (2006) با بررسی نقش محل در فرایند انتخاب محل سکونت به این نتیجه رسیدند که محل به تنهایی نقش مهمی در فرایند انتخاب دارد (لیمبومبا، 2010). لی و دیگران به این نتیجه رسیده‏اند که ارزیابی ذهنی از محل سکونت تأثیر زیادی بر فکر جابه‏جایی دارد، اما تأثیر اندکی بر جابه‏جایی واقعی دارد (دیلمن، 2001). بوهم و مارک[30] در تحلیل اقتصادی تصمیم به جابه‏جایی درون شهری به این نتیجه رسیدند که تلقی خانواده‏ها از کیفیت محل، عامل مهمی در تعیین پتانسیل جابه‏جایی است. شواهد ارائه شده از سوی بوهم و لاندفلد[31] نشان داد که تلقی خانواده‏ها از سطح کیفیت محل و تغییر آن، تأثیر زیادی بر تصمیم به جابه‏جایی موجرها و مالکان ساکن در بخش‏های مرکزی شهر دارد. دین[32] نیز نشان داد درصد افرادی که به علت نارضایتی از همسایگی قصد جابه‏جایی دارند، بیشتر از کسانی است که از مسکن خود ناراضی‏اند (لی و تو، 2011). علی‏رغم تأثیر محل بر رضامندی سکونتی، پژوهش‏ها به نتایج متفاوتی رسیده‏اند. برخی پژوهش‏ها نشان می‏دهند که اگر چه بسیاری از افراد از محل خود ابراز نارضایتی کردند، اما این امر بخش ناچیزی از رفتار واقعی جابه‏جایی را تبیین می‏کند. برخی دیگر به تأثیرات ویژگی‏های محل، مثل وخیم‏تر شدن اوضاع محل، کفایت خدمات، امنیت و دسترسی و ارزیابی کلی از محل پی بردند. کیفیت محل انگیزه مهمی برای ترک و نقل مکان از محل‏های نامناسب است؛ مخصوصاً اگر این محله‏ها برای بزرگ کردن بچه‏ها نامناسب بوده و فقر و بی‏قانونی بر آن حاکم باشد (راب و تیلور، 2009).

شبکه‏ها و روابط اجتماعی به عنوان شاخص‏های سرمایه اجتماعی نقش مهمی در سازگاری ساکنان شهری با زندگی در محیط شهری و تصمیم به جابه‏جایی یا عدم جابه‏جایی دارد. سرمایه اجتماعی اشاره به شبکه‏ای از حمایت متقابل موجود در میان و بین خانواده‏ها، خانواده‏های گسترده و اجتماعاتی دارد که مردم به واسطه آن به کالاها و اطلاعات درباره شغل و فرصت‏ها دسترسی پیدا می‏کنند (لیمبومبا، 2010). سرمایه اجتماعی ثبات همسایگی را افزایش داده، انسجام همسایگی را با تشویق ساکنان به طولانی کردن زمان اقامت‏شان تقویت می‏کند (لی و تو، 2011). خانواده‏ها می‏توانند از طریق شبکه‏های اجتماعی، حمایت مالی یا عاطفی به دست آورند، با این‏حال با جابه‏جایی به محل دیگر این نوع سرمایه اجتماعی ممکن است از بین رفته یا کارایی‏اش را از دست بدهد. بنابراین، شبکه‏های اجتماعی محلی ممکن است مانع از تحرک سکونتی شود. همچنین، پیوند اجتماعی با افرادی که در همان نزدیکی زندگی می‏کنند، اثرهای جانبی مثبتی برای محل دارد؛ مثل: کاهش میزان جرایم، مراقبت هرچه بهتر از محیط فیزیکی و ممکن است در زمان نیاز افراد به کمک فوری بسیار ارزشمند باشد. در حالی‏که همین قضیه در میان افرادی که به لحاظ جغرافیایی از همدیگر دورند، صدق نمی‏کند. از این قضیه می‏توان به این مطلب پی برد که سرمایه اجتماعی دارای مؤلفه فضایی نیز هست (کان، 2007). در کشورهای در حال توسعه همچنان‏که احمد[33] نشان داد مهاجران درون شهری ترجیح می‏دهند که به دوستان و اقوام خود و به مناطقی نزدیک باشند که بیشتر خانواده‏ها زمینه‏های قومی مشابهی دارند (لی و تو، 2011). از فارینگتون و دیگران[34] (2002) مطالعات در شهرهای هندوستان، اهمیت شبکه‏های اجتماعی را براساس فراهم آوردن اطلاعات برای جویندگان کار و مسکن نشان می‏دهد (لیمبومبا، 2010).

