هویت ملی و برخی عوامل مؤثر بر آن در بین دانش‌آموزان مقطع متوسطه اصفهان

مقدمه

من کیستم ؟ این پرسش ابتدایی ترین و بنیادی ترین نیاز معنوی انسان را در خود نهفته دارد. برای مشارکت کردن در جامعه بعنوان اعضای موثر، ما باید کیستی خود را مشخص کنیم به این معنی که همانطور که ما باید معنایی و تفسیری از افراد، اشیا و حوادث جهان اطرافمان داشته باشیم، باید از خودمان نیز معنا و تفسیری داشته باشیم. (وندرزندن، 1987: 141)

تلاش برای پاسخ به سوال "من کیستم" در عرصه فردی به خودشناسی ( هویت فردی) و در عرصه جامعه به هویت اجتماعی می‌رسد. هویت اجتماعی "شناسه آن حوزه و قلمرویی از حیات اجتماعی است که فرد با ضمیر" ما" خود را متعلق، منتسب و مدیون بدان می‌داند و در برابر آن احساس تعهد و تکلیف می‌کند( عبدالهی، 1374 : 63). پدیده‌هایی مانند دین مشترک، زبان مشترک، سلسله خاطرات سیاسی و تاریخی مشترک، سرزمین سیاسی مشترک، آداب و سنن و ادبیات و هنرهای مشترک و... مجموعه‌ای از همه این مفاهیم شناسنامه ای ملی پدیدار می‌کنند که هویت ملی یک گروه انسانی یا یک ملت را واقعیت می‌بخشد.

در جهان امروزی عوامل مختلفی مانند جهانی شدن برمبنای صنعتی شدن، توسعه تکنولوژی، گسترش اقتصاد سرمایه‌داری، توسعه ارتباطات و تولید و گسترش فراورده‌های فرهنگی متنوع، نه تنها زندگی مادی و اقتصادی مردم جوامع مختلف را تحت تاثیر قرار داده، بلکه چهارچوبهای نمادین آنها را نیز دگرگون ساخته، و باورها، ارزش‌ها، سنتها، قواعد و رسوم اخلاق مذهبی ـ ملی را پیوسته مورد سوال و تردید و تضعیف قرار می‌دهد (فکوهی،1381‎؛ گل محمدی، 1381).شهر اصفهان بعنوان یکی از کلان شهرهای صنعتی – فرهنگی ایران، در چند دهه گذشته پذیرای تعداد زیادی مهاجر از استانهای مختلف کشور بوده و به تازگی نیز با رواج یافتن استفاده از رسانه‌های گوناگون، آن یکدستی جمعیتی و فرهنگی پیشین خود را از دست داده است. با توجه به اینکه نوجوانان در مرحله‌ای از چرخه زندگی قرار دارند که هنوز شخصیت آنها در حال شکل‌گیری است و هم چنین در معرض بیشترین میزان استفاده از کالاهای فرهنگی گوناگون قرار دارند، و از طرف دیگر، بجز چند مورد، اکثر مطالعاتی که در زمینه هویت ملی صورت گرفته، بر متغیرهای کلان، مانند روابط قومی یا نوع جامعه ( ایلی، روستایی، شهری) تاکید شده و متغیرهای مربوط به گروه‌های مرجع چندان مورد نظر قرار نگرفته‌اند، بنابراین مطالعه نقش این گروه‌ها بر فرآیند هویت یابی نوجوانان از اهمیت ویژه برخوردار می‌باشد. تحقیق حاضر تلاش کرده نقش عواملی از قبیل ملی‌گرایی دوستان، ملی‌گرایی خانواده، محتوای کتاب‌های درسی و یا برنامه‌های مدارس، رسانه‌های گروهی و پایگاه اقتصادی اجتماعی را بر هویت ملی نوجوانان شهر اصفهان بررسی نماید، هم‌چنین سهم هر یک از ابعاد هویت ملی را نیز مشخص نماید.

