تحلیل عوامل اجتماعی مؤثر بر نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان

پازوکی‌نژاد, زهرا; صالحی, صادق

تعداد نشریات	43
تعداد شماره‌ها	1,706
تعداد مقالات	13,973
تعداد مشاهده مقاله	33,611,504
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	13,329,960

تحلیل عوامل اجتماعی مؤثر بر نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان

جامعه شناسی کاربردی

مقاله 5، دوره 25، شماره 3، اردیبهشت 1393، صفحه 71-88 اصل مقاله (328.96 K)

نویسندگان

زهرا پازوکی‌نژاد^* ؛ صادق صالحی

چکیده

توسعه پایدار، فرایندی از تغییر است که بهره‌برداری از منابع، مدیریت سرمایه‏گذاری‌ها، جهت‌گیری توسعه تکنولوژیک و تغییرات سازمانی را همزمان با نیازهای کنونی و آینده مطمح نظر قرار می‌دهد. در این راستا، شناسایی و تبیین نگرش دانشجویان نسبت به محیط زیست، به عنوان قشر آگاه و تأثیرگذار جامعه، گامی اساسی و مهم در سیاست‏گذاری‏های زیست - محیطی و تربیت نسلی آگاه به محیط زیست و مخاطرات آن و چگونگی مقابله با آن است. هدف از پژوهش حاضر، ارزیابی نگرش و عملکرد زیست محیطی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی سطح استان مازندران است. با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای و براساس فرمول کوکران، تعداد 406 نفر از 10313 نفر دانشجویان شاغل به تحصیل در دانشگاه‌های مذکور به عنوان نمونه تعیین و اطلاعات مربوطه با استفاده از پرسشنامه جمع‌آوری شد. نتایج پژوهش نشان داد نگرش دانشجویان نسبت به محیط زیست مثبت بوده، اما به رفتارهای زیست - محیطی چندان پایبند نبوده‏اند. 53 درصد از دانشجویان مورد بررسی از رسانه‌های دیداری به عنوان منبع اصلی اطلاعات زیست - محیطی استفاده می‏کنند. همچنین، دانشجویان ساکن شهر، در مقایسه با دانشجویان روستایی، رفتارهای زیست - محیطی مطلوبتری از خود نشان دادند. نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان بر حسب جنسیت هیچ تفاوتی نداشت و بین نگرش و عملکرد زیست محیطی دانشجویان رابطه ضعیفی وجود داشته است. همچنین، نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان برحسب منابع اطلاعاتی و تصور فرد از عملکرد زیست - محیطی خانواده متفاوت بود.

کلیدواژه‌ها

توسعه پایدار؛ نگرش زیست - محیطی؛ عملکرد زیست - محیطی؛ نگرش زیست؛ محیطی؛ عملکرد زیست؛ دانشگاه‌های شمال؛ مازندران

اصل مقاله

بیان مسأله

جوامع انسانی با داشتن فعالیت‌های اجتماعی و ویژگی‌های فرهنگی مختلف، ارزش‌ها و نگرش‌های متفاوتی نسبت به طبیعت و محیط زیست دارند (عابدی سروستانی، 1390: 78). بسیاری بر این باورند که مشکلات زیست - محیطی در ارزش‌ها و باورهای اجتماع ریشه دارد و به همین علت باید دانست افراد اجتماع نسبت به محیط زیست چگونه فکر می‌کنند، چه شناختی نسبت به آن دارند و تا چه اندازه، طبیعت و محیط زیست برایشان دغدغه است (استرن[1]،2000: 406). در این خصوص، پارادایم‌های زیست - محیطی هم در جامعه‌شناسی محیط زیست و هم در روان شناسی محیط زیست مطرح هستند. این پارادایم‌ها منبع شناخت نسبت به ارزش‌ها، باورها و تصورات اشخاص درباره طبیعت و جایگاه انسان در آن است (پوتنم[2]،2006: 401). در این میان، جهت‌گیری ارزشی نسبت به طبیعت اثر تعیین کننده‌ای در نگرش و رفتارهای زیست - محیطی دارد. در یک دسته‌بندی، این جهت‌گیری‌ها شامل جهت‌گیری ارزشی انسان دوستی (که بر رفاه انسان‌ها تمرکز دارد) و جهت‌گیری ارزشی زیست کره (که گونه‌های جانوری و گیاهی در آن ارزشمند تلقی می‌شوند) و جهت‌گیری ارزشی خودخواهانه یا نفع شخصی است (دنلپ[3] و همکاران،2000 : 428).

به طور کلی، نگرش نسبت به طبیعت با توجه به دو دیدگاه کلی از نظرها و باورها مورد بحث قرار گرفته است که از آنها به پارادایم مسلط اجتماعی و پارادایم نوین زیست - محیطی یاد می‌شود. دیدگاه اول، بشر را تنها حکمران کره زمین دانسته، بر معافیت بشر تأکید دارد؛ به طوری که انسان‌ها به پیروی از قوانین طبیعت نیازی ندارند و انسان از طبیعت جداست و ضمن این که خود را وارث و حاکم بر طبیعت می‌داند، هیچ حقی برای موجودات غیر از خودش قائل نیست (ژینو[4]، 2000: 2). انگاره معافیت بشر در دوره روشنگری جوامع صنعتی غربی ریشه دارد و دارای سه بعد فنی، اقتصادی و سیاسی است. خوش‌بینی نسبت به فناوری از ویژگی‌های بعد فنی این پارادایم است که در آن، تمام مشکلات بشر می‌تواند با کمک فناوری حل شود. بعد اقتصادی آن بر مبنای اقتصاد آزاد است و بر نفع شخصی تأکید دارد. بعد سیاسی نیز بر دموکراسی آزاد بنا شده است و بر مالکیت و حریم خصوصی، بی‌طرفی سیاسی و فردگرایی انحصاری تأکید دارد. پژوهش‏ها نشان داده است که این پارادایم با نگرش‌های زیست - محیطی رابطه منفی دارد (کیلبورن[5] و پولونسکی[6]، 2005 :39). به تدریج و به علت ناکارآمدی فناوری‌هایی که انسان‌ها آن را مایه خیر و برکت می‌دانستند، نظریات و باورهای طبیعت- محور شکل گرفتند که مجموعه‌ای از آنها را می‌توان در پارادایم نوین زیست - محیطی مشاهده کرد. ریشه‌های پارادایم نوین زیست - محیطی در جنبش زیست - محیطی دهه 1960 و 1970 ریشه دارد که با چاپ کتاب راشل کارسون[7] با عنوان بهار خاموش[8] الهام گرفته شد (ساتون، 1392 و کارسون، 1388). این پارادایم پرکاربردی‌ترین پارادایمی است که می‏کوشد باورهای اولیه درباره ماهیت زمین و رابطه انسان با او را بررسی کند (پوتنم، 2006 : 402). ایده‌های پارادایم نوین زیست - محیطی به محدودیت‌هایی اشاره دارد که به ناچار باید در مقابل رشد اقتصادی انسان قرار داده شوند؛ یعنی اهمیت حفظ تعادل بین طبیعت و توسعه یک اقتصاد پایدار. در ابتدا به این پارادایم به صورت یک رابطه تک بعدی از روابط بین انسان و کیفیت محیط زیست نگریسته می‌شد، اما به مرور زمان از آن به عنوان ترکیبی از ساختاری پیچیده یاد می‌شود که مرکب از سه عنصر تعادل اکولوژیک، توسعه محدود و رد تسلط انسان بر طبیعت است. در این پارادایم انسان از طبیعت جدا نیست، بلکه بخشی از آن به شمار می‌رود (صالحی، 1389: 202). پارادایم نوین زیست - محیطی برای سنجش باورها و نگرش‌های عمومی نسبت به محیط زیست طراحی شده است که دغدغه‌های زیست محیطی را نشان می‌دهد (ژینو، 2000 : 2-3). این پارادایم توسط دنلپ و ون لایر تدوین و به صورت تجربی و در قالب یک مقیاس 12 گویه‌ای بررسی شد و نشان داد که باورهای زیست - محیطی با چهار بعد محدودیت رشد، تعادل بین طبیعت و رشد اقتصادی نیاز به همزیستی انسان‌ها و طبیعت و در نهایت، انسان محوری در ارتباط است (صالحی، 2010). البته، مقیاس‌های این گویه در مراحل بعدی و پس از سی سال کاربرد در مناطق مختلف جهان، توسط خود دنلپ بازبینی شده و به تعداد 15 گویه افزایش یافته است. ساخت مقیاس‌های معتبر و پایا از جهت‌گیری‌های ارزشی به پژوهشگران کمک می‌کند تا بهتر بتوانند مسیر این تغییرات و رابطه‌شان با تغییر جمعیت‌شناختی، اقتصادی و رفتاری را درک کنند و در این میان، تلاش دنلپ و همکارانش در دانشگاه واشنگتن، تلاشی منحصر به فرد برای سنجش تغییر جهت‌گیری‌های ارزشی از انگاره مسلط اجتماعی به انگاره حمایت از محیط زیست بود که در سال 1978 منتشر شد. پارادایم نوین زیست محیطی نیز منتقدان خود را دارد: اول اینکه، طیف نوین زیست - محیطی فاقد عناصر مهم جهان‌بینی حفاظت از محیط زیست است و لذا ناقص است؛ به خصوص اینکه گفته می‌شود این طیف نمی‌تواند جهان‌بینی بوم- محوری یا زیست - محوری را که از اواخر دهه بیستم وارد ادبیات اخلاق زیست - محیطی شد، بسنجد؛ دوم این که، میزان اعتبار طیف نیز زیر سؤال است. این نقد را محققانی وارد کردند که می‏کوشیدند رابطه بین نتایج طیف پارادایم نوین زیست - محیطی و رفتار زیست - محیطی را بررسی کنند. زمانی‌که این رابطه ضعیف باشد، برخی از پژوهشگران باور می‌کنند که طیف فاقد قدرت سنجش جهت‌گیری ارزشی است. آزمون طیف نوین زیست - محیطی به عنوان یک پیش‌بینی کننده رفتارهای زیست - محیطی بخشی از پژوهش اجتماعی روان‌شناختی برای تبیین علل رفتار زیست - محیطی است؛ سوم اینکه، دنلپ و همکارانش معتقدند که پارادایم نوین زیست - محیطی به صورت مکرر یک بعد را می‌سنجد، در حالی که تحقیقات با استفاده از تکنیک‌های آماری نشان دادند که این طیف نه تنها یک بعد، بلکه اغلب سه یا بیش از سه بعد را می‌سنجد. وجود چنین بی‌ثباتی در نتایج موجب زیر سؤال رفتن اعتبار (آیا واقعاً همان پدیده‌ای را می‌سنجد که ادعا دارد) و روایی آن (آیا این پدیده‌ها در بین گروه‌های مختلف و در زمان‌های مختلف یکسان هستند) شده است (اندرسون[9]،2012: 261). با اینکه طیف نوین زیست - محیطی، پارادایم را بررسی می‌کند، اما به طور کامل علت‌هایی که افراد بعد از این‌که پارادایم مسلط اجتماعی را در خود نهادینه کردند، خود را با رفتارهای مسؤولانه زیست - محیطی سازگار می‌کنند، بررسی نمی‌کند. دنلپ، ناسازگاری‌های درونی و اختلاف‌های خارجی موجود در طیف را به عنوان دلایل تغییر پارادایم بررسی کرد. در هرصورت، اگر ناسازگاری‌ها و اختلافات علل آن محسوب شوند، چنین تغییراتی بیشتر در جامعه اتفاق می‌‌افتد. تجربیات فردی، از جمله علت‌های تغییر پارادایم زیست - محیطی هستند؛ مثلاً اگر شخصی پارادایم مسلط اجتماعی را قبول داشته باشد، پس تجربه او شناختی است؛ در غیر این صورت او پیوندهای ناگسستنی با محیط زیست خواهد داشت. در حقیقت، پارادایم زیست - محیطی پیش از این نیز در جهان موجود بود؛ پس از پیوند با تجربه فرد می‌تواند پارادایم زیست - محیطی را به عنوان عامل تغییر نگرش و باور فرد به علت ناسازگاری‌ها و اختلافات بپذیرد. در طول زمان، پارادایم شخص به پارادایم حفاظت از محیط زیست تبدیل می‌شود تاجایی که همسو و سازگار با ارزش‌های حاصل از تجربه ارتباطی و پیوندی است. با شروع تغییر، نفوذ پارادایم جدید بر ارزش‌ها و باورهاست که با تجربه شخص پیوند پیدا می‌کند (پوتنم، 2006 : 402).