نظریۀ محرومیت نسبی نیز از جمله رویکردهایی است که توسط استارک[35][36] در حوزة شهری و مهاجرت مطرح شد. به نظر استارک، مهاجرت رفتاری تصادفی نیست، بلکه پاسخی در جهت رفع محرومیت‏هاست؛ به این صورت که، وقتی وضعیت اجتماعی موجود نتواند نیازهای فرد را دست کم در کمترین مقدار برآورده کند، برخی از افراد فکر حرکت به مکان‏های دیگری را که به نظر آنان شانس بیشتری برای برآوردن نیازهای برآورده نشده و رفع محرومیت خواهند داشت، در سر خواهند پرورداند؛ هر چند که صرف وجود برخی محرومیت‏ها، موجب مهاجرت نمی‏شود. در صورت مساوی بودن شرایط دیگر، محرومیت از هدف‏های باارزش‏تر، بیش از محرومیت از هدف‏های کم ارزش‏تر، در تصمیم به مهاجرت مؤثر است. البته، باید توجه داشت که مهاجرت پاسخ نهایی به محرومیت‏های نسبی نیست. در واقع، وقتی فرد یا جمع نتواند به هدف‏های با ارزش در داخل سازمان اجتماعی خود، دست یابد و احساس کند که منابع لازم برای رفع محرومیت‏هایش در خارج از سازمان اجتماعی او وجود دارد، مهاجرت می‏کند. در اینجا فرد با دو سازمان اجتماعی روبه روست: 1- سازمانی که در آن بزرگ شده، اما احساس می‏کند که در آن از فرصت‏های لازم برای رسیدن به هدف‏های باارزش خود محروم است (مبدأ)؛ 2- سازمانی که شاید فقط به طور مبهم آن را می‏شناسد، اما احساس می‏کند که در آنجا به منابع لازم برای رفع محرومیت‏های خود دست می‏یابد (مقصد) (تولایی و یاری، 1390).

بیشتر پژوهش‏های صورت گرفته در خصوص تحرک سکونتی که به مطالعه تمایل به جابه‏جایی پرداخته‏اند، به ویژگی‏های جمعیت‏شناختی خانوار تمرکز داشته‏اند (وو لی، 1999؛ به نقل از کلارک و دیگران، 1995) مهم‏ترین عامل تعیین‏کننده‏ای که بیش از همه برآن تأکید شده، سن سرپرست خانواده بوده است. بعلاوه، مور و کلارک بر ساختار خانواده و تغییر زناشویی به عنوان مهم‏ترین متغیرهای جمعیت‏شناختی در تحرک سکونتی تأکید داشتند؛ حتی تفاوت‏های نژادی نیز به عنوان رفتارهای جابه‏جایی و تحرک بررسی شده است (همان). همچنین، اطلاعات گسترده‏ای در خصوص ویژگی‏های خانواده وجود دارد؛ مثل: چرخه حیات خانواده، وضعیت تحصیلی و درآمدی که تمایل به جابه‏جایی و انتخاب مسکن را تعیین می‏کند. اندازه، نوع، قیمت و اجاره مسکن و موقعیت آن به لحاظ محل کار و خدمات در فرایند انتخاب بسیار مهم است (دیلمن، 2001). با این حال، همچنان‏که از جدول 2 بر می‏آید، پژوهش‏های مختلف به نتایج گاه متناقضی رسیده‏اند. از نظر کوگلی و واینربرگ بخش عمده‏ای از این امر ناشی از تفاوت‏های مفهومی، تفاوت در روش‏های تحلیل و نمونه‏گیری است (اگلشتین و برمن، 1988).

