مطالعه تاکسونومیک جنس Hymenocrater Fisch. & C. A. Mey. از تیره Lamiaceae، در منطقه خراسان

مقدمه

تیره نعناعیان (Lamiaceae=Labiatae) از راسته لامیال (Lamiales) یکی از مهم‌ترین و بزرگترین تیره‌هاست که حدود 250 جنس و نزدیک به 7000 گونه در سراسر جهان دارد و از لحاظ پراکنش، جهان‌گستر است (Harley et al., 2004). از صفات ثابت این تیره، نامنظم بودن گل و جام همیشه دو لوب آن است. ساقه در تیره نعناعیان معمولاً ایستاده و مقطع آن چهارگوش است. در تقسیم‌بندی موجود در فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1982)، جنس Hymenocrater Fisch. & C.A. Mey. به این تیره و زیرتیره Stachyoideae متعلق است، اما بر اساس تقسیم‌بندی برخی از تاکسونومیست‌ها، این جنس متعلق به زیرتیره Nepetoideae، قبیله Mentheae و زیر قبیله Nepetinae است ؛(Cantino and Sanders, 1986 Cronquist, 1988؛ Thorne, 1992؛ Ryding, 2007؛ Takhtajan, 2009).

جنس Hymenocrater با صفاتی مانند پایا بودن، داشتن 4 عدد پرچم بارور، کُرک‌های پوشاننده ساده، لوب‌های کاسه گل بسیار پهن شده و دارای رگه‌های غشایی مشبک و بسیار پهن از سایر جنس‌های تیره Lamiaceae متمایز می‌شود. کاسه گل در این جنس از پنج کاسبرگ پیوسته بهم تشکیل شده و تا زمان تبدیل تخمدان به میوه نیز پایاست (Rechinger, 1982; Takhtajan, 2009).

این جنس در فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1982) دارای 11 گونه است که بر اساس گزارش این فلور 9 گونه از این جنس در ایران است که 5 گونه آن در استان‌های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی یافت می‌شود. در فلور ترکیه تنها گونه H. bituminosus Fisch. & C.A. Mey. و در فلور اتحاد جماهیر شوروی دو گونه مشترک با گونه‌های موجود در خراسان، گزارش شده است ؛(Gorshkova, 1976
Mill 1982)؛ Rechinger, 1982؛ Thorne, 1992.

پراکندگی Hymenocrater از ایران (شرق، شمال غرب، غرب و مرکز ایران) تا عراق، پاکستان، افغانستان، شرق ترکیه و ماوراء قفقاز بوده، از عناصر ایرانی-تورانی محسوب می‌شود و پراکنش آن محدود به فلات ایران است (Gorshkova, 1976; Mill, 1982;
Rechinger, 1982؛ Thorne, 1992؛ Naghibi et al., 2005).

رویشگاه گونه‌های این جنس در شیب کوه‌ها، لابلای سنگریزه‌ها و سنگلاخ‌ها و همچنین، در ارتفاعات بالاست که در خراسان از 800‌ متر (در شمال غربی بجنورد، شمال کال ایمانی) تا 2200‌ متری (در جنوب شرقی بیرجند، برزج) نیز گسترش دارد (Rechinger, 1982; Thorne, 1992).

گونه‌های گزارش شده در خراسان شامل:
H. bituminosus Fisch. & C.A. Mey.،
H. sessilifolius Benth.، H. elegans Bunge.،
H. platystegius Rech.f.و H. calycinus (Boiss.) Benth. است. از این میان، گونه H. sessilifolius در فلات ایران تنها از کوه بزد (شهرستان تربت جام) گزارش شده (Rechinger, 1982) و در جمع‌آوری‌های صورت گرفته، تا به حال پیدا نشده است.