مبانی نظری تحقیق

امروزه مسأله هویت، انواع آن ( فردی، جمعی، ملی، جنسیتی، مذهبی)، چگونگی شکل‌گیری آن، ثابت بودن یا تغییر پذیر بودن آن و مسایلی از این گونه، در سطح جهان و در ایران، در کانون توجه اندیشمندان علوم اجتماعی قرار گرفته و نظریه‌های متفاوت و گاهی متناقض در این باره ارایه شده است. در مورد شکل گیری آن برخی بر عوامل سطح کلان تکیه کرده، متغیرهای محیطی، فرهنگی، میزان توسعه یافتگی، روابط بین اقوام و جوامع را مطرح می‌کنند، برخی دیگر عوامل سطوح خردتر مانند عضویت گروهی، محل سکونت، احساس محرومیت را نیز در نظر گرفته‌اند( عبدالهی و حسین بر، 1381 ؛ عالمی 1384). از نظر ماهوی، هر چند برخی هویت را ثابت و تغییر ناپذیر می‌دانند( به نقل از عالمی، 1384: 111) دیدگاه‌های معاصر هویت را امری اجتماعی دانسته که محصول تعاملات افراد با یکدیگر می‌باشد و بنابراین سیال، متغیر و چندگانه می‌باشد( جنکینز، 2004 : 5). در این دیدگاه، هویت نتیجه و برآیند دو ویژگی شباهت خود با دیگران و تمایز یا تفاوت خود از دیگران می‌باشد، یعنی افراد به طور همزمان، نیاز به درک اشتراکات خود با دیگران و هم چنین آنچه آنها را از دیگران متمایزمی‌کند، دارند، بنابراین همه هویت‌های انسانی، ناشی از اجتماع می‌باشند( جنکینز، 2004 : 4). بر اساس نظریه‌های جامعه پذیری و از جمله نظریه کنش متقابل نمادی، که چارچوب نظری این تحقیق می‌باشد، انسانها باورها، دیدگاه‌ها و گرایش‌های اساسی خود درباره مسایل اجتماعی را از خانواده و دوستان گرفته، سپس وارد جامعه می‌شوند و در معرض جامعه پذیری مجدد قرار می‌گیرند که موجب تقویت برخی و باز تعریف شدن برخی دیگر از آن باورها و گرایش‌ها می‌شود(وندرزندن، 1987: 172-106؛ اسملسر، 1991: 74-54). یکی از اندیشمندانی که در زمینه هویت نظریه پردازی کرده، هنری تاجفل ( 1972، 1978) می‌باشد که شکل‌گیری هویت اجتماعی را در چارچوب تعلقات گروهی ( درون گروه – برون گروه) بررسی کرده است. او معتقد است که انسانها دارای یک نیاز درونی به تعلق داشتن به گروه‌ها و تقسیم افراد به " ما" و " آنها" دارند و به این وسیله می‌توانند جهان بزرگ و پیچیده را تا حدودی برای خودشان، ساده‌تر و قابل فهم‌تر کنند. نوآوری تاجفل در این است که هویت را در سه بعد در نظر می‌گیرد:

1- آگاهی ( بعد شناختی): باید میزانی از آگاهی و یا درک نسبت به مشترکات وجود داشته باشد مانند خاطرات مشترک، میراث فرهنگی مشترک، ...

2- احساسی ( بعد عاطفی):علاقه و جذب به ”درون گروه“ است که با نوعی احساس تعهد همراه است، نوعی احساس وظیفه نسبت به دیگران و وفاداری به ارزش‌ها و اهداف و انتظارات و... ظرفیت‌های آن و منشا این تعهد، علاقه، وابستگی و دلبستگی عاطفی است.

3- آمادگی برای عمل ( بعد رفتاری ) منظور از این بعد، آمادگی برای عمل در یک زمینه رقابتی ( اگر نه خصمانه ) بین گروهی است.