چهارچوب نظری مستخرج از این مبانی، تلفیقی است از مدل‏های مختلف که در آن بیشتر متغیرها از مبانی نظری و پیشینه پژوهش‏های صورت گرفته انتخاب شده‏اند، مثل: سرمایه اجتماعی، مذهبی بودن، احساس محرومیت نسبی و اهمیت حریم خصوصی. لازم است ضمن عدم اتکا به رویکرد یا مدل نظری خاصی تلاش شده، رویکرد جامعه‏شناختی در انتخاب متغیرها وزن اصلی را داشته باشد. در خصوص ربط نظری این متغیرها با جابه‏جایی سکونتی به طور مفصل در بخش چارچوب نظری توضیح داده شده و در اینجا از ذکر آنها اجتناب می‏شود

روش تحقیق

پژوهش حاضر به صورت پیمایشی صورت گرفته که در آن واحد تحلیل فرد و سطح تحلیل خرد است. جامعه آماری مطالعه را شهروندان 20 سال و بالاتر خمینی‏شهر تشکیل می‏دهند. شهرستان خمینی‏شهر با مساحت برابر 302/175 کیلومتر مربع، در منطقه بلوک ماربین و در 12 کیلومتری شمال غربی اصفهان واقع شده و از شمال به شهرستان برخوار و میمه، از شرق و شمال شرقی به شهرستان اصفهان، شمال غربی و غرب به شهرستان نجف‏آباد و از جنوب و جنوب غربی به شهرستان فلاورجان و رودخانه زاینده رود محدود می‏شود. هم‏اکنون، این شهر از نظر بافت شهری به دو قسمت بافت قدیم و جدید تقسیم می شود. بافت جدید این شهرستان پس از انقلاب اسلامی ایران آغاز شده و در حال گسترش است. شهرک اقماری منظریه نیز از نوع همین بافت است. بافت قدیم خمینی‏شهر از جنوب این شهرستان، تا بافت جدید شهری ادامه دارد. در این بافت ساختمان‏های نسبتاً قدیمی و بعضی از ساختمان‏های جدید وجود دارد. این بافت که همان خمینی‏شهر است، از سه محله خوزان، ورنوسفادران و فروشان تشکیل شده است (سایت شهرداری خمینی‏شهر).

طبق آمارهای سرشماری سال 1390، این شهر دارای 25214 خانواده و 61240 نفر جمعیت بالای 20 سال بوده است. با استفاده از فرمول کوکران و در نظر گرفتن خطای نمونه‏گیری ( d ) 0.06، درصد جمعیتی که انتظار می‏رود پاسخ خاص ارائه کنند ( p,q ) 0.5 و سطح اطمینان 95% (1.96)، حجم نمونه 240 نفر بر آورد گردید. شیوه نمونه‏گیری به این ترتیب بوده است که از بین چهار محله فرسوده سه منطقه انتخاب شد و در بین آنها انتخاب بلوک‏ها و تعیین نمونه‏ها به صورت تصادفی صورت گرفت.

فرضیه‏ های تحقیق

• بین رضامندی از محل سکونت و گرایش به نقل مکان به محله‏های جدید رابطه وجود دارد.
• بین سرمایه اجتماعی موجود در محل و گرایش به نقل مکان به محله‏های جدید رابطه وجود دارد.
• بین مذهبی بودن و گرایش به نقل مکان به محله‏های جدید رابطه وجود دارد.
• بین احساس محرومیت نسبی و گرایش به نقل مکان به محله‏های جدید رابطه وجود دارد.
• بین اهمیت حریم خصوصی و گرایش به نقل مکان به محله‏های جدید رابطه وجود دارد.