دو گونه H. bituminosus و H. elegans بسیار شبیه به یکدیگر هستند و از لحاظ بسیاری از صفات، همپوشانی زیادی با یکدیگر دارند (Rechinger, 1982). برای مثال، از نظر اندازه کاسه گل، رنگ کاسه گل (ارغوانی پُر رنگ)، اندازه و شکل برگه به یکدیگر شباهت دارند. در واقع آنچه که موجب جدایی این دو گونه از یکدیگر می‌شود را باید با صفات بیشتری بررسی کرد. Satil و همکاران (2007) در ترکیه، بر روی این دو گونه مطالعه مورفولوژیک و آناتومیک انجام دادند و عنوان کردند که این دو گونه به وسیله صفت رنگ جام گل از یکدیگر جدا می‌شوند که در H. bituminosus رنگ جام گل مایل به قرمز و در H. elegans آبی مایل به سفید است. همچنین، ذکر شده که شرح گونه
H. bituminosus با آنچه که در فلورهای دیگر از جمله فلورا ایرانیکا آمده، متفاوت است. این مسأله در مورد شرح گونه‌های خراسان در فلورا ایرانیکا با آنچه که در نمونه‌های مورد مطالعه دیده می‌شود، همخوانی بالایی را نشان می‌دهد. در واقع می‌توان گفت که مشکل اصلی، تنوع درون گونه‌ای (بین جمعیت‌های یک گونه) بسیار بالای گونه‌های جنس Hymenocrater است (جعفرزاده، 1386). این مسأله را در مورد اندازه برگه نیز می‌توان عنوان کرد. در شرح گونه H. bituminosus،برگه‌ها دارای طولی معادل 6-7 میلی‌متر هستند، در حالی‌که نمونه‌های اندازه‌گیری شده در خراسان، طول برگه‌ها بین 5 تا 10 میلی‌متر است. این تنوع برگه‌ایی درH. platystegiusچشمگیرتر است (Hedberg, 1957).

مطالعه حاضر، به منظور حل مشکلات تاکسونومیک این جنس از یک سو به لحاظ فلوریستیک و از سوی دیگر، به جهت دارویی بودن آن انجام گرفته است. در واقع هدف از این مطالعه، بررسی دقیق‌تر این جنس در منطقه خراسان با تأکید بر شواهد ریخت‌شناختی صورت گرفت. تاکنون از روش مورفومتریک (انتخاب تعداد زیادی صفت تعیین کننده) برای تعیین مرزهای گونه‌ای این جنس استفاده نشده است. با مطالعه این صفات و همچنین یافتن صفات جدید با ارزش ریخت‌شناسی، تلاش می‌شود که به نتایج بهتری دست یافته و گامی در جهت حل این مشکل برداشت.

مواد و روش‌ها

مواد گیاهی شامل 150 نمونه گیاهی از هرباریوم‌های پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد (FUMH) و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی بود. برای تکمیل و مطالعه هرچه دقیق‌تر نمونه‌ها، طی دوره رویشی سال 1389، به جمع‌آوری بیشتر گونه‌های این جنس از محل پراکنش آنها در استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی پرداخته شد و برخی از صفات تعیین‌کننده در طبیعت بررسی شدند. نمونه‌های جمع‌آوری شده با استفاده از منابع مختلف از جمله، فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1982)، فلور شوروی (Gorshkova, 1976)، فلور ترکیه (Mill, 1982) و فلور پاکستان (Thorne, 1992) به طور دقیق شناسایی و از اجزای مختلف گل اسلاید تهیه شد. از میان نمونه‌های مورد مطالعه اولیه، صفات 44 نمونه ارزیابی گردید که محل، تاریخ جمع‌آوری، و سایر ویژگی‌های محیطی به همراه کد هرباریومی آنها در جدول 1 آورده شده است.