هرچند برخی تحقیقات حاکی از آن است که همیشه بین ابعاد هویت هماهنگی و تقارن کامل وجود ندارد، ولی این ابعاد معمولا بر یکدیگر تاثیر متقابل دارند( وندرزندن 1987 : 466). چنانچه قبلا مطرح شد، بر اساس دیدگاه‌های نظری و منابع تجربی علوم اجتماعی، هویت امری اجتماعی است که از تعامل فرد با افراد و گروه‌های اجتماعی بدست می‌آید. از بین منابع جامعه پذیری، علاوه بر خانواده و دوستان، باید از محیط‌های آموزشی و و سایل ارتباط جمعی که نهادهای همگن کننده و یکپارچه سازی ارزش‌ها و هنجارها هستند، یاد کرد( اسملسر، 1991 : 33،266) تلویزیون به خاطر اینکه دنیای بسیار وسیعی را در معرض قضاوت افراد قرار می‌دهد، همچنین تنوع برنامه دارد، و بطور همزمان، حس‌های متعدد افراد را درگیر می‌کند، می‌تواند از نظر فراهم آوردن اطلاعات و ایجاد یک احساس «ما»ی وسیعتر از « ما »‌های محلی و قومی، بسیار تاثیر‌گذار باشد و شواهد حاکی از آن است که امروزه نوجوانان اوقات بسیاری را صرف تماشای برنامه‌های گوناگون تلویزیون می‌کنند. (خدابخشی، 1380 : 79) بنابراین در تحقیق حاضر، بر اساس مبانی نظریه‌های جامعه پذیری و تحقیقات تجربی، ملی‌گرایی خانواده، ملی‌گرایی دوستان، میزان تاکید برنامه‌های تلویزیونی بر اشتراکات و میراث فرهنگی و ملی ومیزان توجه و تاکیدی که محتوای کتاب‌های درسی و یا برنامه‌های مدارس بر ابعاد هویت ملی دارند، بعنوان متغیرهای تاثیرگذار در نظر گرفته شده‌اند. برخی مطالعات نشان داده‌اند که افراد متعلق به طبقات اقتصادی – اجتماعی پایین‌تر، از نظر اولویت‌های ارزشی، نحوه تربیت فرزندان، گرایش‌های سیاسی و نوع نگرش به کار و زندگی با افراد طبقات بالاتر متفاوت می‌باشند ( کوهن، 1977؛ کالینز، 1975 : 38 و 77-73 ) از این جهت، متغیر پایگاه اقتصادی – اجتماعی خانواده‌ها نیز، بعنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شد.

ادبیات تحقیق

در یک نظرسنجی از مردم تهران درباره احساس افتخارات ملی در سال 1381 مشخص گردید که ارزش‌هایی از قبیل تقید به دین اسلام، فرهنگ و سنن ایرانی، هوش و استعداد ایرانیان، پیشینه علمی و حکومت مستقل، بیشتر از همه موجب افتخار ایرانیان بوده‌اند و نیز میانگین نمرات زنان در خصوص داشتن احساس افتخارات ملی بیش از مردان بوده و با بالا رفتن سن افراد بر میانگین نمرات افزوده می‌شد (صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران،1381).

آخوندی (1377) در تحقیقی درباره عوامل اجتماعی موثر بر هویت ملی – مذهبی جوانان در مشهد در سال 1377 به نتایج زیر رسید:

1- شرکت هر چه بیشتر جوانان و هم چنین خانواده‌های آنان، در مراسم ملی و مذهبی موجب تقویت هویت ملی آنان می‌گردد.

2- تماشای هر چه بیشتر برنامه‌های ایرانی از طریق تلویزیون موجب تقویت هویت ملی جوانان می‌گردد.

3- تماشای هر چه بیشتر برنامه‌های خارجی از طریق تلویزیون موجب تضعیف هویت ملی جوانان می‌گردد.

4- خانواده و دوستان از عوامل تاثیر گذار بر هویت ملی جوانان می‌باشند.

ربانی (1381) در بررسی میزان اعتقاد به هویت ملی در بین دانش‌آموزان سال سوم دبیرستانهای استان تهران در سال 79-1378 دریافت که میزان گرایش دانش آموزان به هویت ملی خویش، اگرچه در حد مطلوب و مورد انتظار نیست، ولی نگران کننده هم نیست. هم چنین اینکه گرایش به هویت ملی در طبقات متوسط جامعه بیشتر از میزان آن در طبقات مرفه و بالای جامعه است ولی جنسیت در میزان اعتقاد به هویت ملی تاثیر چندانی نداشت.

