گزارش جدید Pyrola minor از تیره Pyrolaceae برای رُستنی‌های ایران، همراه با ارایه اطلاعات زیستگاهی آن

مقدمه.

به تعبیر Takhtajan (1986)، جنگل‌های شمال ایران (هیرکانی) همچون جزیره‌ای در عرصه‌های خشک و استپی اطراف خود قرارگرفته است. صرف نظر از تخریب‌های گسترده، دستبردهای همیشگی انسان، زوال و نابودی بسیار در جنگل‌های هیرکانی، بخش‌هایی از آن، هنوز نمایانگر یکی از منحصر به فردترین، غنی‌ترین، و نادرترین جنگل‌های منطقه است. وجود پیچیدگی‌های توپوگرافیک، گوناگونی خاک و اقلیم، دامنه وسیع طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع در منطقه، بر عظمت و ناشناخته بودن این جنگل‌ها به ویژه در مناطق صعب‌العبور، مرتفع و کوهستانی می‌افزاید Frey and Probst, 1986)؛ (Zohary, 1973.

در میان کمربندهای ارتفاعی جنگل‌های هیرکانی، وجود راشستان‌ها (جوامع راش شرقی یا Fagus orientalis Lipsky) از دیرباز در بین جنگل‌شناسان ایران بسیار مورد توجه بوده است. از نظر بسیاری از پژوهشگران و بر اساس مطالعات میدانی گسترده دامنه ارتفاعی این جوامع، بین 1000 تا 2000 و گاهی تا 2200 مترگسترده است Zohary, 1972)؛ Sabeti, 1976؛ (Browicz, 1982 و حدود 18 درصد از جنگل‌های هیرکانی را در بر می‌گیرد (Sagheb-Talebi et al., 2014). این جوامع رطوبت قابل ملاحظه‌ای دارند و در بیشتر روزهای سال مه‌آلود است (Sagheb-Talebi et al., 2014).

سوسن چلچراغ (Lilium ledebourii (Baker) Boiss.) به نام اثر طبیعی ملی در بسیاری از منابع شناخته شده است (Saeidifard et al., 2008) و به صورت جمعیت مشخص در منطقه داماش گیلان تحت حفاظت است، هر چند که از چهار نقطه دیگر از استان‌های اردبیل، گیلان و مازندران نیز این گیاه تا ارتفاع 2100 متری گزارش شده است (Rechinger, 1990؛ Saeidifard et al., 2008؛ Moradipour Jirandeh et al., 2012؛ (Samadi Khadem et al., 2012). هم اکنون این گیاه تحت گونه آسیب‌پذیر در فهرست گونه‌های گیاهی قرمز ایران به ثبت رسیده است (Jalili and Jamzad, 1999) و از ریسک بالایی برای انقراض برخوردار است.

هدف از پژوهش حاضر، ارایه نتایج مشاهدات یک پدیده جالب در ارتفاعات جنگل‌های شمال، گزارشی از یک گونه جدید Pyrola از تیره Pyrolaceae برای رُستنی‌های ایران و تشریح ویژگی‌های زیستگاهی آن است.

مواد و روش‌ها.

در قالب مطالعات جامعه‌شناسی گیاهی و رستنی‌های مناطق صخره‌ای و مرتعی ارتفاعات بابل و قائم‌شهر، جمع‌آوری‌های گسترده‌ای از گیاهان کمربند بالایی جنگل‌های هیرکانی به ویژه مناطق گذر جنگل به مرتع انجام شده است. بدین منظور، موقعیت نمونه‌برداری‌ها با استفاده از نقشه‌های توپوگرافیک ارایه شده از سوی سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح مشخص گردید (شکل 1). برای سوسن چلچراغ، شرح تهیه شده در فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1990) به دقت بازبینی شد. نمونه گیاه در محل پرس شد و به هرباریوم دانشگاه مازندران منتقل شد. برای گونه مشکوک از جنس Pyrola تمامی منابع مرتبط و کلیدهای شناسایی آنها با دقت مورد بازبینی و شناسایی قرار گرفت. از منابع: فلور شوروی (Bush, 1952)، فلور ترکیه (Stevens, 1978)، فلورا ایرانیکا (Křísa, 1972a)، فلور شرق (Boissier, 1875) و فلور اروپا (Křísa, 1972b برای تأیید شناسایی نمونه استفاده شد. تمامی ویژگی‌ها (به ویژه ویژگی‌های مربوط به اندازه و ویژگی‌های ساختارهای زایشی) توسط استرئومیکروسکوپ (Nikon مدل SMZ-1) بررسی شد. نمونه‌های جمع‌آوری شده در هرباریوم دانشکده علوم پایه دانشگاه مازندران نگهداری می‌شود.