صفات مورفولوژیک

صفات استفاده شده در تحقیقات پیشین و در فلورهای موجود، برای جداسازی و تمایز گونه‌ای کافی نبودند، به همین منظور جدول صفات جدید (جدول 2) تهیه شد. از بین نمونه‌های مطالعه شده، اندازه‌گیری روی 44 نمونه گیاهی (کامل‌ترین نمونه‌ها) انجام شد. صفات اندازه‌گیری شده، شامل 28 صفت کمّی و 52 صفت کیفی بود که بیشتر مربوط به صفات زایشی هستند (جدول 2). برای گونه
H. bituminosus، 14 فرد از جمعیت‌های مختلف و برای سایر گونه‌ها، هر کدام 10 فرد استفاده شد. از بین تمام افراد اندازه‌گیری شده، 9 فرد مربوط به نمونه‌های جمع‌آوری شده در دوره رویشی سال 1389 بوده، سایر نمونه‌ها هرباریومی‌اند، صفات کیفی کد گذاری شدند (جدول 2). برای اندازه‌گیری صفات مربوط به جام گل و کاسه گل، گلی انتخاب شد که بالغ شده و جام گل به طور کامل باز شده باشد. این صفات، در حالت غنچه گل با حالت گل باز شده متفاوتند. همچنین، چون هنگام رسیدن فندقه، اندازه‌ها تغییر می‌کند، صفات مربوط به کاسه گل به صورت مجزا، هم در حالت رسیدگی فندقه (گل میوه‌دار) و هم در حالت گل، بررسی شد.

جدول 1- ویژگی‌های مربوط به 44 نمونه اندازه‌گیری شده

جدول 2- صفات اندازه‌گیری شده در بین گونه‌های جنس Hymenocrater در منطقه خراسان. از بین تمام صفات، آنهایی که ستاره دارند، از تجزیه‌های نهایی حذف شدند. صفات کیفی مورد استفاده در این مطالعه با علامت + مشخص شده‌اند.

در بررسی اولیه صفات برگی، به علت اینکه اندازه برگ‌های پایینی با برگ‌های بالایی متفاوت بود، برگ‌های پایینی و بالایی به طور جداگانه اندازه‌گیری شدند (طول برگ بالایی، طول برگ پایینی و غیره). همان‌طور که قبلاً گفته شد کُرک‌های روی بخش‌های مختلف گل‌آذین و حتی روی بخش‌های رویشی گیاه اکثراً به صورت ساده بوده، علاوه بر آن دارای کُرک‌های غده‌ای نیز هستند. کُرک‌های غده‌ای در بعضی بخش‌ها دارای پایه یک تا چند سلولی بودند، به همین دلیل هر کدام از صفات مربوط به کُرک‌ و نوع آنها در بخش‌های مختلف مثل ساقه، کاسه گل، برگه‌ها، برگ‌ها (پشت و روی برگ‌ها) و حتی روی رگبرگ‌های رو و پشت برگ‌ها، به طور جداگانه بررسی شدند (صفات 12، 13، 14، 15، 16، 17، 22 و 23؛ جدول 2).

تجزیه داده‌ها

توزیع نرمال داده‌ها با آزمون Kolmogorov-Smirnov بررسی شد. بر اساس این آزمون که توسط نرم‌افزار SPSS نسخه 0/16 انجام پذیرفت، تمام داده‌ها از توزیع نرمال برخوردار نبودند. با به کارگیری روش‌های مختلف تبدیل (transformation) موجود در نرم‌افزار، برخی از صفات با توزیع غیر نرمال، نرمال شده اما بعضی دیگر از صفات، با به کارگیری تمام روش‌های تبدیل، از توزیع نرمال برخوردار نشدند. بنابراین، با توجه به غیر نرمال بودن توزیع برخی از صفات، در تجزیه و تحلیل‌های بعدی از روش های آماری غیر پارامتری استفاده شد. از طرف دیگر، با توجه به به کار‌گیری داده‌های کمّی و کیفی در یک ماتریس، مقایسه متغیرها با استفاده از آزمون Kruskal-Wallis صورت گرفت (Legendre and Legendre, 1998). در این روش و با مقایسه دامنه تغییرات، صفاتی که به طور معنی‌دار در تمایز بین نمونه‌ها مؤثر باشند، در تجزیه و تحلیل‌های بعد به کار رفته، سایر صفات حذف خواهند شد. برای بهتر نشان دادن بعضی از صفات مثل شکل یک اندام، از نسبت طول به عرض آنها (مانند صفت 8، جدول 2) استفاده شد. استفاده از نسبت‌ها در بسیاری از مطالعات، نتایج با ارزشی را ایجاد کرده است Hill, 1980)؛ Estabrook and Gates, 1984؛
West and Noble, 1984). برای بررسی الگوی روابط خویشاوندی بین OTUs (operational taxonomic units)، از نظر صفات به کار گرفته شده، از تجزیه و تحلیل مؤلفه اصلی یا PCA (Principal Component Analysis) ، در نرم‌افزار CANOCO (TerBraak, 1988) استفاده شد.  بیشتر صفاتی که در این تحقیق اندازه‌گیری شدند، بر حسب میلی‌متر هستند اما همان‌طور که در بالا اشاره شد، از نسبت بین مقادیر نیز استفاده شد. بنابراین، داده‌ها non-additive بوده، در انتخاب گزینه‌های تجزیه و تحلیل PCA، گزینه transform کردن داده‌ها انتخاب شد (Legendre and Legendre, 1998). به علت نقص برخی از نمونه‌های مورد مطالعه، برخی از صفات به عنوان داده‌های از دست رفته (missing data) تلقی و با مقادیر میانگین افراد دیگر متعلق به همان گونه، جایگزین شدند (Legendre and Legendre, 1998). برای تشخیص ترکیبی از بهترین صفات جدا کننده گونه‌های مورد مطالعه، از تجزیه افتراقی (Canonical Discriminant Analysis, CDA) استفاده شد. بهترین صفات بر اساس بیشترین ضریب تأثیر آنها (canonical discriminant function coefficients) در جدایی گونه‌ها انتخاب شدند. این تجزیه با کمک نرم‌افزار SPSS نسخه 0/16 انجام شد.