اما این پرسش مطرح است که آیا آنهایی که حامی انگاره نوین زیست - محیطی هستند و نگرش مساعدی نسبت به محیط زیست دارند، در عمل نیز رفتارهای حامی محیط زیست را انجام می‌دهند؟ به بیان دیگر، آیا نگرش‌های زیست - محیطی به رفتارهای حامی محیط زیست منجر می‌شود (تاپا[10]، 1999). اگرچه نگرش‌های خاص با رفتارهای خاص در ارتباط هستند و مقیاس‌های نگرش عمومی می‌توانند در پیش‌بینی رفتارهای عمومی استفاده شوند (دنلپ و ونلایر[11]، 1978)، اما مطالعات نشان داده است با این که نگرش یا دغدغه‌های زیست - محیطی مناسب می‌تواند به درگیر شدن در رفتارهای حامی محیط زیست ختم شود، اما رابطه علّی – معلولی بین آنها ضعیف یا در حد متوسط است. این که چرا نگرش‌های مساعد به رفتارهای متناسب با طبیعت منجر نمی‌شوند، روشن نیست و با وجود افزایش نگرش‌های محیط زیستی مناسب رفتارهای مناسب با محیط زیست افزایش نیافته است. به همین علت، مطالعه نگرش و رفتارهای زیست - محیطی در بین دانشجویان از این رو اهمیت دارد که آنان نگهبانان، برنامه‌ریزان سیاستگذاران و آموزشگران آینده محیط زیست و مسائل مرتبط با آن هستند. دانشجویان در سنی قرار دارند که می‌توانند متقاعد شوند محیط زیست در وضع نامساعدی به سر می برد و محیط دانشگاه می تواند جوی را فراهم آورد که آنان مسائل مرتبط با محیط زیست را فرا گیرند و آن را به بحث بگذارند و از این طریق، مشوق رفتارهای مناسب با محیط زیست در جامعه باشند (تاپا، 1999). اهمیت توجه دانشگاه به این موضوع را می‌توان به یکی از وظایف دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی مرتبط دانست که همان تربیت نیروی انسانی پاسخگو به نیازهای جامعه است (ابدی و زمانی، 1388؛ به نقل از عابد سروستانی، 1391 : 79). این در حالی است که از گسترش آموزش عالی محیط زیست و همچنین، پاسخگویی دانشگاه به محیط پیرامون به عنوان تحولاتی یاد می‌شود که در ساختار آموزش عالی در جهان در حال وقوع است (شاه ولی و نوری‌پور، 1386؛ به نقل از عابد سروستانی، 1391 :79).

نگرش و عملکرد زیست - ‌محیطی دانشجویان چگونه است؟
چه رابطه‌ای میان نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان وجود دارد؟
چه تفاوتی در نگرش و عملکرد زیست- محیطی دانشجویان برحسب منابع اطلاعاتی و تصور فرد از عملکرد زیست - محیطی خانواده وجود دارد؟

پیشینه پژوهش

پژوهش درباره‌ نگرش‌ها و ارزش‌های زیست - محیطی تا پیش از شکل‌گیری جامعه‌شناسی محیط زیست وجود داشته، اما در دهه‌های 80، در آمریکا و اروپا به سرعت رشد کرد و البته و به عنوان یکی از حوزه‌های بسیار مهم در جامعه‌شناسی محیط زیست ادامه یافت (باتل[12]، 1987 :470). بوداک[13] و همکاران (2005) در ترکیه؛ امین‌راد[14] و همکاران (2010) در مالزی؛ ییلدیز[15] (2011)؛ آیدین[16] و همکاران (2011)؛ آیدین و کیپنی[17] (2011) و مودیرایگلو[18] و آلتانر[19] (2011) در ترکیه؛ کاروالو مافا[20] و همکاران (2011) در برزیل و باسکار[21] (2011) در انگلیس دریافتند که نگرش و رفتار زیست - محیطی دانشجویان برحسب دانشکده محل تحصیل، جنسیت، محل سکونت متفاوت بوده، آموزش زیست - محیطی از طریق رسانه‌ها بر آن تأثیر داشته است. با این که سنجش نگرش و عملکرد زیست - محیطی در میان گروه‌های مختلف اجتماعی جامعه، از جمله در میان دانشجویان توسط پژوهشگران خارجی بررسی شده است، ولی بررسی‌ها نشان می‌دهد که این موضوع در ایران از پیشینه چندانی برخوردار نیست. در واقع، پژوهش‏ها در باب آموزش محیط زیست در ایران نیز نادر بوده و غالب آنها بر سطوح دانش و آگاهی زیست - ‌محیطی، به‌ویژه‌ درمیان دانش‌آموزان ابتدایی و راهنمایی و گروه‌های اجتماعی دیگر متمرکز هستند. در این مجموعه از پژوهش‏ها، محرم نژاد و حیدری (1385)؛ صالحی‌عمران و آقامحمدی (1387)؛ جوکار و میردامادی (1389)؛ شبیری و براهالد (1387)؛ صالحی (1389)؛ احمدوند و نوری‌پور (1389)؛ عابد سروستانی (1390) دریافتند که در نگرش و رفتار زیست - محیطی دانش‌آموزان برحسب جنسیت، محل سکونت، پایه تحصیلی متفاوت بوده و تصور فرد از عملکرد زیست - محیطی خانواده، آموزش زیست - محیطی رسانه‌ها بر نگرش و عملکرد زیست - محیطی گروه‌ها تأثیر داشته است. مروری بر پژوهش‏ها انجام شده بر روی نگرش، رفتار و آگاهی زیست - محیطی چه در داخل و خارج از کشور نشان می‌دهد که آموزش در نهادینه‌سازی رفتارهای مسئولانه زیست محیطی افراد جامعه تاثیر زیادی دارد. تحقیقات نشان داده است که میانگین دانش و رفتارهای زیست - محیطی دانش‌آموزان یا دانشجویان خارجی بالا بوده است (امین‌راد و همکاران، 2010؛ باسکار 2011؛ ییلدیز، 2011). با توجه به اهمیت آگاهی مردم نسبت به محیط زیست، خوشبختانه در پیش‌نویس سند ملی محیط زیست جمهوری اسلامی ایران بر عمومی سازی فرهنگ محیط زیست، دسترسی به اطلاعات و آگاهی‌های زیست - محیطی، ارتقای دانش، اخلاق و رفتار متناسب با هنجارهای زیست - محیطی تأکید خاصی شده است (سند ملی محیط زیست، 1391: 5). در راستای افزایش آگاهی و دانش محیط زیست، مقاله‌ حاضر در صدد است تا نگرش و عملکرد دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه‌های دولتی سطح استان مازندران نسبت به محیط زیست را بررسی کند.