متغیرهای مستقل و وابسته

رضامندی از محل سکونت[37]: رضامندی حاصل فرایند ارزیابی، درک، تخمین و رفتار همراه با سازگاری است و دارای ساختاری سلسله مراتبی است و می‏توان میان خصوصیات عینی و ذهنی تمایز آن قائل گردید. اصولاً در اندازه‏گیری رضامندی سکونتی در پیمایش‏ها دو رویکرد وجود دارد: 1- رضامندی سکونتی از حوزه‏های مختلف زندگی و 2- رضامندی کلی که نوعی ارزیابی کلی از محیط سکونتی است. در پژوهش حاضر از هر دو رویکرد استفاده شده است. در رضامندی سکونتی مبتنی بر حوزه‏های مختلف، آیتم‏هایی چون رضامندی از همسایگان و روابط همسایگی، امنیت، آرامش و سکوت، نظافت و تمیزی، فضای باز و فضای سبز عمومی، خیابان‏ها و معابر، سهولت دسترسی به مراکز درمانی و بهداشتی و ... مطرح گردید. برای رضامندی کلی نیز دو گویه با این عنوان مطرح گردید: در مجموع تا چه اندازه از امکانات محل و منطقه زندگی خود رضامندی دارید؟ در مجموع تا چه اندازه از زندگی در این محل و منطقه رضامندی دارید؟

سرمایه اجتماعی[38]: می‏توان سرمایه اجتماعی را به عنوان شبکه‏هایی از روابط اجتماعی در نظر گرفت که با هنجارهای اعتماد و بده بستان مشخص می‏شوند (استون و هاگز، 2002). این خاصیت ساختارهای اجتماعی (شبکه‏ها)، تعامل بین افراد را گسترش داده، تنظیم و تنسیق[39] امور را تسهیل و کسب مقاصد فردی و جمعی را امکان‏پذیر می‏سازد (ایساکا، 2006). برای اندازه‏گیری سرمایه اجتماعی در محل سکونت، هشت گویه در چهار مؤلفه شبکه‏های اجتماعی، اعتماد به همسایگان، مشارکت در محل و پیوندهای همسایگی مطرح گردید و از ترکیب این هشت گویه شاخص ترکیبی سرمایه اجتماعی ساخته شد.

حریم خصوصی و خلوت: تعاریف مختلفی از حریم خصوصی وجود دارد؛ برای مثال، می‏توان حریم خصوصی را متشکل از سه رکن اساسی محرمانگی، گمنامی، تنهایی در نظر گرفت (انصاری، 1384: 19). برای اندازه‏گیری این متغیر سه گویه طراحی شد و از پاسخگویان خواسته شد نظر خود را بر روی طیفی پنج قسمتی از کاملاً موافق تا کاملاً مخالف بیان کنند: 1- ترجیح می‏دهیم در جایی زندگی کنیم که کمتر کسی ما را بشناسد؛ 2- اگر در جای دیگری زندگی می‏کردیم، راحت‏تر می‏توانستیم رفت و آمد کنیم؛ 3- دلمان می‏خواهد خانه‏مان جایی بود که می‏توانستیم آن‏طور که می‏خواستیم، زندگی کنیم.

مذهبی بودن[40]: مذهبی بودن را می‏توان میزان پایبندی به باورهای و کردارهای دینی تعریف نمود. برای اندازه‏گیری این متغیر یک گویه با این عنوان مطرح شد: در مجموع خانواده شما تا چه اندازه مذهبی است؟

احساس محرومیت نسبی: محرومیت نسبی اختلاف بین سطحی از زندگی است که فرد در آن به سر می‏برد و آنچه فکر می‏کند باید در عمل از آن برخوردار باشد. به عبارت دیگر، اختلاف بین سطح زندگی موجود فرد با سطح‏ زندگی مطلوب او که معمولاً با سطح زندگی موجود فردی دیگر مقایسه می‏شود (گیدنز، 1376 :622). برای اندازه‏گیری این متغیر از پاسخگویان خواسته شد که وضعیت رفاه، درآمد، تحصیلات و مسکن منطقه و محل سکونت خود را با محله‏های جدید مقایسه کرده و بگویند که در هریک از موارد یاد شده تا چه اندازه از آنها عقب‏تر یا جلوتر هستند.