نتایج

نتایج حاصل از آزمون Kruskal-Wallis نشان داد که 38 صفت، اختلاف معنی‌داری در بین گونه‌ها ایجاد نکرده، در تجزیه و تحلیل‌های بعدی استفاده نشدند. آزمون مذکور تنها 42 صفت را به لحاظ آماری برای انجام تجزیه و تحلیل‌های بعدی مناسب دانست که برخی از آنها شامل رنگ بخش چوبی شده، طول برگه، نوک برگه، رنگ برگه و موقعیت گل‌ها در طول شاخه بودند (جدول 2). صفات حذف شده در بین OTUs جدایی خوبی ایجاد نمی‌کردند. صفات حذف شده در جدول 2 با علامت ستاره مشخص شده‌اند. تجزیه به مؤلفه اصلی (PCA) با به کارگیری صفات مناسب صورت گرفت. در PC1 (شکل 1)، صفاتی مانند شکل برگه و نسبت طول برگه به عرض آن با مقادیر عددی بالاتر، در جدایی گونه‌ها مؤثر بودند (شکل 1، PCA1b و PCA2b). در نمودار حاصل از PCA (شکل 1، PCA1a)، سه گروه تقریباً مجزا را می‌توان تشخیص داد. گروه اول روی محور PC2 فقط شامل افرادی از گونه
H. bituminosus هستند. در گروه دوم تمام افراد گونه H. platystegius، یک فرد از گونه
H. bituminosus و یک فرد از گونه
H. elegans قرار دارند. در گروه سوم افراد دو گونه H. calycinus و H. elegans قرار داشته که در واقع همپوشانی زیادی میان آنها وجود دارد و تفکیک بالایی از خود نشان نمی‌دهند. دو فرد از گونه H. bituminosus نیز در گروه سوم واقع شده است. در واقع گروه سوم شامل گونه‌هایی است که صفات مشترک زیادی داشتند. با توجه به شکل 1 (PCA1b) جمعیت‌های گونه‌های
H. elegans و H. calycinus به طور مشخص‌تری از یکدیگر جدا شدند. همان‌طور که در شکل 1 (PCA2b) دیده می‌شود، گونه
H. calycinus با صفات طول برگ پای گل‌آذین نسبت به گل‌آذین، نسبت طول قطعات کاسه گل به عرض آن، نوک برگه، تعداد برگه در هر گل‌آذین، نسبت طول برگه به عرض آن و فاصله ی دو پرچم پشتی و جلویی از بقیه جدا شده است. نتایج حاصل از تجزیه افتراقی (جدول 3) نشان می‌دهد که صفات تعداد برگه در هر گل‌آذین (NBIN)، طول برگ پای گل‌آذین نسبت به گل‌آذین (ILIR)، طول لوله کاسه گل (LECX)، کُرک‌ ساده روی برگ (STLS) و طول لوب پایینی جام گل (LACL) باعث تفکیک گونه‌ها بر روی محور اول (PC1) شده‌اند. صفات طول لوله کاسه گل در حالت میوه (DIAF)، طول پرچم پشتی (LPOF)، طول پرچم جلویی (LPAF) و رنگ فندقه (CONV) از بهترین گزینه‌های جدا کننده گونه‌های مورد مطالعه بر اساس محور دوم (PC2) هستند. شکل برگه (BRSH)، فاصله بین دو میله پرچم پشتی (DIPF)، عرض برگه (WIBR)، موقعیت گل‌ها در طول شاخه (POIN)، قاعده برگه (BRBA)، رنگ برگه (BRCO) و رأس لوب بزرگ (TIPC) از بهترین صفات جدا کننده بین گونه‌های مورد مطالعه بر روی محور سوم (PC3) هستند.