روش‌شناسی

پژوهش حاضر به روش پیمایش انجام شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر را دانشجویان مراکز آموزش عالی دولتی در استان مازندران تشکیل دادند که عبارتند از : دانشگاه مازندران (در بابلسر)، دانشگاه صنعتی نوشیروانی (در بابل)، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی (در بابل)، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی (در ساری). با توجه به تعداد زیاد دانشجویان و نیز دانشکده و نیز گستردگی جغرافیایی، دانشکده‌های منابع طبیعی، هنر و معماری، علوم انسانی و اجتماعی، علوم اقتصاد و اداری، علوم مهندسی، علوم پزشکی، علوم پایه و علوم ورزشی به عنوان جامعه آماری تحقیق انتخاب شدند. براساس آمار معاونت آموزشی دانشگاه‌های مذکور در مجموع، در سال تحصیلی 91-90، تعداد 10313 نفر دانشجو در این دانشکده‌ها مشغول به تحصیل بودند که براساس فرمول کوکران تعداد 406 نفر به عنوان نمونه تعیین شدند. جدول زیر تعداد حجم نمونه هر دانشکده را در سطح دانشگاه‌های مورد بررسی نشان می‌دهد.

جدول 1- تعداد دانشجویان به تفکیک دانشکده‌ها

نام دانشگاه	نام دانشکده	تعداد کل	تعداد دانشجویان در نمونه
دانشگاه مازندران	علوم انسانی و اجتماعی		83
	علوم اقتصادی و اداری		86
	هنر و معماری		16
	علوم پایه		40
	تربیت بدنی		21
دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل	علوم مهندسی	2453	80
دانشگاه علوم کشاورزی ساری	منابع طبیعی		
دانشگاه علوم پزشکی بابل	پیراپزشکی	1350	50
جمع کل		10313	406

برای گردآوری اطلاعات، از پرسشنامه استفاده شده و برای سنجش اعتبار پرسشنامه از اعتبار صوری گردید. برای به‏دست آوردن میزان روایی از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. میزان روایی هر متغیر نیز در ادامه مقاله و به هنگام تعریف هر متغیر، ذکر شده است.

تعریف مفاهیم

نگرش زیست - محیطی: از نظر دنلپ و ون لایر، مقصود از نگرش محیط زیستی، نوعی نگرش نسبت به محیط زیست است که براساس آن فرد معتقد است اولاً انسان بر طبیعت غلبه ندارد؛ ثانیاً باید بین انسان و طبیعت تعادل وجود داشته باشد و ثالثاً، برای رشد و توسعه اقتصادی محدودیت وجود دارد (صالحی، 1389 : 202). برای سنجش و اندازه‌گیری این مفهوم از دوازده پرسش که برای سنجش جهان‌بینی محیط زیستی افراد توسط دنلپ طراحی شده، استفاده شده است .

جدول2 – گویه‌های سنجش نگرش زیست - محیطی و پایایی این مقیاس

متغیرها	میانگین مقیاس در صورت حذف گویه	واریانس مقیاس در صورت حذف گویه	همبستگی کل-گویه اصلاح شده	آلفای کرونباخ در صورت حذف گویه
انسان‌ها جهت بقا، باید هماهنگ با طبیعت زندگی کنند.	43.86	23.19	0.23	0.66
دخالت انسان در طبیعت، اغلب نتایج فاجعه باری به همراه دارد.	44.10	23.36	0.27	0.65
برای حفظ اقتصاد سالم، نیازمند نوعی توسعه اقتصاد پایدار هستیم که در آن رشد صنعتی کنترل می‌شود.	44.16	23.40	0.25	0.65
انسان برای این خلق شده است تا بر سایر موجودات حکومت کند	44.35	22.58	0.25	0.65
انسان‌ها بیش از حد از محیط زیست سوء استفاده می‌کنند.	44.08	22.70	0.38	0.64
تعادل طبیعت بسیار حساس بوده، به سرعت به‌هم می‌خورد.	44.24	22.42	0.39	0.63
کره زمین شبیه یک سفینه فضایی است که منابع و فضای آن محدود است.	44.25	21.94	0.39	0.68
هدف اولیه از خلقت گیاهان و جانوران، استفاده آنها توسط بشر است.	44.56	21.24	0.42	0.62
ما در حال رسیدن به مرحله‌ای هستیم که کره زمین نمی‌تواند بیشتر از این‌ها نیازهای جمعیت را برآورده سازد.	44.76	21.83	0.33	0.64
فراتر از جامعه صنعتی، محدودیت‌هایی برای رشد وجود دارد که نمی‌توان افزایش داد.	44.34	22.31	0.30	0.64
انسان‌ها حق دارند که محیط طبیعی را طبق نیازهای خودشان دستکاری کنند.	44.20	21.79	0.34	0.64

عملکرد زیست - محیطی: در این پژوهش، عملکرد زیست - محیطی از لحاظ مفهومی به اعمال واضح و قابل مشاهده‌ای اشاره می‏کند که توسط فرد و در پاسخ به محیط زیست انجام می‌شود (صالحی، 1390: 207). از لحاظ عملیاتی نیز عملکرد محیط زیستی در سه بعد مصرف، فعالیت و بازیافت طبقه‌بندی و برای هر بعد، سؤال‏هایی در نظر گرفته شد . جداول زیر تعداد گویه‌ها و روایی هر گویه را براساس آزمون آلفای کرونباخ نشان می‌دهد.

جدول 3- گویه‌های سنجش بعد مصرف عملکرد زیست - محیطی و پایایی این مقیاس

متغیرها	میانگین مقیاس در صورت حذف گویه	واریانس مقیاس در صورت حذف گویه	همبستگی کل-گویه اصلاح شده	آلفای کرونباخ در صورت حذف گویه
خواندن برچسب محصولات برای آگاهی از سلامت زیست - محیطی آنها	12.61	6.54	0.24	0.57
استفاده از کالاهای قابل بازیافت	12.88	6.12	0.39	0.50
تغییر رویه مصرف کالاها	12.58	6.01	0.40	0.50
استفاده از حمل و نقل عمومی	12.35	7.41	0.05	0.63

جدول 4- گویه‌های سنجش بعد فعالیت نهادی – عملکرد زیست - محیطی و پایایی آن

متغیرها	میانگین مقیاس در صورت حذف گویه	واریانس مقیاس در صورت حذف گویه	همبستگی کل-گویه اصلاح شده	آلفای کرونباخ در صورت حذف گویه
انتقال مسائل زیست - محیطی شهر به مسؤولان	18.24	18.89	0.41	0.79
توجه به برنامه های زیست - محیطی مسؤولان	18.22	18.28	0.52	0.78
گزارش تخلفات زیست محیطی	18.61	18.75	0.46	0.79
توجه به برنامه های زیست - محیطی نمایندگان در زمان انتخابات	18.02	16.89	0.55	0.79
شرکت در برنامه‌های پاک‌سازی شهر	17.89	17.63	0.57	0.78
شرکت در فعالیت‌های نهادی حفظ محیط زیست	17.70	18.45	0.57	0.78
پیگیری مشکلات محیط زیست از طریق رسانه‌ها	17.84	18.35	0.49	0.78
مطالعه داشتن در زمینه محیط زیست	18.25	18.75	0.50	0.78
تلاش برای حل مشکلات زیست - محیطی شهر	17.72	19.04	0.41	0.79

جدول 5- گویه‌های سنجش بعد بازیافت – عملکرد زیست - محیطی و پایایی آن

متغیرها	میانگین مقیاس در صورت حذف گویه	واریانس مقیاس در صورت حذف گویه	همبستگی کل-گویه اصلاح شده	آلفای کرونباخ در صورت حذف گویه
نگهداری ظروف شیشه‌ای و قوطی‌های کنسرو	5.11	2.43	0.29	0.45
نگهداری کاغذهای باطله	4.81	2.13	0.30	0.44
تفکیک زباله‌های خشک از تر	5.17	2.06	0.27	0.33

تصور فرد از عملکرد زیست - محیطی خانواده: طرز تلقی فرد نسبت به عملکرد زیست - محیطی خانواده، تصوری است که فرد نسبت به تعهد زبانی و عملی اعضای یک خانواده نسبت به طبیعت و مسائل زیست - محیطی دارد (هارون و همکاران، 2011: 1818). برای تعریف عملیاتی این متغیر از چهار گویه استفاده شده است . این گویه‌ها در قالب طیف لیکرت مورد سؤال قرار گرفتند. جدول زیر تعداد گویه‌ها و میزان روایی آن را نشان می‌دهد.