گرایش به جابه‏جایی سکونتی: متغیر وابسته در پژوهش حاضر گرایش جابه‏جایی یا تحرک سکونتی است. تحرک سکونتی به صورت جابه‏جایی ساکنان از یک خانه به خانه دیگری از یک محله یا بخش دیگری از شهر تعریف می‏شود (گباکجی و ریلوانی، 2009) که عموماً در بازه زمانی کوتاه صورت گرفته و الگوی کلی زندگی خانوار را بر هم نمی زند (کلارک و هانگ، 2003) که در اینجا منظور ما جابه‏جایی و مهاجرت درون شهری از بخش‏های قدیمی به بخش‏ها و محلات جدید است. البته، در این پژوهش گرایش به جابه‏جایی اندازه گیری شده، نه جابه‏جایی سکونتی واقعی. هرچه گرایش بیشتر باشد، می‏تواند بر رفتار واقعی جابه‏جایی تأثیر بیشتری داشته باشد. برای اندازه‏گیری این متغیر شش گویه برای ابعاد احساسی، شناختی و رفتاری گرایش در سطح ترتیبی و بر اساس مقیاس لیکرت به صورت کاملاً موافق تا کاملاً مخالف طراحی شد. از ترکیب این شش گویه نیز شاخص ترکیبی گرایش به جابه‏جایی ساخته شد. نهایتاً یک سؤال مجزا به این صورت طراحی گردید که "آیا در صورت فراهم آمدن شرایط، تمایل دارید به محله‏ها یا مناطق جدید شهر نقل مکان کنید؟

متغیرهای کنترل: در پژوهش حاضر متغیرهای زمینه‏ای مثل سن، جنس، تحصیلات و برخی از متغیرهای مربوط به ویژگی‏های مسکن، همچون: نوع مسکن، مدت ساخت و مساحت به عنوان متغیرهای کنترلی در نظر گرفته شدند.

اعتبار و پایایی مقیاس‏ها

در تحقیق حاضر، برای سنجش اعتبار مقیاس‏ها از اعتبار محتوا و برای سنجش پایایی مقیاس‏ها از ضریب آلفای کرونباخ بهره گرفته شد و گویه‏هایی که موجب کاهش ضریب آلفای مقیاس‏ها می‏شدند، کنار گذاشته شدند. ضریب آلفای مقیاس‏ها به این صورت است: گرایش به جابه‏جایی سکونتی (0.82)، رضامندی سکونتی از حوزه‏های مختلف (0.85)، رضامندی کلی (0.65)، شاخص ترکیبی سرمایه اجتماعی (0.82)، حریم خصوصی و خلوت (0.70)، احساس محرومیت نسبی (0.77).

الف- یافته‏های توصیفی

آماره‏های توصیفی نشان می‏دهد که در حدود 90 % از پاسخگویان را مردان و 10% دیگر را زنان تشکیل می‏دهد. میانگین سنی پاسخگویان در حدود 45 سال است و در این میان، حدود 8% در بازه سنی 15 تا29 سال، 53% بین 30 تا 49 سال و 33% در بازه 50 سال و بیشتر قرار داشتند. به لحاظ تعلق قومی در حدود 88% از پاسخگویان از فارس‏ها و 12% بقیه از سایر اقوام بودند. در مورد تعداد اعضای خانواده بیشترین درصد به ترتیب مربوط به خانواده‏های چهار نفره (32.5%)، سه نفره (23.8%) و 5 نفره (20.4%) است. کمترین تعداد اعضای خانواده نیز به خانواده‏های بالای هفت نفر اختصاص داشت (2%). از لحاظ تحصیلات پدر خانواده، 50% زیردپیلم، 34% دیپلم و زیردیپلم و بقیه دارای مدرک کارشناسی و بالاتر بودند. تحصیلات مادر خانواده نیز به ترتیب 48.9% زیردیپلم، 32.6% دیپلم و فوق دیپلم و 18.5% کارشناسی و بالاتر بود. به لحاظ درآمد خانواده، حدود 18% درآمد 300 هزار تومان یا کمتر، بیش از 45% بین 350 تا 500 هزار تومان و در وهله بعدی حدود 28% بین 550 تا یک میلیون تومان و در حدود 3 درصد نیز درآمد بین یک میلیون و ششصد هزار تومان تا دو میلیون تومان داشتند. به لحاظ وضعیت خانه حدود 82% خانه شخصی، 10 درصد خانه استیجاری و 8% بقیه دارای موارد دیگری، چون: خانه سازمانی و غیره بودند. از میان تعدادی که دارای خانه شخصی بودند، بیش از 50% دارای مساحت زیر 100 متر، 23% بین 101 تا 200 متر، 15.4% بین 201 تا300 متر، حدود 7% بین 301 تا 400 متر و نهایتاً 3.3% بیش از 400 متر بودند. همچنین، از میان همین تعداد افراد دارای خانه شخصی، 6.7% کمتر از 10 سال ساخت، 42% بین 10 تا 20 سال ساخت، 18% بین 21 تا 30 سال ساخت و نهایتاً 5% بالای 30 سال ساخت بودند. به لحاظ مدت اقامت حدود 48% بین 1 تا 10 سال، حدود 25% بین 11 تا20 سال، 19% بین 21 تا 30 سال، کمتر از 5% بین 31 تا 40 سال و نهایتاً 3.3% بیش از 41 سال در محل فعلی اقامت داشتند.