شکل 1- نمودار حاصل از تجزیه PCA بین 44 فرد جنس Hymenocrater. در PCA1b و PCA2b: صفات با علامت اختصاری در شکل آمده (فهرست اختصارات صفات در جدول 2 آمده است) و در واقع نشان‌دهنده صفاتی هستند که در گروه‌بندی شرکت کرده‌اند و طول فلش‌ها به منزله بیشتر بودن مقدار عددی آن صفت است. در PCA1a و PCA2a گروه‌بندی ایجاد شده در بین گونه‌ها نشان داده شده است که PCA1a شکل حاصل از محور اول و دوم است و PCA2a شکل حاصل از محور اول و سوم است که این شکل برای نشان دادن گروه‌بندی بین گونه‌های H. calycinus مناسب است، اما در حالت کلی شکل PCA1a بیشترین تنوع را نشان می‌دهد. میزان تغییرات صفات برای هر محور به صورت درصد نشان داده شده است ²: H. elegans، u: H. platystegius، ¸: H. calycinus، ˜: H. bituminosus.

جدول 3- فهرست بهترین صفات متمایز کننده بین گونه‌های مورد مطالعه بر روی سه محور PC1، PC2 و PC3. انتخاب این صفات بر اساس بیشترین تأثیر آنها در جدایی گونه‌ها صورت گرفته است. فهرست اختصارات صفات در جدول 2 آمده است.

بحث

از میان تمام صفات برگی اندازه‌گیری شده فقط دو صفت شکل حاشیه برگ و نوک برگ تا حدودی مناسب بودند و حذف نشدند. در واقع صفات برگی در جنس Hymenocrater برای تشخیص و جدایی گونه‌های آن مناسب نیستند. علاوه بر این، در طی اندازه‌گیری جمعیت‌های گونه‌ها، تنوع برگی حتی در یک فرد هم مشاهده می‌شود، به طوری که برگ‌های مربوط به قسمت‌های پایینی، نوک‌هایی کاملاً گرد و بدون دندانه داشتند و برگ‌های بالایی، کاملاً دندانه‌دار و دارای نوک نسبتاً تیز بودند. صفات جام گل نیز اکثراً حذف شدند اما مؤثرترین صفات مربوط به برگه‌ها بودند (شکل1، PCA2a، جدول 3).