طالبی (1381) در تحقیقی درباره تحول هویت ملی دانش آموزان دختر در دوره‌های تحصیلی ابتدایی، راهنمایی و متوسط در شهر شیراز دریافت که بین دوره تحصیلی و هویت ملی رابطه معنی‌دار وجود نداشت. همچنین اینکه نظام آموزشی تاثیر چندانی بر شکل‌دهی به هویت ملی نداشت.

عبدالهی و حسین بر (1381، ص 118) در «گرایش دانشجویان بلوچ به هویت ملی ایران» چهار گروه از متغیرها رادر نظر گرفتند. گروه « جامعه پذیری » شامل گروه‌های مرجع، همسالان و خانواده بود. گروه « موقعیت اجتماعی » جنسیت، محل سکونت، پایگاه اقتصادی - اجتماعی و عضویت گروهی را در بر گرفت. گروه « نیازها» شامل احساس تبعیض، احساس محرومیت، و رضایت از کشور می‌باشدو در نهایت گروه « آگاهی » از رسانه‌های گروهی و تعداد ترمهای تحصیلی گذرانده شده، تشکیل می‌شد. نتایج تحقیق حاکی از این بود که هر چه دانشجویان بلوچ از خانواده و دوستان خود بیشتر تاثیرپذیر باشند و هر چه احساس محرومیت قومی و تبعیض در بین آنها قوی‌تر باشد، هویت ملی آنها بعنوان عام‌ترین هویت جمعی ضعیف تر خواهد بود و برعکس هر چه اقدامات و پیوستگی آنان با نهادهای مدنی به ویژه انجمن‌های علمی و فرهنگی بیشتر باشد، هویت ملی آنان نیز قوی‌تر خواهد بود.

فکوهی (1381) در مطالعه الگوهای شکل گیری هویت دانش آموزان سال آخر دبیرستان و دانشجویان بومی شهرهای خرم‌آباد و بروجرد در ابعاد پنداشت و رفتار، دریافت که متغیرهای زبان، تعلقات تاریخی سیاسی، مشارکت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، رسانه‌های جمعی مانند تلویزیون و مطبوعات، و خانواده تاثیر بسزایی در هویت سازی جوانان دارند.

سازمان ملی جوانان در بررسی وضعیت و نگرش و مسایل جوانان ایران» در سال 1381 در مورد هویت ملی به نتایج زیر دست یافت:

1- در بین درصد بسیار بالایی ( 83 درصد) از جوانان، هویت دینی و ملی با یکدیگر گره خورده است( ص 79)

2- احساس هویت ملی و ایرانی بودن در جوانان، در مقایسه با سایر جنبه‌های هویت آنان ( مانند هویت شغلی، هویت جنسی و...) از نیرومندی بسیار بالایی برخوردار است، مثلا 89 درصد معتقدند که بزرگان فرهنگ و ادب ایران پشتوانه‌های ارزشمند فرهنگ ملی ما هستند، با این حال باید ذکر کرد که حدود 25 درصد از جوانان نیز به شعر و ادب فارسی علاقه چندانی ندارند(ص 80)

توسلی و قاسمی (1381) با بکارگیری یک رویکرد سیستمی ملهم از رویکرد کارکردگرایانه تالکوت پارسونز، تاثیر روابط و مناسبات اجتماعی بین اقوام را بر هویت‌های جمعی منطقه‌ای و ملی مورد سنجش قرار دارند. یافته اساسی مطالعه این بود که با افزایش مناسبات بین گروهی ( بین ایلی) در حوزه‌های چهارگانه روابط معیشتی، روابط سیاسی، روابط اجتماعی یا عاطفی، و روابط فکری – فرهنگی، امکان دستیابی به هویت جمعی میانی( منطقه ای) و ملی فراهم می‌شود به عبارت دیگر هر قدر مناسبات اجتماعی در سطح بین گروهی افزایش یابد، امکان دستیابی به انسجام اجتماعی کلان تر ( قومی و اجتماعی) بیشتر می‌شود (ص23).

چنانچه از مطالعات ذکر شده بر می‌آید، متغیرهای تاثیر گذار بر هویت متعدد بوده و نتایج بدست آمده گاهی متناقض می‌باشند، و محک زدن مجدد برخی از آنها، می‌تواند ما را در رسیدن به نتیجه قطعی تر کمک کند.