جدول 6- گویه‌های سنجش تصور فرد از عملکرد زیست - محیطی خانواده و پایایی این مقیاس

متغیرها	میانگین مقیاس در صورت حذف گویه	واریانس مقیاس در صورت حذف گویه	همبستگی کل-گویه اصلاح شده	آلفای کرونباخ در صورت حذف گویه
خانواده من به محیط زیست اهمیت می‌دهند.	12.11	3.81	0.95	0.79
در خانواده راجع مشکلات زیست - محیطی صحبت می‌کنیم	24.55	13.81	0.79	0.72
خانواده من نسبت به محیط زیست حساس هستند	24.68	13.66	0.73	0.73
اعضای خانواده من محیط زیست را تمیز نگه می‌دارند	24.52	13.90	0.77	0.73

منابع اطلاعاتی: به نظر کیل استید و همکارانش (2008)، منابع اطلاعاتی مجموعه‌ای از ابزارهایی هستند که طراح مجموعه‌ای از راه‌حل‌ها برای کاهش و تأثیرات مخرب زیست - محیطی هستند و افراد را از مسائل زیست - محیطی آگاه می‏کنند (ص8). در بررسی حاضر از نظر عملیاتی، رسانه‌های دیداری، شنیداری، نوشتاری، نهادهای غیر دولتی، خانواده و دوستان به عنوان منابع اطلاعاتی در نظر گرفته شدند. سؤال‏ها نیز در قالب طیف لیکرت (خیلی زیاد با نمره 5 و خیلی‌کم با نمره 1) تنظیم شد.

جدول 7- گویه‌های سنجش منابع اطلاعاتی و پایایی این مقیاس

متغیرها	میانگین مقیاس در صورت حذف گویه	واریانس مقیاس در صورت حذف گویه	همبستگی کل-گویه اصلاح شده	آلفای کرونباخ در صورت حذف گویه
از منابع زیر تا چه اندازه برای کسب اطلاعات استفاده می‌کنید؟	میانگین مقیاس در صورت حذف گویه	واریانس مقیاس در صورت حذف گویه	همبستگی کل-گویه اصلاح شده	آلفای کرونباخ در صورت حذف گویه
تلویزیون	22.29	44.05	0.29	0.79
رادیو	24.32	41.97	0.41	0.78
روزنامه	23.70	37.40	0.56	0.75
کتاب	23.68	39.44	0.55	0.75
اینترنت	22.92	42.02	0.35	0.78
گروه های حامی محیط زیست	24.07	38	0.65	0.74
کارشناسان محیط زیست	24.02	39.82	0.52	0.76
خانواده	23.06	41.20	0.47	0.77
دوستان	23.42	40.56	0.48	0.77

ویژگی‌های فردی: مقصود از ویژگی‌های فردی همان متغیرهای زمینه‌ای هستند که عبارتند از: محل اقامت، جنسیت و پایگاه اجتماعی- اقتصادی. محل اقامت به عنوان مکان فعلی زندگی پاسخگویان تعریف و به صورت اسمی سنجیده شد (عدد1 به عنوان محل اقامت روستایی و عدد 2 به عنوان محل اقامت شهری). متغیر جنسیت با استفاده از متغیر مجازی 1 به عنوان مرد و 2 به عنوان زن کدبندی شد. پایگاه اجتماعی-اقتصادی والدین نیز با پرسش درباره‌ سطح تحصیلات و نوع شغل والدین سنجیده شده است.

یافته‌های تحقیق

یافته‌های تحقیق در دو قسمت نسبتاً جداول و زیر عناوین یافته‌های توصیفی و یافته‌های تحلیلی ارایه می‌شوند.

یافته‌های توصیفی

برای اینکه شناخت مطلوبی از نمونه مورد بررسی حاصل شود، نتایج پژوهش نشان داد که7/65 درصد دانشجویان دختر بودند، 9/85 درصد در شهر ساکن بودند، 9/31 درصد شغل پدر دانشجویان آزاد و 4/57 درصد مادران‌شان، خانه‌دار بودند. از نظر تحصیلات والدین، 6/28 درصد پدران و 8/25 درصد مادرانشان، دارای مدرک دیپلم بودند. از نظر منابع اطلاعاتی، یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که 53 درصد تلویزیون، 6/28 درصد اینترنت، 18 درصد خانواده، 7/15 درصد روزنامه، 13 درصد دوستان، 4/6 درصد کارشناسان محیط زیست، 6 درصد رادیو و 3/5 درصد گروه‌های حامی محیط زیست را به عنوان منابع اطلاعاتی خود برای کسب اطلاعات زیست - محیطی اعلام کرده بودند.

نگرش زیست - محیطی: نگرش زیست - محیطی دارای چهار بعد (حفظ تعادل طبیعت، محدودیت رشد، محیط محوری و انسان محوری) است. دانشجویان در بعد حفظ تعادل طبیعت میانگین 4.44، در بعد محدودیت رشد 4.22، محیط محوری 3.84 و در بعد انسان محوری میانگین 3.98 را کسب کرده بودند. مقایسه میانگین‌های گویه‌های مختلف نیز نشان می‌دهد که دانشجویان در بعد حفظ طبیعت (44/4) بیشترین میانگین و در بعد محیط محوری (84/3) کمترین میانگین را به دست آوردند و طبق میانگین کل (21/4)، دانشجویان نگرش مثبت نسبت به محیط زیست داشته‌اند.

عملکرد زیست - محیطی: اکثر دانشجویان در رفتارهای مصرفی خود، تا حد نسبتاً پایینی، معیارهای محیط زیستی را مورد توجه قرار دادند (2.50) که بالاترین میزان مصرف آنها به استفاده از حمل و نقل عمومی بر می‌گشت (3 از 4) و کمترین مقدار میانگین آن به استفاده از کالاهای قابل بازیافت بر می‌گشت (2.47 از 4). همچنین، میزان مشارکت دانشجویان در فعالیت‏های نهادی محیط زیستی، پایین بود؛ به‏طوری که بیشترین سهم آنها برای حفظ محیط زیست توجه به برنامه‌های زیست - محیطی مسؤولان بود (28 درصد) و کمترین میزان پیگیری مشکلات محیط زیست از طریق رسانه‌ها (59 درصد) بود. نیز در بعد بازیافت، بیشترین مشارکت دانشجویان در نگهداری کاغذهای باطله بود (33 درصد). با توجه به این‏که عمل بازیافت در خانه می‏تواند تا سطح بسیار بالایی در هزینه‏های بازیافت، صرفه‏جویی حاصل کند و به حفظ پوشش جنگلی کمک و از تولید مواد آلاینده که به لایه اوزن لطمه وارد می‏کند، جلوگیری کند، آشناسازی دانشجویان با این فرایند می‏تواند اثربخش باشد. مقایسه میانگین گویه‌های مختلف نشان می‌دهد که رفتارهای نهادی حفظ محیط زیست، دارای کمترین میانگین و بازیافت زباله، دارای بیشترین میانگین است. به طورکلی، میانگین کل (70/2)، نشان می‌دهد که عملکرد زیست - محیطی دانشجویان در سطح پایین قرار دارد.

تصور فرد از عملکرد زیست - محیطی خانواده: توزیع میانگین‌ها نشان می‌دهد که فرد نگرش مثبتی نسبت به رفتار زیست - محیطی خانواده‌اش دارد. همچنین، بیشترین میانگین به گویه «خانواده من به محیط زیست اهمیت می‌دهد» و کمترین میانگین به گویه«در خانواده راجع به مسائل زیست - محیطی بحث می‌شود» اختصاص داشته است. میانگین کل نیز برابر با 4 است که نشان می‌دهد در مجموع، تصور فرد نسبت به عملکرد زیست - محیطی خانواده مثبت است.