در این مطالعه، تجزیه چند متغیره PCA با به‌کارگیری صفات ریخت‌شناختی قویاً سه گروه را مجزا کرد (شکل 1، PCA1a). در گروه اول، افراد گونه H. bituminosusبا تجمع تقریباً نزدیکی نسبت به هم قرار گرفته‌اند و در واقع صفاتی مانند طول قطعات کاسه گل در حالت گل‌دار (LECA)، طول قطعات کاسه گل در حالت میوه‌دار (LECS)، نوک قطعات کاسه گل (ACAS)، عرض قطعات کاسه گل در حالت گل‌دار (WECS) و عرض قطعات کاسه گل در حالت میوه‌دار (WECA)، این گونه را از سایرین مجزا ساخته است، اما همان‌طور که در شکل 1 دیده می‌شود، دو فرد شماره 7 و 10 از گونه H. bituminosusوارد گروه سوم (تجمع گونه‌های H. calycinus و H. elegans) شده است و با صفات آن همپوشانی داشته و دارای صفاتی هستند که آنها را به دو گونه H. calycinus و H. elegans (شکل 1، PCA1a) بیشتر نزدیک کرده است. مهم‌ترین این صفات شامل جنس قطعات کاسه گل (STCS)، شکل نوک قطعات کاسه گل (ACAS)، طول برگ پای گل‌آذین نسبت به گل‌آذین (ILIR) است. در واقع نتیجه تجزیه این است که این دو فرد را باید از گونه H. bituminosusخارج ساخت. فرد شماره 14 از گونه H. bituminosus نیز که به طور مشخصی جدا از بقیه افراد و بالای گروه اول قرار گرفته است با صفاتی مثل رنگ بخش چوبی شده، نوع کُرک‌های روی ساقه، نوک برگه و طول خامه (جدول 2) جدا گردیده است. در شرح گونه H. bituminosus (Rechinger, 1982)در مورد صفت اندازه دم‌گل‌آذین گفته شده است که این گونه تقریباً بدون دم‌گل‌آذین و یا دارای دم‌گل‌آذین کوتاه است، در حالی که محدوده نمونه‌های اندازه‌گیری شده (در خراسان)، طول دم‌گل بین 2 تا 3 میلی‌متر و برای دم گل‌آذین 4 تا 10 میلی‌متر هستند. همچنین در نمونه جمع‌آوری شده از منطقه فریزی در کوه‌های بینالود (جدول 1، شماره 14)، نمونه‌ای که به H. bituminosus بسیار شباهت دارد، دم‌گلی به طول 10 میلی‌متر و دم‌گل‌آذینی به طول 23 میلی‌متر دیده شده است. البته ذکر این نکته نیز لازم است که این دو صفت (دم‌گل و دم‌گل‌آذین) از محدوده اندازه‌گیری شده در نمونه‌های خراسان خیلی بیشتر است. این دو صفت از جمله صفات زایشی هستند و صفات زایشی به علت اهمیتی که در بقاء موجود زنده دارند، معمولاً کمتر دستخوش تغییر قرار می‌گیرند. بر روی این نمونه گیاهی باید تأمل بیشتری داشت و با دقت بیشتری آن را بررسی کرد.

گروه دوم که عمدتاً شامل افراد گونه
H. platystegius است، محدوده وسیع‌تری را در شکل 1 به خود اختصاص داده است. احتمالاً این امر ناشی از تنوع بالا در اندازه بعضی از صفات مثل برگه است. گونه H. platystegius با وجود اینکه محدوده وسیعی را به خود اختصاص داده است اما هیچ گونه دیگری با آن گروه‌بندی نشده است و حتی می‌توان بین افراد گونه H. platystegiusنیز دو زیر گروه تشخیص داد. شاید این مسأله نشان‌دهنده وجود دو زیر گونه، به خصوص دو نمونه 42 و 45 (شکل 1،PCA1a و جدول 1) که در یک زیرگروه مجزا قرار گرفته‌اند، باشد. از جمله صفات متمایز کننده این دو زیرگروه، می‌توان به رنگ برگه، قاعده برگه، کُرک‌ حاشیه برگه و تعداد برگه در هر گل‌آذین اشاره کرد.