نتایج و بحث.

.گزارش جدید از گونه Pyrola minor L. برای رُستنی ایران: مکان جمع‌آوری: ایران، استان مازندران، بابل، دمیلرز، صفراموزی، E: 052˚ 38' 49.1'' و N: 36˚ 05' 39.5''، 2636 متر، نقی‌نژاد و اسماعیل‌پور، 5400 و 5401، هرباریوم دانشکده علوم پایه دانشگاه مازندران.

گیاه چند ساله. ساقه زیرزمینی بلند، منشعب؛ ساقه هوایی 12 تا 20 سانتی‌متر. برگ‌ها طوقه‌ای، تخم‌مرغی تا بیضوی پهن، به ندرت گرد، کنگره‌ای تنک و باز و دارای دندانه‌های ظریف اما سفت و محکم، تقریباً همیشه سبز؛ پهنک برگ 2تا 4 سانتی‌متر طول و 2 تا 3 سانتی‌متر عرض، هم اندازه تا به طور مشخص بلندتر یا گاهی اوقات کوتاه‌تر از دمبرگ‌ها. براکته‌ها 1تا 2 عدد، باریک، خطی، نوک تیز متمایل به قهوه‌ای. خوشه‌ها نسبتاً متراکم، دارای 7 تا 20 گل، 2تا 5/8 سانتی‌متر طول. گل‌ها کروی شکل. دمگل در حالت میوه 3 تا 6 میلی‌متر، دارای براکته‌های غشایی سر نیزه‌ای. کاسه گل سه گوش پهن تا تخم‌مرغی پهن. جام سفید یا صورتی، گرد، تقریباً بسته 6 تا 7 میلی‌متر قطر؛ گلبرگ 5 میلی‌متر طول و 3 تا 5/3 میلی‌متر عرض، کج شده. پرچم و خامه راست. خامه به طول 1تا 2 میلی‌متر، از تخمدان کوتاه‌تر، از گل بیرون زده نیست. کلاله پهن، 5/1 تا 2 میلی‌متر قطر، دارای 5 لوب، خامه در زیر کلاله بدون پهن‌شدگی. میوه کپسول کروی‌شکل (شکل 2).

شکل 1- موقعیت مکانی منطقه صفراموزی و یخچال پشت در ارتفاعات کوهستانی بابل، مازندران، ¢ محل رویش سوسن چلچراغ و
Pyrola minor

شکل 2- نمونه هرباریومی از گونه Pyrolaminor

از نظر زیستگاهی، P. minor در خاک‌هایی با لاشبرگ بسیار فراوان (بالاتر از 20 سانتی‌متر) در زیر سایه گونه اصلی و در کنار گونه درختی راش می‌روید. شیب اندازه‌گیری شده این زیستگاه حدود 40 درجه به سمت شمال بوده است. از مهم‌ترین گونه‌های همراه این گیاه عبارتند از: Acer hyrcanum Fisch. & C.A.Mey، Alchemilla sericata Reichenb.، Asplenium trichomanes L.، Berberis integerrima Bunge، Campanula glomerata L.، Campanula sclerotricha Boiss.،Campanula stevenii M. B.، Cotoneaster discolor Pojark.، Cotoneaster nummularioides Pojark.، Cystopteris fragilis (L.) Bernh، Fagus orientalis، Festuca ovina L.، Fragaria vesca L.، Heracleum sp.، Juniperus sabina L.، Leontodon hispidus L.، Lonicera iberica M. B.، Polypodiom vulgare L.، Quercus macranthera Fisch. & C.A.Mey.، Rosa sp.، Sempervivum iranicum Bornm. & Gauba، Sorbus aucuparia L.، Sorbus graeca (Spach) Lodd. ex Schauer، Tanacetum parthenium (L.) Schultz-Bip.، Thalictrum minus L. و Valeriana alliariifolia Vahl.