فرضیات تحقیق

1) بین گرایش ملی گرایانه خانواده و میزان هویت ملی نوجوانان رابطه وجود دارد.

2) بین گرایش ملی گرایانه دوستان نوجوان پاسخگویان با میزان هویت ملی آنان رابطه وجود دارد.

3) بین رسانه( ماهواره، ویدئو، روزنامه، کتاب و کامپیوتر) و میزان هویت ملی نوجوانان رابطه وجود دارد.

4) بین عامل تلویزیون و میزان هویت ملی نوجوانان رابطه وجود دارد.

5) بین پایگاه اقتصادی – اجتماعی خانواده پاسخگویان و میزان هویت ملی آنان رابطه وجود دارد.

6) بین گذران اوقات فراغت نوجوانان و هویت ملی آنها رابطه وجود دارد.

7) ابعاد هویت ملی( شناختی، عاطفی، رفتاری) به یک اندازه بر هویت ملی تاثیر دارند.

جامعه آماری

جامعه آماری تحقیق 124394 نفر دانش آموزان دختر ( 57درصد) و پسر(43 درصد) مقطع متوسطه شهر اصفهان هستند که در سال تحصیلی 84-83 به تحصیل اشتغال داشتند و از بین آنها 427 نفر،(237 دختر و190 پسر) که در پایه‌های اول، دوم و سوم دبیرستان در نواحی 5 گانه شهر اصفهان مشغول به تحصیل بودند با روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای متناسب با حجم انتخاب شدند. به این صورت که پس از دریافت آمار کل دانش آموزان سه سال مقطع متوسطه از سازمان آموزش و پرورش و مشخص نمودن تعداد دانش آموزان نواحی پنج گانه ونیز دریافت لیست واحدهای آموزشی مقطع متوسطه از نواحی 5 گانه، از هر ناحیه 2 دبیرستان پسرانه و 2 دبیرستان دخترانه( از ناحیه 3 که دارای بیشترین تعداد دانش آموز بوده، سه دبیرستان دخترانه و 3 دبیرستان پسرانه) انتخاب شد و بعد در هر واحد آموزشی پرسشنامه بصورت تصادفی در اختیار دانش آموزان کلاس‌ها از هر 3 پایه آموزشی قرار داده شد. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران با30/0 P=( که از مطالعه مقدماتی روی 30 نفر بدست آمد) و05/ d= 322 نفر بدست آمد که به دلیل گسترده بودن جامعه آماری، 430 پرسشنامه( 30 پرسشنامه در مرحله مقدماتی و 400 پرسشنامه در مرحله اصلی تحقیق) توزیع گردید که 427 پرسشنامه جهت تجزیه و تحلیل آماده گردید.