همان‌طور که در شکل 1 مشخص است، مشکل اصلی، تشخیص موقعیت تاکسونومیک گونه‌های
H. calycinus و H. elegans (گروه سوم) است. در نگاه کلی به نمونه‌های هرباریومی و نمونه‌های موجود در طبیعت، گونه H. calycinus را می‌توان با صفات کاسه گلی آن از بقیه گونه‌های Hymenocraterمجزا و تفکیک کرد (کاسه گل H. calycinusکاملاً مثلثی شکل و نوک تیز و خاص همین گونه است)، اما در این مطالعه (شکل PCA1a)، نمونه‌های این گونه از افراد گونه H. elegansقابل تفکیک نیستند. با توجه به این موضوع شاید بتوان گفت صفت کاسه گل به میزان کافی متمایز کننده نیست و صفات جداکننده این دو گونه، اندازه و شکل برگه‌هایشان (نسبت طول برگه به عرض آن، شکل برگه و قطر میله پرچم) باشد. گونه
H. elegansتقریباً در بیشتر فضاهای PCA قرار گرفته است (شکل PCA1a). شاید بهتر باشد که بگوییم
H. elegans زیرگونه H. bituminosus است و نباید آن را یک گونه جدا در نظر گرفت. اما طبق بررسی‌های El-Gazzar و Watson (1970) این دو گونه به صورت جداگانه شرح داده شده‌اند. همان‌طور که در مقدمه به آن اشاره شد، منطبق نبودن صفات این گونه با آنچه که در فلورا ایرانیکا شرح داده شده است، باعث تقویت این فرضیه می‌شود. در شکل PCA1b (شکل 1)، می‌توان گروه‌بندی بهتری را بین این دو گونه مشاهده کرد. گونه H. calycinus با توجه به PCA2b با صفاتی مثل طول برگ پای گل‌آذین نسبت به گل‌آذین (ILIR)، نسبت طول قطعات کاسه گل به عرض آن (LWCS)، نوک برگه (HEBR)، تعداد برگه در هر گل‌آذین (NBIN)، نسبت طول برگه به عرض آن (LWRB) و فاصله دو پرچم پشتی و جلویی (DLPF)، از سایرین جدا شده است و همان‌طور که قبلاً ذکر شد تفاوت اصلی در جدایی این دو گونه قبل از انجام هر گونه تجزیه نیز صفات مربوط به کاسه گل بوده است. فرد شماره 36 از گونه H. calycinus نیز که وارد افراد گونه H. elegans شده است (شکل 1، PCA1b) با صفاتی مثل عرض برگه، کُرک‌ حاشیه برگه، قاعده برگه و موقعیت گل‌ها در طول شاخه متمایز شده است.

کلید شناسایی گونه‌های جنس Hymenocrater در منطقه خراسان

1a: قطعات کاسه گل با طول و عرض مساوی، نوک مثلثی، برگه پهن، رأس منقاردار، چرخه‌های گل در طول شاخه گل‌دهنده ‌متراکم و نزدیک به هم، شاخه پُرگل ................................................................ H. platystegius
b: طول قطعات کاسه گل بلندتر از عرض آنها، نوک گرد تا تیز، برگه باریک، بدون منقار، چرخه‌های گل در طول شاخه گل‌دهنده دور از هم یا تقریباً نزدیک ............................................................................................... 2
2a: نوک قطعات کاسه گل تیز، برگه‌ها نوک تیز و باریک (درفشی شکل) و علفی، پراکندگی گل‌ها در طول شاخه به صورت حدواسط ............................................................................................................. H. calycinus
b: انتهای قطعات کاسه گل گرد تا مثلثی، نوک برگه‌ها مثلثی (سرنیزه‌ای)، علفی یا غشایی، چرخه‌های گل در طول شاخه گل‌دهنده دور از هم ................................................................................................................................ 3
3a: انتهای قطعات کاسه گل گرد، علفی یا غشایی، جام گل به رنگ ارغوانی مایل به قرمز ......... H. bituminosus
b: انتهای قطعات کاسه گل مثلثی، غشایی، جام گل به رنگ ارغوانی مایل به سفید ............................. H. elegans

تشکر و قدردانی

از تمامی بزرگواران در پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد، جناب آقای دکتر معماریانی، سرکار خانم زنگویی و سایر همکاران این مرکز، همچنین، جناب آقای علی اصغر بصیری تکنسین آزمایشگاه سیستماتیک گیاهی دانشکده علوم پایه دانشگاه فردوسی مشهد و خانم‌ها سمیه قائم‌پناه، مژگان رشیدترانلو، فاطمه بطیاری و خدیجه کریمی برای جمع‌آوری برخی از نمونه‌های گیاهی، کمال تشکر و قدردانی را داریم.