جدول 8- توزیع فراوانی تصور فرد نسبت به عملکرد زیست - محیطی خانواده

گویه	کاملاً موافقم	موافقم	بی‌نظر	مخالفم	کاملاً مخالفم	میانگین	انحراف معیار
خانواده من به محیط زیست اهمیت می‌دهند.	5/34	5/64	12	12/4	2/3	51/4	42/2
در خانواده درباره مشکلات زیست - محیطی صحبت می‌کنیم.	1/23	7/54	16	1/5	1/1	93/3	83/0
خانواده من نسبت به محیط زیست حساس هستند.	7/29	5/54	9/11	4	3/2	09/4	75/0
اعضای خانواده من محیط زیست را تمیز نگه می‌دارند.	4/27	2/54	5/15	0/2	8/0	05/4	05/4

یافته‌های استنباطی

به منظور تحلیل داده‌ها و متناسب با سطح سنجش متغیرها، از آماره‌های استنباطی (آزمون پیرسون، آزمون آنووا، آزمون کااسکوئر و آزمون تی) برای تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده شده است که نتایج آن در بخش زیر، ارائه شده است.

بررسی رابطه نگرش و عملکرد زیست - محیطی: بررسی رابطه بین نگرش و عملکرد زیست - محیطی با آزمون همبستگی پیرسون نشان داد نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان رابطه مستقیم با هم دارند. به عبارت دیگر، هرچه نگرش زیست - محیطی دانشجویان بیشتر تقویت شود، مسؤولیت‌پذیری آنها در برابر محیط زیست نیز بهتر می‌شود. مقدار آزمون (19/0) نیز نشان می‌دهد که این رابطه ضعیف بوده و لذا باید تقویت شود.

بررسی تفاوت ها در نگرش و عملکرد زیست - محیطی برحسب منابع اطلاعاتی: براساس آزمون کااسکوئر، نگرش (مقدار آزمون= 1.46، سطح معناداری= 0.00 و درجه آزادی= 759 )و عملکرد زیست – محیطی (مقدار آزمون=2.37، سطح معناداری= 0.00، درجه آزادی= 1088) برحسب منابع اطلاعاتی متفاوت بوده است.

بررسی رابطه نگرش و عملکرد زیست - محیطی با طرز تلقی فرد از عملکرد زیست محیطی خانواده: براساس آزمون پیرسون، با 99 درصد اطمینان می‌توان گفت بین نگرش و عملکرد زیست - محیطی و طرز تلقی فرد از عملکرد زیست - محیطی خانواده‌اش رابطه مثبت و متوسطی وجود دارد. نگرش زیست – محیطی (مقدار آزمون= 0.32 و سطح معناداری=0.00) عملکرد زیست - محیطی (مقدار آزمون= 0.29، سطح معناداری=0.00).

بررسی رابطه نگرش و عملکرد زیست - محیطی بر حسب جنسیت: همان‌طور که قبلاً مطرح شد، نتایج پژوهش‏های پیشین نشان داد که بر حسب جنسیت، رابطه بین نگرش و عملکرد زیست - محیطی متفاوت بوده است. در ارتباط با پژوهش حاضر و براساس آزمون تی، نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان برحسب جنسیت تفاوتی با هم نداشتند (نگرش زیست - محیطی: مقدار آزمون (0.95، سطح معناداری (0.27) (عملکرد زیست - محیطی: مقدار آزمون (3.42)، سطح معناداری (0.12). تنها تفاوت در مقدار میانگین در عملکرد زیست - محیطی بود که دانشجویان پسر با (45.27) نسبت به دانشجویان دختر (42.47) عملکرد زیست - محیطی بهتری داشتند.

بررسی رابطه نگرش و عملکرد زیست - محیطی بر حسب محل سکونت: نگرش زیست - محیطی دانشجویان براساس محل سکونت تفاوت معنی‌داری نداشت (مقدار تی (0.92)، سطح معناداری (0.18) و بین محل سکونت و عملکرد زیست - محیطی تفاوت وجود داشت (مقدار تی (0.23)، سطح معنی‌داری (0.04). رتبه‌های میانگین دو منطقه نیز این مؤید این نکته است (شهر=43.59، روستا=43.23).

بررسی نگرش زیست محیطی بر حسب دانشکده محل تحصیل: پژوهشگران مانند صالحی و پازوکی‌نژاد (1391) در ایران، مودیرایگلو و آلتانر (2011) در ترکیه، کاروالو مافا و همکاران (2011) در برزیل، آیدین و کپنی (2011) در ترکیه، باسکار (2011) در انگلستان و ییلدیز (2011) در ترکیه دریافتند که نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان برحسب دانشکده محل تحصیل متفاوت است. در ارتباط با پژوهش حاضر، بررسی نگرش و عملکرد زیست - محیطی بر حسب دانشکده محل تحصیل در جدول زیر مورد آزمون قرار گرفته است:

جدول9- رابطه بین دانشکده و نگرش زیست - محیطی دانشجویان

متغیر مستقل	نام آزمون آماری	مقدار آزمون	سطح معناداری
دانشکده	آنووا	16.12	0.00

همان‏طور که در جدول 9 آمده است، نگرش زیست - محیطی دانشجویان برحسب دانشکده‌ها تفاوت معناداری دارد. برای آن که از جزئیات تفاوت نگرش زیست - محیطی در گروه‌های سنی مختلف آگاهی یابیم، با تکیه بر آزمون توکی به مقایسه میانگین‌ها پرداخته‌ایم. جدول 10 تفاوت میانگین دانشکده‌های مختلف را نشان می‌دهد.

جدول 10- آزمون تفاوت میانگین گروه‌های مستقل (دانشکده) برای متغیر نگرش زیست - محیطی

دانشکده		میانگین				علوم اقتصادی و اداری	علوم پایه		علوم ورزشی			پیراپزشکی		منابع طبیعی		علوم مهندسی		هنر		علوم انسانی و اجتماعی
علوم انسانی و اجتماعی		47.04		تفاوت میانگین		0.66	0.35		0.95-			2.45		2.39-		4.61-		1.62
				سطح معنی‌داری		0.99	1		0.99			0.41		0.28		0.00		0.90
علوم اقتصادی و اداری		46.37		تفاوت میانگین			0.30-		1.62-			1.87		3.05-		5.27-		0.96		0.66-
				سطح معنی‌داری			1		0.96			0.70		0.02		0.90		0.99		0.99
علوم پایه		46.68		تفاوت میانگین		0.30			1.31-			2.18		2.75-		4.97-		1.26		0.35
				سطح معنی‌داری		1			0.98			0.45		0.03		0.00		0.95		1
علوم ورزشی		48		تفاوت میانگین		1.62	1.31					3.5		1.43-		3.65		2.58		0.95
				سطح معنی‌داری		0.96	0.98					0.29		0.96		0.12		0.71		0.99
پیراپزشکی		44.50		تفاوت میانگین		2.54-	2.18-		3.50-					4.93-		7.15-		0.91		2.54-
				سطح معنی‌داری		0.41	0.45		0.29					0.00		0.00		0.99		0.41
منابع طبیعی		49.43		تفاوت میانگین		3.05	2.75		1.43			4.93				2.21-		4.02		2.39
				سطح معنی‌داری		0.02	0.03		0.96			0.00				0.01		0.00		0.28
علوم مهندسی	51.65		تفاوت میانگین		5.27			4.97		3.65	7.15		2.21				6.24		4.61
			سطح معنی داری		0.00			0.00		0.13	0.00		2.21				0.00		0.00
هنر و معماری	45.41		تفاوت میانگین		0.96-			1.26		2.58	0.91		4.02		6.24				1.62
			سطح معنی داری		0.99			0.71		0.95	0.99		0.00		0.00				0.90

جدول 11- رابطه بین دانشکده و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان

متغیر مستقل	نام آزمون آماری	مقدار آزمون	سطح معناداری
دانشکده	آنووا	2.61	0.01

توضیح جدول 11حاکی از آن است که عملکرد زیست - محیطی دانشجویان برحسب دانشکده نیز متفاوت است. چنانچه به جدول12 نیز نگاهی بیندازیم، متوجه خواهیم شد که دانشجویان در دانشکده‌هایی که با علوم محیط زیستی ارتباط نزدیکتری دارند، عملکرد زیست - محیطی بهتری دارند.