یافته‏های جدول 3 در خصوص میزان گرایش به جابه‏جایی و ابعاد مختلف آن نشان می‏دهد که در مجموع میزان گرایش ساکنان به جابه‏جایی متوسط به پایین است (46.7 از 100) با این‏حال، میانگین بعد رفتاری (49.6) از دو بعد احساسی و رفتاری بیشتر است. در همین راستا، در پاسخ به این سؤال که آیا در صورت فراهم آمدن شرایط، خانواده شما تمایل دارند به محله‏ها یا مناطق جدید شهر نقل مکان کنند، حدود 65% پاسخ مثبت و 35% بقیه پاسخ منفی داده بودند.

همچنانکه یافته‏های نمودار (1) نشان می‏دهد، درصد رضامندی از جنبه‏ها و حوزه‏های مختلف محل سکونت متفاوت است. بیشترین میزان رضامندی (83.5%) مربوط به میزان امنیت در محل است. بعد از آن، به ترتیب روابط همسایگی و نزدیکی به اقوام قرار دارند. از سوی دیگر، کمترین میزان رضامندی مربوط به وجود فضای سبز (23.8%)، امکانات تفریحی (28.8%) و نهایتاً خیابان‏ها و معابر محل (42%) است. در این میان، میزان رضامندی از مواردی چون: کیفیت امکانات آموزشی، زیبایی ظاهری ساختمان‏ها، محیط مناسب برای تربیت بچه‏ها پایین از حد متوسط و میزان رضامندی از آرامش و سکوت محل، نظافت و تمیزی، دسترسی به مراکز خرید، رضامندی از وسایل نقلیه بالاتر از حد متوسط گزارش شده است. در مجموع، میانگین همه گویه‏ها (62.2 از 100) نشان می‏دهد که میزان رضامندی از همه این امکانات و تسهیلات در حد بینابینی و متوسط است.

نمودار 1-  آمار توصیفی میزان رضامندی از محل سکونت

نتایج بررسی بیشتر در خصوص میزان رضامندی سکونتی کلی نشان می‏دهد که بیشتر پاسخگویان از امکانات محل و منطقه زندگی خود رضامندی متوسطی دارند (میانگین 51 از 100) با این حال، میزان رضامندی آنها از محل زندگی خود متوسط به پایین است و بیشتر آنها فکر می‏کنند که منطقه و محلی که در آن زندگی می‏کنند، تاحدی جای مناسبی برای زندگی است (میانگین 41.6 از 100).

در خصوص سرمایه اجتماعی همان‏طور که از نتایج جدول 5 برمی‏آید، میزان سرمایه اجتماعی در محل در مجموع همه شاخص‏های مطرح شده متوسط به پایین است (42.9 از 100) که نشان می‏دهد وضعیت سرمایه اجتماعی در محله از نظر پاسخگویان چندان مطلوب نیست؛ مخصوصاً در مورد بعد درد دل کردن با همسایگان (23.7) و کمک مالی به آنها (29.5) و تعامل با همسایگان برای حل مسائل و مشکلات محل (31.2). با این‏حال، در خصوص حضور در مراسم ازدواج و ترحیم یا اعتماد به همسایگان وضعیت رضامندی وجود دارد. جالب اینجاست که هرچند پاسخگویان ابزار داشته‏اند که اعتماد متوسط به بالایی به همسایگان خود دارند، با این‏حال چندان حاضر نیستند که به همسایگان خود در صورت نیاز مالی کمک کنند.