روش تحقیق

روش تحقیق پیمایشی و ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه بود که حاوی 38 سوال بود. ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده برای پرسشنامه 82/0 بود. برای اندازه‌گیری متغیرها، از سوالات پنج گزینه‌ای ( 1 تا 5) استفاده شد. برای سنجش حیطه شناختی هویت ملی( 10 سوال مانند اینکه ” چند تن از شخصیت‌های تاریخی ـ ملی را نام ببرید“یا اینکه ” کدام یک از آداب و رسوم ملی را می‌شناسید“) بکار برده شد که آلفای آن برابر 60/0 بود. جهت اندازه گیری بعد عاطفی ( 12 سوال مانند ” تا چه حد به مسافرت به شهرها و مناطق مختلف ایران و آشنایی با اقوام مختلف آن علاقه دارید؟“ یا اینکه ” مراسم و اعیاد مورد علاقه تان ( اعم از ملی یا مذهبی ) را به ترتیب اولویت نام ببرید“) بکار برده شد که دارای ضریب آلفای 81/0 بود. برای سنجش بعد رفتاری هویت ملی، (6 سوال، مانند ” در صورت تماشای فیلم و سریال، از بین فیلم‌های اجتماعی، جنگی، پلیسی، کمدی و یا تاریخی کدام را( مربوط به ایران؛ مربوط به کشورهای اسلامی؛ مربوط به کشورهای غربی؛ مربوط به همه کشورها [ به ترتیب اولویت ] ترجیح می‌دهید؟“ یا ” برای نام گذاری فرزندانتان در آینده چه اسمی انتخاب خواهید کرد؟“) مورد استفاده قرار گرفت که دارای آلفای 62/0 بود. برای تعیین پایگاه اقتصادی – اجتماعی خانواده، سطح تحصیلات والدین، نوع شغل والدین، و وضعیت اقتصادی خانواده که شامل درآمد، محل سکونت و نوع مسکن بود، با یکدیگر تلفیق شده‌اند. برای سنجش تاثیر خانواده از سوالاتی مانند « به چه میزان خانواده شما به ایران گردی علاقه دارد؟» و یا « خانواده شما به چه میزان نسبت به اجرای آداب و رسوم ملی تقید دارد؟» استفاده گردید. با سوالاتی مانند « تا چه حد رسانه‌های جمعی بخصوص تلویزیون، در زمینه تقویت احساس هویت ملی در نوجوانان موثر می‌باشد؟» و یا « آشنایی با تاریخ کشورمان را از چه طریقی به دست آورده‌اید ) کتاب، فیلم، تلویزیون،...) » یا " از کدامیک از وسایل ارتباط جمعی زیر استفاده می‌کنید( به ترتیب اولویت)، تلویزیون، ویدئو، ماهواره، اینترنت، کتاب، روزنامه، و مجله" تاثیر عامل رسانه‌ها اندازه گیری گردید. برای سنجش ملی‌گرایی دوستان، سوالاتی مانند " دوستان شما تا چه اندازه به اجرای رسوم ایرانی تقید دارند" یا " اگر تا به حال بازدیدی از موزه داشته‌اید، این بازدید چگونه صورت گرفته است؟ به تنهایی، به همراه دوستان، به همراه خانواده، از طریق مدرسه" بکار گرفته شدند.

برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها، آزمون کی دو، و رگرسیون مورد استفاده قرار گرفتند.

تجزیه و تحلیل داده‌ها

بر اساس یافته‌های تحقیق، میانگین نمره هویت ملی دانش آموزان، 94 از حداکثر 140 بود، یعنی در حد متوسط به بالا قرار دارد و حدود 67 درصد پاسخگویان در این طبقه قرار داشتند( 6/15 درصد دارای هویت ملی پایین و 2/17 درصد دارای هویت بالا بودند). جدول شماره(1)، تاثیر پذیری هویت ملی را از هر یک از ابعاد گوناگون آن نشان می‌دهد.

جدول شماره 1- خلاصه نتایج رگرسیون پیش بینی هویت ملی بر اساس ابعاد آن

یافته‌های جدول شماره( 1) نشان می‌دهند که در مرتبه اول بعد عاطفی 5/70 درصد واریانس هویت ملی را تبیین می‌نماید و در مرتبه دوم بعد شناختی 2/20 درصد و بر روی هم 7/90 درصد واریانس هویت ملی را تبیین می‌کنند و در مرتبه سوم بعد رفتاری 3/9 درصد واریانس هویت ملی را تبیین می‌نماید. جدول شماره(2)، تاثیر متغیرهای مستقل را بر هویت ملی نشان می‌دهد.

جدول شماره 2- خلاصه نتایج رگرسیون پیش بینی هویت ملی بر اساس متغیرهای دوستان،تلویزیون، خانواده

یافته‌های جدول شماره(2) نشان می‌دهند که در مرتبه اول عامل دوستان 5/22 درصد، در مرتبه دوم و سوم متغیرهای تقید خانواده به اجرای آداب و رسوم ملی و ملی‌گرایی خانواده به ترتیب 7/6 درصد و 8/3 درصد واریانس هویت ملی را تبیین می‌نمایند و در مرتبه چهارم عامل تلویزیون، 8/1 درصد و در مرتبه پنجم آشنایی خانواده با شخصیت‌های تاریخی – ملی ( مانند فردوسی) 9/1 درصد واریانس هویت ملی را تبیین می‌نمایند. جدول شماره(3) اثرگذاری رسانه‌های گوناگون را بر هویت ملی نشان می‌دهد.