تاکنون برای جنس Pyrola در ایران دو گونه شناسایی شده است. P. secunda L.که در تخت سلیمان (البرز مرکزی) در ارتفاع 2400 متری از سطح دریا توسط Frey و Probst (1986) برای نخستین بار گزارش شد. گونه دیگر P. rotundifolia L. است که در گیلان، جاده اسالم به خلخال، سفید پشته در ارتفاع 1600 متر از سطح دریا برای نخستین بار از ایران گزارش شده است (Assadi and Wendelbo, 1977).

تفاوت گونه P. minor با گونه P. rotundifolia در داشتن خامه‌ای کوتاه، بدون پهن‌شدگی دیسکی‌شکل در زیر کلاله، جامی کروی‌شکل و تا حدی بسته است. این گونه به دلیل نداشتن دیسک زیرتخمدان و داشتن خامه بسیار کوتاه‌تر از گونهP. secundaکه قبلاً در جنس Rahischia یا Orthilia قرار داشته است، جدا می‌شود Bush, 1952)؛ Stevens, 1978).

گونه P. minor از نظر جغرافیای گیاهی پراکنشی اروپایی-سیبریایی دارد و نزدیکترین مکان‌های پراکنش این گونه به ایران در شمال ترکیه و در قفقاز و ماورای قفقاز است.

.اثر تجمع ابرها و مه‌گرفتگی طولانی مدت در منطقه و رویش گیاهان نادر: تجمع ابرها و مه‌گرفتگی طولانی مدت، پدیده جوی رایجی در بسیاری از مناطق مرتفع و دارمرز جنگل‌های هیرکانی است که گاهی سبب افزایش رطوبت و بارش‌های مکرر و غیرعادی محلی می‌گردد Akhani, 1998)؛ (Sagheb-Talebi et al., 2014. این پدیده به ویژه در برخی از مناطق دره‌ای و صخره‌ای (شکل 3-A) می‌تواند سبب افزایش رطوبت ناگهانی و رویش غیرمنتظره برخی از گونه‌های جنگلی در مناطقی بالاتر از دارمرز جنگلی شود. علیرغم این که در مناطق مرتفع هیرکانی (بالاتر از 2200 متر) گونه اوری (Quercus macranthera Fisch. & C.A. Mey.) همراه با سایر گونه‌های درختی و درختچه‌ای، درخت‌زارهای تقریباً بازی را در مناطق اکوتون و پایین‌تر از آن تشکیل می‌دهد، لیکن درختان راش (Fagus orientalis) گونه چیره و سایه‌گستری است که در منطقه دمیلرز و صفراموزی تا ارتفاع 2750 متر نیز بالا می‌رود و جوامع صخره‌ای و بسیار مرطوبی را به وجود می‌آورد (شکل 3-B). در کنار این گونه درختی، گونه‌های اوری و غان(Betula litwinowii Doluch.) نیز به صورت نیمه غالب و با فراوانی کمتر مشاهده می‌شوند (Zare et al., 2010). برخی از منابع محلی نیز ارتفاع زیستگاه محل رویش راش را تا ارتفاع 2650 متری در برخی از دره‌های گرمتر در جنگل‌های هیرکانی ذکر کرده‌اند (Sagheb-Talebi et al., 2004). اما بیشترین غلبه این گیاه در ارتفاعات 700 تا 1500 متری از سطح دریا در جنگل‌های هیرکانی گزارش شده است (Sagheb-Talebi et al., 2014).

در چنین زیستگاهی که صخره‌ای و صعب‌العبور بودن آن، سبب دسترسی محلی کمتر شده است، گونه گیاهی سوسن چلچراغ (Lilium ledebourii) از گونه‌های نادر و آسیب‌پذیر رستنی‌های ایران می‌روید (Jalili and Jamzad, 1999) (شکل 4).