جدول 12- آزمون تفاوت میانگین گروه‌های مستقل (دانشکده) برای متغیر عملکرد زیست - محیطی

دانشکده	میانگین		اقتصاد	علوم پایه	تربیت بدنی	پیراپزشکی	منابع طبیعی	علوم مهندسی	هنر	انسانی
علوم انسانی و اجتماعی	40.57	تفاوت میانگین	1.25	1.45-	0.82	3.51-	4.08-	4.13-	4.66-
علوم انسانی و اجتماعی	40.57	سطح معنی‌داری	0.99	0.99	1	0.74	0.40	0.35	0.52
علوم اقتصادی و اداری	39.32	تفاوت میانگین		2.70-	2.07-	4.76-	5.32-	5.38-	5.91-	1.25
علوم اقتصادی و اداری	39.32	سطح معنی‌داری		0.87	0.99	0.25	0.04	0.03	0.15	0.99
علوم پایه	42.02	تفاوت میانگین	2.70		0.62	2.06-	2.62-	2.67-	3.20-	1.45
علوم پایه	42.02	سطح معنی‌داری	0.87		1	0.95	0.71	0.65	0.81	0.99
تربیت بدنی	41.40	تفاوت میانگین	2.07	0.62-		2.69-	3.25-	3.30-	3.83-	0.82
تربیت بدنی	41.40	سطح معنی‌داری	0.99	1		0.98	0.92	0.90	0.90	1
پیراپزشکی	44.09	تفاوت میانگین	3.15	2.06	2.69		0.56-	0.61-	1.14-	3.15
پیراپزشکی	44.09	سطح معنی داری	0.25	0.95	0.98		1	1	1	0.74
منابع طبیعی	44.65	تفاوت میانگین	4.08	2.62	3.25	0.56		0.05-	0.58-	4.08
منابع طبیعی	44.65	سطح معنی‌داری	0.04	0.71	0.92	1		1	1	0.40
علوم مهندسی	44.70	تفاوت میانگین	5.38	2.67	3.30	0.61	0.05		0.53-	4.13
علوم مهندسی	44.70	سطح معنی داری	0.03	0.65	0.90	1	1		1	0.35
هنر و معماری	45.23	تفاوت میانگین	4.66	3.20	3.83	1.14	0.58	0.53		4.66
هنر و معماری	45.23	سطح معنی‌داری	0.15	0.81	0.90	1	1	1		0.52

نتیجه‌گیری

حل بحران‌های زیست - محیطی معاصر مستلزم تغییر رفتار، توسعه صلاحیت و مشارکت دانشجویان برای حفظ محیط زیست است؛ به طوری‌که با افزایش دانش، تغییر ارزش‏ها و ارتقای توانمندی است که شرایط مناسبی برای ایجاد همبستگی و هماهنگی بین دانشجویان و محیط زیست فراهم می‌شود (کاروالو مافا وهمکاران، 2011: 1).

در پژوهش حاضر، تلاش شد تا نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان شاغل به تحصیل در هشت دانشگاه دولتی که با استفاده از فرمول کوکران، تعداد 406 نفر از آنها با روش نمونه‌گیری طبقه‌ای انتخاب شدند، با روش پیمایش بررسی شود. شاخص آماری نگرش و رفتار زیست - محیطی دانشجویان نشان داد که بیش از 60 درصد دانشجویان نسبت به محیط زیست، نگرش مثبت دارند. بررسی احمدوند و نوری‌پور (1389)؛ مودیرایگلو و التانر (2011) نیز نشان داد که دانشجویان نگرش مثبت و متوسطی به محیط زیست داشتند، اما در بررسی آیدین و کپنی (2010) در ترکیه دانشجویان نمره‏های پایینی را در این طیف کسب کرده بودند. طبق یافته‌ها، دانشجویان در رفتارهای مصرفی، تا حد بسیار پایینی، معیارهای ‌زیست - محیطی را مورد توجه قرار دادند. در بررسی علوی‌مقدم و دلبری (1388)؛ مودیرایگلو و آلتانر (2011)؛ ییلدیز (2010) در ترکیه، رفتارهای زیست - محیطی دانشجویان در سطح پایینی قرار داشت. تصور فرد نسبت به عملکرد زیست - محیطی خانواده نیز مثبت بود؛ به طوری‌که میانگین رتبه‌ای از 5 برابر با 4.52 بود. این نتیجه همسو با نتایجه حاصل شده از پژوهشی با عنوان «بررسی ارزش‌های زیست - محیطی دو نسل (دهه 1330 و دهه 1370)» بود که صالحی و پازوکی‌نژاد (1390) در ایران انجام دادند. از بین منابع اطلاعاتی، تلویزیون و اینترنت جزو پرکاربردی‌ترین رسانه‌های اطلاعاتی بودند.

علاوه بر نتایج توصیفی، نتایج پژوهش حاضر نشان داد که بین نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان رابطه مستقیم و ضعیفی وجود دارد. نتایج پژوهش‏های پیشین صالحی (1389)، صالحی و پازوکی‌نژاد (1392) در ایران، بوداک و همکاران (2005)، مودیرایگلو و آلتانر (2011) در ترکیه، کاروالو مافا و همکاران (2011) در برزیل، نشان داد که بین نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان تفاوت معنی‌داری وجود دارد. همچنین، نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان برحسب استفاده از منابع اطلاعاتی متفاوت بود. این نشان می‌دهد هرچه دانشجویان بیشتر از منابع اطلاعاتی مانند رسانه‌های دیداری، نوشتاری استفاده کنند، نگرش و عملکرد زیست – محیطی‌شان بهبود می‌یابد. همچنین، هرچه تصور دانشجو از عملکرد زیست - محیطی خانواده‌اش مثبت‌تر باشد، نگرش و عملکرد زیست – محیطی‌اش پایدارتر خواهد بود. این نتیجه، با نتیجه به دست آمده در پژوهش‏هایی مانند جوکار و میردامادی (1389)، بوداک و همکاران (2005) در ترکیه و امین‌راد و همکاران (2010) در مالزی همسویی داشت. برخی از پژوهشگران براساس متغیرهای جمعیت‌شناختی، رابطه بین نگرش و عملکرد زیست - محیطی را بررسی کردند. براساس نتایج پژوهش حاضر، نگرش و عملکرد زیست- محیطی برحسب جنسیت تفاوتی نداشته است، اما برخلاف جنسیت، عملکرد زیست - محیطی دانشجویان برحسب محل سکونت، متفاوت بوده است، به طوری‌که عملکرد زیست - محیطی دانشجویان ساکن در مناطق شهری مطلوبتر گزارش شده است. همچنین، نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان برحسب دانشکده متفاوت است. احمدوند و نوری‌پور (1386)، عابد سروستانی (1391)، صالحی و پازوکی‌نژاد (1392)، ییلدیز (2011)، مودیرایگلو و آلتانر (2011)، آیدین و کپنی (2011) و آیدین و همکاران (2011) در ترکیه دریافتند که نگرش و عملکرد زیست - محیطی افراد برحسب دانشکده، متفاوت بوده است.

در جمع‌بندی کلی و براساس یافته‌های توصیفی و استنباطی می‌توان گفت که سطح نگرش دانشجویان نسبت به محیط زیست مطلوب گزارش شده است، اما عملکرد زیست - محیطی نیازمند اصلاح و آگاهی بخشی در این زمینه است. بی‌تردید، نگرش تنها عامل مؤثر و تعیین‌کننده در رفتار نیست و مجموعه‌ای از عوامل در شکل‌گیری رفتار واقعی تأثیر گذارند، بنابراین، لازم است در تصمیم‌گیری‌های کلان و سیاستگذاری‌های ملی بر عواملی که موجب تقویت رفتار می‌شود، توجه مناسب و شایسته مبذول گردد. شواهد تجربی نشان می‌دهد که بین نگرش و رفتار فاصله وجود دارد که معمولاً، اصطلاح " شکاف بین ارزش – عمل" را برای آن به کار می‌برند. مدل‌های متفاوتی هستند که سعی دارند تا چرایی این شکاف را تبیین نمایند. برخی بر روی فقدان ارتباط تمرکز داشتند و برخی دیگر، موانع بین تأثیرات و پیامدهای خواسته را توضیح می‌دهند. نه فقط رفتارها پیچیده هستند، بلکه عوامل تأثیرگذار بر آن نیز متعدد هستند. در این قسمت به اختصار موانع و انگیزه‌های تقویت کننده عملکرد زیست - محیطی بیان می‌شوند.

استرن[22] (2000) و استیج[23] و ویلیک[24] (2009) معتقدند که رفع موانع زیر می‌تواند به شکوفایی رفتارهای مسؤولانه زیست - محیطی کمک کند:

تمایل به عمل: در بسیاری از حوزه‌های رفتاری برخی از افراد می‌گویند که آنها علاقه‌ای به تغییر رفتارهای‌‌شان ندارند یا وقت چنین کاری را ندارند. چنین رفتاری در مورد رفتارهای بازیافت نیز دیده می‌شود. افراد به مسائل و مواردی توجه می‌کنند که با ادراک آنها از دنیای پیرامون همخوانی داشته باشد. در واقع، مردم بیشتر جذب مطالب و موضوع‏هایی می‌شوند که علاقه داشته باشند. معمولاً، اطلاعات مغایر فراموش را می‌کنند؛ مثلاً، با این‌که اکثر افراد بازیافت را مهم می‌دانند و اکثر آنها برخی از مواقع چنین عملی را انجام می‌دهند، پژوهش‏ها نشان می‌دهد بخش درخور توجهی از مردم، شاید یک دهم از آنها هرگز تمایلی به بازیافت ندارند و در برخی حوزه‌های رفتاری مردم می‌گویند که قصد تغییر رفتار را ندارند؛ یعنی بین چیزی که می‌گویند و چیزی که عملاً انجام می‌دهند، فاصله وجود دارد.
بها ندادن به برخی از اقدامات: به لحاظ پایداری، بسیاری از رفتارهای روزانه در سطح پایینی قرار دارند (مانند مصرف انرژی در خانه، دفع زباله خانگی یا دور ریختن مواد غذایی). چه افراد از پیامدهای رفتاری‌شان آگاه باشند یا نباشند، اغلب به‌ندرت می‌دانند که رفتارها را به انتخاب خودشان انجام می‌دهند. بسیاری از رفتارهای معنی‌دار زیست- محیطی بخشی از عادت یا روال عادی زندگی بوده ، به‌ندرت به طور کلی مورد توجه قرار می‌گیرند.
عادت‌ها و هنجارها: در حالی‌که عادت و هنجار محرک تغییر رفتاری محسوب می‌شوند، ولی در غالب مواقع، عادت مانع تغییر رفتار تلقی می‌شود و بیشترین سهم را در به تأخیر افتادن تغییر رفتار دارد و از آن‌جایی که برای فرد خوشایند محسوب می‌شود، به سختی قابل تغییر است. در بیشتر مواقع، افراد نسبت به محرک‌های بیرونی با شیوه‌های آشنا و تکراری عکس‌العمل نشان می‌دهند. عادت موجب آسان شدن انجام کارها شده، افراد را برای انجام کارهایی که نیاز به مهارت دارند، یاری می‌کند. البته، افراد در فرایند تغییر عادت‏ها، منافع و زیان‌های آنها را در نظر می‌گیرند.
سهولت و راحت‌طلبی: مفهوم مرتبط با عادت، سهولت است. اهمیت سهولت را می‌توان در مقدار وقتی که انجام کاری از فرد گرفته می‌شود، یافت. مردم کاری را انجام می‌دهند که وقت چندانی از آنها نگیرد؛ سهولت امری است ذهنی و نه مطلق. توجه به امر سهولت مهم است، زیرا در بسیاری از پژوهش‏ها انجام شده، این عامل از سوی افراد به عنوان بهانه ای برای جلوگیری از رفتار معرفی می‌شود.
هزینه بالا: هزینه‌های اقتصادی از موانع تغییر رفتار هستند. در واقع، یکی از موانع مشارکت مدنی، بالا بودن هزینه رفتارهای داوطلبانه است. این عامل، شاخصی ذهنی و نسبی است. غذاهای ارگانیک بهترین مثال است. ممکن است بیشتر مردم درصد بالایی از خرید محصولات ارگانیک را به علت هزینه گزافشان از فهرست خرید خود حذف می‌کنند (بیشتر مردم مرفه، غذاهای ارگانیک را خریداری می‌کنند، به این دلیل که برای آنها هزینه ندارد).
دور دانستن پیامدهای منفی: شیوه‌ای که افراد با آن هزینه رفتاری را محاسبه می‌کنند، نشان می‌دهد که چگونه فرایندهای روان‌شناختی مختلف سایر عوامل تأثیرگذار بر رفتار را فیلتر می‌کنند. یکی از شایعترین این موارد در جایی است که مردم معمولاً مشکلات زیست - محیطی را دور از زندگی روزانه‌شان تصور می‌کنند. بنابراین، نیازی به تغییر در رفتارشان احساس نمی‌کنند. چنین فرایندهایی آنها را دچار این باور غلط می‌کند که مخاطرات زیست - محیطی جهانی تأثیری بر آنها ندارد و تأثیرات رفتارهای ناپایدارشان در بلند مدت آشکار می‌شود. علاوه براین، در زمینه محافظت از محیط زیست اغلب مردم پیشنهاد می‌کنند که شواهد علمی مشکلات زیست- محیطی ناقص و قانع کننده نیست.
عاملیت تغییر: یک عامل کلیدی در تغییر رفتار، باورها هستند که تغییرات را ایجاد کند. اهمیت عاملیت تغییر به توانمندی‌های کنشگر برای تغییر بر می‌گردد. بسیاری از پژوهش‏های کمی نشان داده‌اند که انجام رفتارها برای پایدارسازی با حس کارایی شخصی ارتباط دارد (مثلاً آنهایی که بازیافت را انجام نمی‌دادند، فاقد کارایی شخصی بودند، در حالی‌که افرادی که دارای تحصیلات بالاتری هستند کارایی شخصی بیشتری داشتند).

استیج و ویلیک (2009) نیز مجموعه‌ای از تکنیک‌های تقویت رفتار و تغییر نگرش را معرفی می‌کنند که در زیر به اختصار به آنها اشاره می‌شود.

هنجارها و عادت‌ها: شاید عادت‌ها بیشتر به عنوان موانعی برای تغییر رفتار محسوب شوند، اما هنجارها می‌توانند نوعی محرک تشویقی باشند؛ مثلاً، مردم مدعی‌اند که رفتار بازیافتی را باید انجام دهند چون آگاهند که باید انجام دهند، زیرا یک هنجار اجتماعی است. بنابراین، هنجار بازیافت کردن عاملی برای انجام آن است.
متنفذان کلیدی: هنجارهای اجتماعی معمولاً زمانی تقویت و اجرا می‌شوند که متنفذانی باشند که آنها را ترویج کنند؛ مثلاً وقتی رهبران جامعه نقش مهمی در حاکمیت داشته باشند، بهتر می‌توانند خدمات را توزیع کنند.
زیرساختارها: ایجاد رفتار جدید برای فرد، اولین مرحله برای تغییر رفتار است، مثلاً حمل و نقل عمومی کارآمد و با امکانات مناسب می‌تواند مردم را جذب کند، یا وجود ظروف زباله برای زباله‌های خشک، مانند: پلاستیک، کاغذ و شیشه، می‌تواند تشویق کننده خوبی باشد.
پس‌انداز: پس‌انداز کردن عامل مهمی در رفتارهای مصرفی است. کیفیت و هزینه دو عامل مهم در تصمیم‌گیری برای خرید است. هزینه بالا مانع مهم تغییر رفتار مثبت است و صرفه‌جویی کردن محرک مهم برای تغییر رفتار؛ مثلاً در بحث صرفه‌جویی مصرف انرژی در خانه. هرچند محدودیت‌های خاصی به عنوان مانع وجود داد: پولی که پس‌انداز می‌شود، باید ارزش تلاش برای تغییر رفتار را داشته باشد و رفتار باید نتیجه پس‌انداز در کوتاه مدت باشد.
ابزارهای مالی: موارد مربوط به مداخله سیاستگذاری در منابع حاکی از آن است که مقیاس‌های مالی می‌تواند انگیزه‌ای برای تغیر رفتار باشد، مانند: مالیات بر پلاستیک یا کاهش مالیات برای خودروهایی با سوخت پاک یا کم مصرف. زمانی همه محرک‌های تشویقی رفتار، خوب عمل می‌کنند که توام با هم به کار گرفته شوند و باید دانست که صرف وجود ابزارهای مالی، رفتار تغییر نمی‌کند.‌ انگیزه‌های مالی بیش از مجازات‌های مالی، تشویق کننده افراد هستند.
اطلاعات: شواهد تجربی نشان می‌دهد که مردم اغلب دسترسی کمی به اطلاعات و دانش زیست محیطی دارند که این چالش بزرگی برای سیاستگذاران در عرصه محیط زیست خواهد بود. تبلیغات، شفاف‌سازی سیاست‌ها و اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها می‌تواند پاسخگوی نیازهای افراد درباره چرایی وضع سیاست‌ها، تغییر آنها و چگونگی حمایت‌ها باشد و بسیاری از تردیدها و سوگیری‌ها را از میان بردارد.
نقش دولت: اکثر مردم معتقدند دولت در تحقق سیاست‌های زیست - محیطی و حفظ آن جدی نیست و اولویت‌های دیگری را دنبال می‌کند. در مقابل، کسانی هستند که دولت را مسؤول اصلی یا رهبر چنین تغییراتی می‌دانند. در بحث توسعه پایدار و حفظ محیط زیست به نظر می‌رسد کار دولت دشوار باشد: در وهله اول، به نظر می‌رسد مردم به اطلاعات آن راغب نیستند؛ دوم، وقتی چنین اطلاعاتی ارائه می‌شود، دریافت کنندگان برای درک آن دچار تضاد و اختلاف می‌شوند و سرانجام، مردم در مقام قضاوت بیشتر سعی دارند دولت را سرزنش کنند تا این‌که خود را مسؤول بدانند.

در ارتباط با پژوهش حاضر که افراد تحصیل‌کرده و دانشگاهی را مطالعه کرده است، باید اذعان داشت که در سطح آموزش عالی، دانشجویان، کنشگران ملّی برای توسعه اجتماعات پایدار در تمامی جنبه‌ها محسوب می‌شوند. بنابراین، لازم است تا در این‌جا، عملکرد زیست - محیطی نیز علاوه بر آگاهی و نگرش محیط زیستی مورد توجّه قرار گیرد. آشنایی دانشجویان با محیط زیست در مقاطع تحصیلی مختلف می‌تواند روحیه سازگاری و حفاظت از منابع طبیعی را در آنها تقویت کرده، حس مسؤولیت‌پذیری را در آنان افزایش دهد. انتخاب روش‌های مطلوب آموزشی توأم با دسترسی به دانش روز و نیز تشویق دانشجویان به مطالعه و یادگیری رفتارهای مسؤولانه زیست - محیطی، می‌تواند کمک مؤثری را برای دستیابی به اهداف مدیریتی برای حفظ و حمایت از محیط زیست فراهم نماید.

