اخبار و اعلانات

 آمار

تعداد نشریات43
تعداد شماره‌ها1,713
تعداد مقالات14,043
تعداد مشاهده مقاله33,973,394
تعداد دریافت فایل اصل مقاله13,605,041
درویش‌نیا, حمید, دهقانی کاظمی, مهدی, فرقانی, امیر حسین, کاویانی فرد, امیر ارسلان. (1391). مطالعه و معرفی فلور منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ در استان ایلام. , 4(11), 47-60.
حمید درویش‌نیا; مهدی دهقانی کاظمی; امیر حسین فرقانی; امیر ارسلان کاویانی فرد. "مطالعه و معرفی فلور منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ در استان ایلام". , 4, 11, 1391, 47-60.
درویش‌نیا, حمید, دهقانی کاظمی, مهدی, فرقانی, امیر حسین, کاویانی فرد, امیر ارسلان. (1391). 'مطالعه و معرفی فلور منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ در استان ایلام', , 4(11), pp. 47-60.
درویش‌نیا, حمید, دهقانی کاظمی, مهدی, فرقانی, امیر حسین, کاویانی فرد, امیر ارسلان. مطالعه و معرفی فلور منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ در استان ایلام. , 1391; 4(11): 47-60.

مطالعه و معرفی فلور منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ در استان ایلام

تاکسونومی و بیوسیستماتیک
مقاله 6، دوره 4، شماره 11، شهریور 1391، صفحه 47-60    اصل مقاله (947.42 K)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
نویسندگان
حمید درویش‌نیا1؛ مهدی دهقانی کاظمی2؛ امیر حسین فرقانی* 1؛ امیر ارسلان کاویانی فرد1
1گروه زیست‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران 4697 – 19395، ج. ا. ایران
2گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه زابل، زابل، ایران
چکیده
در این مطالعه، فلور منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ در استان ایلام مورد بررسی قرار گرفت. این منطقه در طول 46 درجه و 18 دقیقه تا 46 درجه و 37 دقیقه شرقی و عرض 33 درجه و 26 دقیقه تا 33 درجه و 45 دقیقه شمالی واقع شده است. طبق روش مرسوم مطالعات فلوریستیک، گیاهان از منطقه نامبرده جمع‌آوری، شناسایی و در هرباریوم دانشگاه پیام نور ایلام قرار داده شدند. این مطالعه نشان داد که در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ 52 تیره، 156 جنس و 231 گونه گیاهی وجود دارد. بزرگترین تیره، Compositae با 18 جنس و 29 گونه و بزرگترین جنس Astragalus از تیره Fabaceae با 11 گونه است. شکل‌های زیستی گیاهان منطقه طبق روش رانکایر شامل 9 درصد فانروفیت، 13 درصد کریپتوفیت، 42 درصد همی‌کریپتوفیت، 4 درصد کامفیت و 32 درصد تروفیت است. درصد بالای عناصر ایرانی-تورانی، نشان می‌دهد که منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ به این فیتوکوریون تعلق دارد. همچنین، این مطالعه تنوع گونه‌ای بالا و غالبیت بارز گیاهان همی‌‌کریپتوفیت را نشان داد که احتمالاً ناشی از ارتفاع بالا و سرمای شدید حاکم بر منطقه در فصل نامساعد است. همچنین وفور گونه‌های تروفیت هم به ارتفاع منطقه و هم تخریب‌های شدید و آشکار ناشی از چرای مفرط، قطع درختان توسط دامداران و هم‌جواری آن با شهر ایلام مرتبط است.
کلیدواژه‌ها
ایلام؛ شکل زیستی؛ فلور؛ مانشت و قلارنگ
اصل مقاله

مقدمه

مطالعات فلوریستیک، پایه و اساس مطالعات مختلف به ویژه مطالعات مرتبط با بوم‌شناسی، جنگلداری، کشاورزی، گیاهان دارویی و ... است. شناسایی و معرفی گیاهان منطقه‌ای فواید متعددی مانند: معرفی گونه‌های جدید، مقاوم، در حال انقراض، دارویی و ... را فراهم نموده و زمینه مناسب برای بهره‌برداری از آنها را ایجاد می‌کند.