جدول شماره 3- خلاصه نتایج رگرسیون پیش بینی هویت ملی بر اساس رسانه‌های گروهی

یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که از بین رسانه‌های تلویزیون، رادیو، ماهواره، ویدئو، روزنامه، کتاب و کامپیوتر فقط ماهواره در مرتبه اول 9/1 درصد و در مرتبه دوم ویدئو 5/1 درصد واریانس هویت ملی را تبیین می‌نمایند که روی هم رفته 5/3 درصد واریانس هویت ملی را تبیین می‌نمایند و سایر رسانه‌ها پیش‌بینی کننده معنادار هویت ملی نمی‌باشند. جدول شماره (4) تاثیر پذیری هویت ملی از برنامه‌های کمدی را نشان می‌دهد.

جدول شماره 4- خلاصه نتایج رگرسیون پیش بینی هویت ملی بر اساس محتوای فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیون

یافته‌های تحقیق هم چنین نشان می‌دهند که از فیلم‌ها و سریال‌های اجتماعی، جنگی، پلیسی، کمدی و تاریخی فقط فیلمها و سریال‌های کمدی ایرانی پیش‌بینی کننده معنادار هویت ملی می‌باشند .

یکی از یافته‌های جنبی این تحقیق این بود که از بین گزینه‌های نحوه گذران اوقات فراغت دانش آموزان، یعنی مطالعه کتاب، تماشای فیلم، تفریح و گردش، استفاده از کامپیوتر و سایر موارد، فقط مطالعه کتاب(035/0 R2=)و تفریح و گردش (015/0 R2=)بر هویت ملی تاثیر داشتند. یکی دیگر از یافته‌های جالب توجه این پژوهش، تاثیر هر چند ضعیف ولی معنادار رشته تحصیلی (018/0 R2=)و پایه تحصیلی (015/0 R2=)بر هویت ملی بود، به این معنی که میانگین نمره هویت ملی دانش آموزان رشته علوم انسانی 5/94، علوم فنی و تجربی، 5/93 و علوم ریاضی 8/91 بود. در مورد پایه تحصیلی، میانگین نمره هویت ملی دانش آموزان پایه اول، 4/95، پایه دوم، 2/94 و پایه سوم، 5/92 بود. بین پایگاه اقتصادی – اجتماعی خانواده و هویت ملی دانش آموزان رابطه معنی‌دار یافت نشد، یعنی 22/3=c2 با درجه آزادی 4، دارای سطح معناداری 52/0 بود که در علوم اجتماعی پذیرفته نیست.

نتیجه گیری و پیشنهادات

نتایج پژوهش نشان داد بعد عاطفی هویت ملی نوجوانان بسیار قوی تر از بعد شناختی و بعد شناختی نیز قوی‌تر از بعد رفتاری می‌باشد. یافته‌های تحقیق نشان داد که بعد عاطفی به تنهایی 5/70 درصد واریانس هویت ملی را تبیین می‌نماید در حالی که بعد شناختی 2/20 درصد و بعد رفتاری 3/9 درصد واریانس هویت ملی را تبیین می‌نماید . ضعف جنبه شناختی و رفتاری هویت ملی بدان معناست که نهادها و سازمان‌های اجتماعی از جمله آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور چنان که باید و شاید نتوانسته‌اند آگاهی و شناخت لازم را از طریق برنامه‌های درسی، محتوای کتاب‌های درسی و فعالیتهای فرهنگی در دانش آموزان ایجاد کنند که این امر عوارض نامطلوبی را به همراه دارد زیرا اگر مسأله مهمی مانند هویت ملی با شناخت و آگاهی همراه نباشد، نمی‌تواند در رفتار نیز به نحو مناسبی تجلی یابد و در نتیجه این امر بیشتر جنبه احساسی خواهد داشت که البته نمی‌تواند چندان پایدار بماند. یافته‌ها نشان داد که عامل ملی‌گرایی دوستان بیشتر از ملی‌گرایی خانواده بر هویت ملی نوجوانان تاثیر دارد، که این مسأله می‌تواند خانواده‌ها را نسبت به دوستان فرزندان خود وگرایش‌های آنها، حساس نماید. اگر خانواده‌ها بتوانند با دوستان فرزندان خود و والدین آنها، رابطه ایجاد کنند( مفهوم " فروبستگی" از جیمز کلمن، 1990 : 486)، شاید بتوانند بر جهت‌گیریهای فرزندان خود تاثیر بیشتری داشته باشند.