[1] Stern

[2] Putnam

[3] Dunlap

[4] Geno

[5] Kilbourne

[6] Polonsky

[7] Rachel Carson

[8] Silent Spring

[9] Anderson

[10] Thapa

[11] Van Liere

[12] Battel

[13] Budak

[14] Aminrad

[15] Yildiz

[16] Aydin

[17] Cepni

[18] Muderrisoglu

[19] Altanlar

[20] Carvalho Maffia

[21] Bhaskar

[22] Stern

[23] Steg

[24] Vlek

مراجع

منابع

احمدوند، مصطفی و نوری‌پور، مهدی. (1389). «نگرش‌های زیست محیطی دانشجویان کشاورزی دانشگاه یاسوج: تحلیلی جنسیتی»، مجله علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، ج6، ش2، ص 1-13.

پازوکی‌نژاد، زهرا. (1391). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر شناخت دانشجویان نسبت به تغییرات جهانی آب و هوا، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد دانشگاه مازندران، گروه علوم اجتماعی.

جوکار، گلناز و میردامادی، سید مهدی. (1389). «دیدگاه دانش‌آموزان دختر دبیرستان‌های شهر شیراز نسبت به حفاظت از محیط زیست»، مجله پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، ش1، سال سوم، ص1-13.

سازمان حفاظت محیط زیست ایران. (1388). برنامه جامع آموزش همگانی محیط زیست، تهران : سازمان حفاظت محیط زیست ایران.

سازمان حفاظت محیط زیست ایران. (1391). سند ملی محیط زیست جمهوری اسلامی ایران، تهران : سازمان حفاظت محیط زیست ایران.

شبیری، محمد و براهالاد، ان. ان. (1387). «بررسی آگاهی زیست محیطی دبیران مقطع متوسطه ایران و هندوستان»، مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست، ش36، سال دهم، ص136-147.

صالحی، صادق. (1389). «نگرش جدید نسبت به محیط زیست و مصرف انرژی»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی، ارتباطات، سال ششم، ش20، ص 196-216.

صالحی، صادق. (1390). «رفتارهای زیست محیطی، دانش زیست محیطی و تحصیلات»،فصلنامهعلومتربیتیدانشگاهشهیدچمراناهواز، شماره های3 و 4، ص201-220.

صالحی، صادق و پازوکی‌نژاد، زهرا. (1390). «تحلیل کیفی ارزش‌های زیست محیطی دو نسل (دهه 1330 و 1370)»، اولین همایش برنامه‌ریزی و مدیریت محیط زیست، دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران. (12-11 بهمن 1390) .

صالحی، صادق و پازوکی‌نژاد، زهرا. (1392). «نگرش و رفتارهای زیست محیطی دانشجویان»، تأیید شده در مجله پژوهش‌های محیط زیست.

صالحی عمران، ابراهیم و علی آقامحمدی. (1387). «بررسی دانش، نگرش و مهارت‌های زیست محیطی معلمان آموزش دوره ابتدایی استان مازندران»،فصلنامهتعلیموتربیت تهران، ش95، ص91-116.

عابدی سروستانی، احمد. (1390). «واکاوی نگرش و رفتارهای زیست محیطی: مطالعه‌ای درباره دانشجویان کارشناسی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان»، مجله علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، ج7، ش2، ص77-92.

علوی‌مقدم، محمدرضا و دلبری، اعظم‌السادات. (1388). «ارزیابی میزان آگاهی دانشجویان مقطع کارشناسی از موضوع مدیریت مواد زاید جامد در محیط زیست»، نشریه فناوری آموزش، سال سوم، ش4، ص 309-314.

کارسون، راشل. (1388). بهار خاموش، ترجمه: عبدالحسین وهاب‌زاده، علیرضا کوچکی، امین علیزاده، انتشارات دانشگاهی مشهد.

محرم‌نژاد، ناصر و حیدری، عمران. (1385). «الگوی مدیریتی توسعه پایدار آموزش محیط زیست برای نسل جوان کشور»، علوم و تکنولوژی محیط زیست، ش28، ص68-77.

Aminrad, Z. Azizi, M. & Wahab, M. (2010) "Environmental Awareness and Attitude among Iranian Students in Malaysian Universities", Environment Asia, Vol. 12, No.3, P 1-10.

Anderson, J. (2012) New Ecological Paradigm (NEP), Scale, from www.nerkshire publishing.com, (13, Aguust, 2013).

Aydin, F. & Cepni, O. (2010) "University Students’ Attitudes Towards Environmental Problems : A Case Study From Turkey", International Journal of the Physical Sciences, Vol. 5, No. 2, P 2715-2720.

Aydin, F. Coskun, M. Kaya, H. & Erdomez, L. (2011) "Gifted Students’ Attitudes Towards Environment: A Case Study from Turkey", African Journal of Agricultural Research, Vol. 6, No. 7, P 1876-1883.

Bhaskar, N. (2011) "Instilling Environmental Awareness in Undergraduate University Students", Environmental Education and Awareness, Vol. 6, No. 3, P 1-6.

Budak, D. (2005) "Behavior and Attitude of Student Toward Environmental Issues at Faculty of Agricultural, Turkey", Journal of Applied Sciences, Vol. 5, No. 7, P1224-1227.

Buttel, F.H. (1987). "New Directions in Environmental Sociology", Ann. Rev. Social, Vol. 13, No.5, P 465-88.

Carvalho Maffia, A.M. Silvia, E. and Goncalves, L.A. (2011) "Environment and Environmental Awareness: How University Students Conceive and act", Maringa, Vol. 33, No. 2, P 209-214.

Dunlap, R. E. & Van Liere, K. D. (1978) "The New Environmental Paradigm: A Proposed Measuring Instrument and Preliminary Results", Journal of Environmental Education, 9, P10-19.

Dunlap, R. E. Kent, D. V. L. G. Mertig, A. & Jones, R. E. (2000) "Measuring Endorsement of the New Environmental Ecological Paradigm: A Revised NEP Scale", Journal of Social Issues, Vol. 56, No. 5, P 425-442.

Geno, B. (2000) Replacing the New Environmental Paradigm(NEP), with an Ecologically Sustainable Development Paradigm(ESDP): Testing Scale Items on Rural and Regional Australian Occupational Groups, Sociological Sites/Sights ,TASA Conference, Flinders University, December 6-8.

Harun, R. Kuang Hock, L. & Othman, F. (2011) "Environmental Knowledge and Attitude among Students in Sabah", World Applied Sciences Journal, Vol. 14, No. 5, P 83-87.

Kellstedt, P. Zahran,S. & Vedlitz, A. (2008) "Personal Efficacy, the Information Environment, and Attitudes toward Global Warming and Climate Change in the United States", Risk Analysis, Vol. 28, No. 1, P 113-128.

Kilbourne, W. & Polonsky, M. (2005) "Environmental Attitudes and their Relation to the Dominant Social Paradigm Among University Students In New Zealand and Australia", Australasian Marketing Journal, Vol. 13, No. 2, P 37-40.

Muderrisoglu, H. & Altanlar, A. (2011) "Attitudes and Behavior of Undergraduate Students Towards Environmental Issues", International Journal Environment and Science Technology, Vol. 8, No.1, P 159-168.

Putnam, T. (2006) "Environmental Paradigm Shifts: Their Causes, Attributes, and Implications for Environmental Sustainability", The National Conference on Undergraduate Research , The University of North Carolina , Asheville, North Carolina, P 401-408.

Salehi, S. )2010( People and the Environment: A Study of Environmental Attitudes andBehaviors in Iran, LAP Lambert Academic Publishing.

Steg, L. & Vlek, C. (2009) "Encouraging Pro-environmental Behavior: An Integrative Review and Research Agenda", Journal of Environmental Psychology, Vol. 29, P 309-317.

Stern, P. (2000) "Toward a Coherent Theory of Environmentally Significant Behavior", Journal If Social Issue", Vol. 56, No. 3, P 407-424.

Thapa, B. (1999) "Environmentalism: The Relation of Environmental Attitudes and Environmentally Responsible Behaviors among Undergraduate Students", Buletin of Science Technology Society,19: 426-438.

Yildiz, N. Yilmaz, H. Demir, M. & Toy, S. (2011) "Effects of Personal Characteristics on Environmental Awareness", Scientific Research and Essays, Vol. 6, No. 2, P 332-340.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 7,393

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,803

سامانه مدیریت نشریات علمی. طراحی و پیاده سازی از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

تحلیل عوامل اجتماعی مؤثر بر نگرش و عملکرد زیست - محیطی دانشجویان