نتایج جدول 6 در مورد اهمیت به حریم خصوصی و خلوت نشان می‏دهد که پاسخگویان اهمیت زیادی به حفظ حریم خصوصی و خلوت قائل‏اند و ترجیح می‏دهند در جایی زندگی کنند که راحت‏تر و فارغ از کنترل‏های غیررسمی باشند.

در خصوص احساس محرومیت نسبی نتایج مندرج در جدول 7 نشان می‏دهد که بیشتر پاسخگویان بر این باور بودند که وضعیت رفاه، درآمد، تحصیلات و مسکن در منطقه آنها چندان تفاوتی با محله‏های جدید ندارد. در وهله دوم بر این باور بودند که در مجموع، به لحاظ رفاه، درآمد و وضع مسکن از آنها عقب‏ترند.

در مورد باورهای مذهبی، نتایج نشان می‏دهد بیش از 80% از پاسخگویان بر مذهبی بودن خانواده خود صحه گذاشته بودند. در حدود  14% در خصوص مذهبی بودن یا نبودن خانواده خود نظری نداشتند و تنها حدود 3% اظهار داشته بودند که خانواده آنها خانواده مذهبی نیست.

ب- یافته‏های تحلیلی

نتایج نشان می‏دهد که بین سن (0.07-=r ؛ 0.303=sig) و ابعاد خانواده (0.068-=r ؛ 0.29=sig) با شاخص ترکیبی گرایش به جابه‏جایی و همچنین، مؤلفه‏های احساسی، شناختی و رفتاری گرایش به جابه‏جایی همبستگی آماری معنی‏داری وجود ندارد. نتایج آزمون تفاوت میانگین‏ها نشان می‏دهد که مردان گرایش بیشتری به جابه‏جایی نسبت به زنان دارند و این امر به لحاظ آماری تأیید شده است (0.128=sig؛ 0.34-=F). نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن نشان می‏دهد که بین گروه‏های مختلف درآمدی و گرایش به جابه‏جایی رابطه معنی‏داری وجود ندارد (0.102-=r_s ؛ 0.128=sig). با این حال، یافته‏ها نشان می‏دهد که بین باورهای مذهبی و گرایش به جابه‏جایی همبستگی منفی (0.142-=r) وجود دارد و این رابطه به لحاظ آماری در سطح 95% معنی‏دار است (0.023=sig). همچنین، بین مؤلفه رفتاری گرایش به جابه‏جایی و مذهبی بودن همبستگی منفی و معنی‏داری مشاهده گردید، اما این رابطه در مورد مؤلفه احساسی و شناختی صدق نمی‏کند. نتایج آزمون مقایسه میانگین‏ها نشان می‏دهد بین کسانی که سابقه جابه‏جایی قبلی داشتند و آنهایی که چنین تجربه‏ای نداشتند، تفاوت معنی­داری به لحاظ گرایش به جابه‏جایی وجود دارد (0.049=sig؛ 0.173=F). به عبارت دیگر، آنهایی که سابقه جابه‏جایی داشتند، گرایش بیشتری (میانگین=  3.03 در مقایسه با 2.8) به نقل مکان به محله‏های جدید و نوساز داشتند. به این حال، این امر در مورد مؤلفه‏های گرایش به جابه‏جایی تأیید نشد. از سوی دیگر، نتایج همین آزمون در میان آنهایی که صاحب منزل شخصی بوده و آنهایی که مستاجر بودند نشان می‏دهد که تفاوت معنی‏داری بین این دو گروه به لحاظ گرایش به نقل مکان به محله‏های جدید وجود ندارد و تقریباً هر دو گروه گرایش متوسطی دارند (0.96= sig؛ 0.48-=F).