مکان جمع‌آوری سوسن چلچراغ در بابل، دمیلرز، صفراموزی، ارتفاع 2624 متر از سطح دریا است. تاکنون، این گونه در ایران تنها در پنج منطقه شامل: داماش، درفک، کلاردشت، وازرود و خانقاه اردبیل شناسایی شده است Farsam et al., 2003)؛ Moradipour Jirandeh et al., 2012).

گزارش حاضر نخستین گزارش مبنی بر وجود این گونه گیاهی بسیار نادر در شرقی‌ترین جنگل‌های منطقه بابل است. شایان ذکر است که در فلورا ایرانیکا گونه مزبور به عنوان گونه انحصاری در محدوده جنگل‌های هیرکانی در نظر گرفته شده است. این گونه علاوه بر دو نقطه رویشی در جنگل‌های شمال ایران، در منطقه دریای تالش (جمهوری آذربایجان) در ارتفاع 1350 متری به ثبت رسیده است (Rechinger, 1990). نتایج پژوهش‌ها گویای آن است که در گیلان، ارتفاع بهینه برای رشد این گیاه از 1750 تا 2000 متر از سطح دریا است و اگر ارتفاع تا 2200 و 2300 متر افزایش یابد از حالت بهینه خارج می‌شود و در اردبیل این گیاه در ارتفاع 1400 متر رشد می‌کند (Saeidifard et al., 2008). این در حالی است که گیاه مزبور در رویشگاه بابل در ارتفاع 2600 تا2700 متری به صورت مطلوبی رشد می‌کند. خاک این منطقه سنگریزه‌ای و واریزه‌ای مخلوط با لاشبرگ درختان این ناحیه است. صخره‌های عظیمی به ارتفاع 300 تا 400 متر تمامی این منطقه را در بر گرفته، مانع از خروج مه به شیب‌های جنوبی شده و موجب برقراری رطوبت دایمی در منطقه می‌شود. جمعیت گونه سوسن چلچراغ به صورت محدود و تنها با حدود ۵۰ پایه، در این شرایط رویشگاهی می‌روید. گونه‌های گیاهی همراه این گیاه عبارتند از: Betula litwinowii، Delphinium sp.، Doronicum hyrcanum Widder & Rech.f.، Fagus orientalis، Fragaria vesca L.، Heracleum persicum Desf. ex Fisch.، Juniperus communis L.، Juniperus sabina، Quercus macranthera، Sorbus aucuparia، Sorbus graeca و Valeriana alliariifolia Adams.

حفاظت و حمایت: با توجه به اهمیت حفاظت جنگل‌های هیرکانی به ویژه جنگل‌های مرطوب بالادست، به عنوان یکی از منابع زیستی بر جای مانده از دوران سوم زمین‌شناسی، بایستی توجه داشت که هنوز بخش‌های ناشناخته و غیرقابل دسترسی در این بوم‌نظام وجود دارد که باید مورد توجه جدی سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع قرار گیرد. منطقه مطالعه شده در پژوهش حاضر گرچه با فاصله زیادی از نزدیکترین آبادی‌ها و محل‌های دسترسی انسان قرار دارد، اما ویژگی‌های زیبایی‌شناختی صخره‌های عظیم در منطقه، گونه‌های متعدد گیاهان دارویی و وجود یخچال‌های طبیعی در اطراف آن، موجب رفت آمدهای مکرر افراد به ویژه ساکنان موقتی روستاهای اطراف در این منطقه شده است که امکان دارد به مرور زمان آسیب جدی‌تری بر پیکره این بوم‌نظام وارد کنند. پیشنهاد می‌گردد با توجه به تعداد اندک ایستگاه‌های تحقیقاتی در مناطق مرتفع هیرکانی، این منطقه نیز در زمره مناطق تحت حفاظت و حمایت سازمان حفاظت محیط زیست در نظر گرفته شود.

سپاسگزاری

.مطالعات میدانی تحقیق حاضر با حمایت مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی بین‌المللی و سفارت فرانسه در ایران به انجام رسیده است. از آقای دکتر مارک آپلهانس، مدیر هرباریوم دانشگاه گوتینگن آلمان به خاطر همکاری در مقایسه نمونه‌های هرباریومی در این دانشگاه تشکر و سپاسگزاری می‌شود.