نتایج تحقیق همچنین نشان داد که از بین رسانه‌های گروهی، ماهواره و ویدئو تاثیر معناداری بر هویت ملی دارند و از بین برنامه‌های تلویزیون نیز برنامه‌هایی که محتوای کمدی دارند بیشترین تاثیر را بر شکل گیری هویت ملی نوجوانان داشته‌اند. بنابراین تلویزیون به عنوان یک رسانه همه‌گیر و ملی می‌تواند از طریق برنامه‌های خود نقش موثری در شکل‌گیری، تقویت یا تضعیف هویت ملی بازی کند و به نظر می‌رسد با توجه به استقبال دانش آموزان از ویدئو و ماهواره، رسانه ملی نیاز به جلب اعتماد نوجوانان و همچنین تنوع بخشی به برنامه‌ها را داشته باشد.

یافته دیگر تحقیق نشان داد که مطالعه کتاب و تفریح و گردش تاثیر بیشتری بر هویت ملی دارند تاتماشای فیلم، استفاده از کامپیوتر و سایر موارد. این مسأله نیز تاثیر گذار بودن خانواده‌ها و همچنین موسسات آموزشی را نشان می‌دهد که می‌توانند از طریق ترغیب دانش آموزان به مطالعه و ترتیب دادن سفرهای علمی به مکان‌های تاریخی – ملی، بر هویت ملی دانش‌آموزان موثر واقع شوند. در ارتباط با تاثیر نه چندان زیاد تماشای فیلم و کامپیوتر، باید تحقیقات بیشتری صورت گیرد تا مشخص شود که آیا نوجوانان برنامه‌های این رسانه را تصنعی می‌پندارد و یا اینکه بی‌طرفی کارگردانان و تهیه‌کنندگان بر ایشان محرز نیست. نتایج تحقیق نشان داد که رشته تحصیلی و پایه تحصیلی نیز تاثیر معنی داری بر شکل‌گیری هویت ملی دارند. تاثیر رشته تحصیلی با هویت ملی در تحقیق علیزاده اقدم و دیگران(1386) نیز دیده شد که نویسندگان رابطه‌ای احتمالی بین محتوای متون مورد مطالعه و درسهای تدوین شده در این رشته‌ها را با هویت ملی فرض کرده‌اند(ص 82). با توجه به اینکه هویت ملی در رشته‌های علوم انسانی بالاتر و در علوم تجربی و ریاضی پایین تر است و همچنین با عنایت به اینکه هویت ملی در پایه اول بالاتر و در پایه سوم، پایینتر است، شاید، و این پیشنهاد باید بیشتر مورد تحقیق قرار گیرد، این مسأله به میزان سختی متون درسی و میزان زمانی که باید صرف مطالعه کنند، باشد، یعنی دانش‌آموزان رشته‌های ریاضی و پایه‌های بالاتر، وقت کمتری برای مسافرت، دیدن فیلم، و...داشته باشند و محتوای مطالب درسی‌شان ارتباط کمتری با مسایل اجتماعی– تاریخی داشته باشد.

در پایان، هر چند در تفسیر یافته‌های تحقیقات پیمایشی باید محتاط بود، چونکه بیشتر پاسخگویان از انتخاب گزینه‌های بسیار زیاد و یا بسیار کم خودداری کرده، گزینه‌های میانی را انتخاب می‌کنند (روزنتال و رازناو، 1984 : 143)، ولی در حد متوسط بودن هویت ملی نوجوانان باید مسؤولان و برنامه ریزان کشور را نسبت به این مسأله حساس سازد. هر چند تاکید بر هویت ملی به معنای ناچیز شمردن و بی اهمیت دانستن هویت‌های کوچکتر نیست، ولی هویت ملی بعنوان یک سرمایه اجتماعی فراگیر، از بسیاری از جنبه‌ها می‌تواند در توسعه و پیشرفت کشور موثر باشد و پایین بودن آن، بخصوص از نظر شناختی و رفتاری، می‌تواند تبعات جدی داشته باشد.