نتایج جدول 8 نشان می‏دهدکه بین سرمایه اجتماعی در محل سکونت و گرایش به جابه‏جایی به محله‏های جدید همبستگی معکوسی وجود دارد. به عبارت دیگر، هر چه سرمایه اجتماعی و پیوندها و مراودات اجتماعی بیشتر باشد میزان تمایل ساکنان به جابه‏جایی و نقل مکان به سایر محلات کمتر می‏شود. شایان ذکر است که مؤلفه‏های چهارگانه سرمایه اجتماعی؛ یعنی شبکه‏های اجتماعی، اعتماد، روابط همسایگی و مشارکت اجتماعی نیز همبستگی معنی‏داری با شاخص ترکیبی و مؤلفه‏های آن داشتند. در خصوص متغیر رضامندی از محل سکونت، نتایج نشان می‏دهد که بین شاخص ترکیبی رضامندی از سکونت و شاخص ترکیبی گرایش به جابه‏جایی به محله‏های جدید و مؤلفه‏های سه گانه آن رابطه معکوس معنی‏داری وجود دارد. تحلیل‏های جزئی‏تر نشان می‏دهد ساکنانی که نارضایتی بیشتری از روابط همسایگی، امنیت، آرامش، نظافت، خیابان‏ها، ترافیک، امکانات تفریحی، کیفیت و زیبایی ظاهری ساختمان‏ها دارند، گرایش بیشتری به جابه‏جایی داشته و این امر به لحاظ آمار معنی‏دار است. در کنار شاخص ترکیبی رضامندی از محل سکونت که از ترکیب میزان رضامندی ساکنان از موضوع‏هایی، چون: فضای باز، نزدیکی به اقوام و امنیت و غیره به دست آمده بود. دو گویه مجزا نیز به منظور ارزیابی میزان رضامندی کلی فارغ از توجه به حوزه‏های خاص رضامندی طراحی شد و نتایج آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن مؤید رابطه معکوس و معنی‏داری بین میزان رضامندی کلی از امکانات محل و منطقه زندگی (0.40-=r ؛ 0.00=sig) و میزان رضامندی از زندگی در محل و منطقه (0.27-=r ؛ 0.000=sig)  و شاخص ترکیبب گرایش به جابه‏جایی است. همچنین، در مورد بعد احساسی، رفتاری و شناختی نیز رابطه معنی‏داری مشاهده گردید. بین میزان اهمیت دادن به حریم خصوصی و گرایش به جابه‏جایی به محله‏های جدید رابطه مثبتی مشاهده شد. به عبارت دیگر، افرادی که توجه زیادی به راحت‏تر زندگی کردن، کمتر شناخته شدن و مواردی از این قبیل می‏کردند، گرایش بیشتری به جابه‏جایی به محله‏های جدید داشتند. بین میزان احساس محرومیت نسبی و گرایش به جابه‏جایی به محله‏های جدید نیز رابطه مثبتی مشاهده شد. نهایتاً مذهبی بودن رابطه معکوسی با شاخص ترکیبی گرایش به جابه‏جایی داشت (0.160-=r ؛ 0.040=sig).

نتایج تحلیل رگرسیون سلسله مراتبی[41]نشان می‏دهد که از میان همه متغیرهای مستقل وارد شده به مدل (رضامندی، سرمایه اجتماعی، مذهبی بودن، اهمیت حریم خصوصی و محرومیت نسبی) با کنترل متغیرهای زمینه‏ای (سن، جنس، تحصیلات، شغل، درآمد خانواده، تعداد اعضاء، مساحت مسکن و مدت ساخت) سه متغیر رضامندی کلی و اهمیت حفظ حریم خصوصی و سرمایه اجتماعی توانستند وارد مدل شده و در مجموع 39% از واریانس گرایش به جابه‏جایی به محله‏های جدید را تبیین کنند. جدول 9 وزن‏های استاندارد و غیر استاندارد این دو متغیر را نشان می‏دهد. بر این اساس، می‏توان گفت که اهمیت حریم خصوصی وزن بیشتری (0.38= β) نسبت به رضامندی کلی و سرمایه اجتماعی در تبیین گرایش به جابه‏جایی دارد. در مدل دوم مشاهده می‏شود که از میان متغیرهای زمینه‏ای، تنها متغیر جنسیت معنی‏دار بوده و سایر متغیرها از مدل کنار گذاشته شدند، با این‏حال، این معنی‏داری تأثیر بسیار اندکی در افزایش ضریب تعیین تعدیل شده داشته و قابل چشم‏پوشی است.