کشور پهناور ایران با مساحت 1648000 کیلومتر مربع دارای تنوع اقلیمی بسیار بالایی است و در نتیجه یکی از مناطق پوششی مهم از لحاظ تنوع گونه‌ای در جهان است (مصداقی، 1383). استان ایلام با وسعتی حدود 20150 کیلومتر مربع حدود 4/1 درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است و با داشتن چشم‌اندازهای طبیعی و زیبا، گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری، وجود اقلیم‌های متفاوت آب و هوایی و به خاطر زیبایی طبیعی‌اش به «عروس زاگرس» شهرت یافته است (محمودیان، 1383). یکی از مناطقی که در مجاورت شهر ایلام، به دلیل برخورداری از پوشش جنگلی بلوط و چشم‌اندازهای زیبا و درّه‌های شگرف بسیار مورد توجه است؛ منطقه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست مانشت و قلارنگ است. این منطقه به دلیل آب و هوای منحصر به فرد و تأثیری که بر آب و هوای شهر ایلام دارد، از اهمیت زیست-محیطی بسزایی در استان ایلام برخوردار است. معرفی سیمای زیست‌محیطی این منطقه می‌تواند نقش شایان توجهی جهت آشنایی علاقمندان با این موهبت الهی، اهمیت، حمایت، حفاظت و استفاده صحیح از آن به عنوان تفرجگاه ایفا نماید (جعفری، 1386). این منطقه حفاظت‌شده با توجه به اختلاف ارتفاع نسبتاً زیاد، از تنوع گیاهی بسیار خوبی برخوردار است. لذا در راستای دستیابی به نیازهای ذکر شده و تکمیل مطالعات فلور ایران، فلور گیاهی منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ بررسی و گونه‌های گیاهی موجود در آن شناسایی شد. این منطقه از نظر مطالعات فلوریستیک مورد توجه زیادی قرار نگرفته، اما مطالعه تنگ ارغوان، که در مجاورت این منطقه قرار دارد، توسط حاتمی و همکاران (1389) انجام گرفته است. همچنین مطالعه فلور استان (مظفریان، 1387) و مطالعاتی روی سایر مناطق حفاظت‌شده استان، از جمله مطالعات رشید نهال (1385) و مریدی (1385) صورت گرفته است.

 

مواد و روش‌ها

حدود و ویژگی‌های منطقه

منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ با وسعت 33 هزار هکتار در طول 46 درجه و 18 دقیقه تا 46 درجه و 37 دقیقه شرقی و عرض 33 درجه و 26 دقیقه تا 33 درجه و 45 دقیقه شمالی واقع شده است. این منطقه در شمال استان ایلام و بین سه شهرستان ایلام، شیروان چرداول و ایوان قرار گرفته است (شکل 1). منطقه‌ای کوهستانی از سلسله جبال زاگرس است که پوشش گیاهی آن را درخت بلوط ایرانی، به عنوان گونه غالب، و انواع گندمیان و انواع گون‌ها تشکیل می‌دهند (شکل 2). سیمای آن از ارتفاعات مرتفع و تپه ماهورهای ناهمگن و درّه‌های عمیق تشکیل شده است. حدود 70 درصد منطقه را تیپ اراضی کوهستانی، 19 درصد را تیپ تپه‌ای و 11 درصد را تیپ اراضی جلگه‌ای مرتفع تشکیل می‌دهد (جعفری، 1386).

دامنه تغییرات ارتفاعی بین 1105 تا 2650 متر از سطح دریاست. در ارتفاعات مختلف، سیمای طبیعی منطقه نیز متفاوت است. حداقل ارتفاع منطقه حفاظت‌شده در اراضی کشاورزی سراب ایوان و حداکثر آن در کوه مانشت قرار دارد (شکل 3).

 

شکل 1- موقعیت منطقه مطالعه شده

 

 

شکل 2- سیمای طبیعی منطقه مطالعه شده و پاسگاه محیط‌بانی منطقه

 

 

 

شکل 3- نقشه طبقات ارتفاعی منطقه مطالعه شده

اقلیم و زمین‌شناسی منطقه

میانگین بارندگی سالیانه محدوده منطقه حفاظت‌شده بر اساس نقشة خطوط هم‌باران سالیانه معادل 632 میلی‌متر محاسبه شده است. بیشترین بخش از بارندگی سالیانه در طی سه ماهه دی، بهمن و اسفند بوده، در فصل تابستان بارندگی به ندرت اتفاق می‌افتد. بنابراین، بر اساس بررسی‌های انجام شده، فصل زمستان با 45 تا 50 درصد، پُر باران‌ترین فصل سال و پاییز با 80/30 درصد دومین فصل پُر باران منطقه است. همچنین مطالعه توزیع بارندگی ایستگاه‌های مختلف حاکی از آن است که رژیم بارندگی مدیترانه‌ای است. میانگین دمای روزانه منطقه 8/9 درجه سانتیگراد، میانگین حداکثر دمای منطقه 4/18 درجه سانتیگراد، میانگین حداقل دمای منطقه 6 درجه سانتیگراد و متوسط ایام یخبندان 42 روز در سال است. حداقل مطلق دما 15- درجه سانتیگراد در بهمن ماه و ماکزیمم مطلق سالیانه 47 درجه سانتیگراد است (جعفری، 1386).

این منطقه دارای 5 تیپ اصلی پستی و بلندی است که عبارتند از: تیپ کوه‌ها، تپه‌ها، فلات‌ها و تراس‌های فوقانی، دشت‌های دامنه‌ای و واریزه‌های بادبزنی‌شکل سنگریزه‌دار که از نظر ساختار و مشخصات اصلی با هم اختلاف دارند. مشخصات خاک در هر یک از واحدها به این شرح است: در واحد اراضی کوه‌های مرتفع با قلل مدوّر و درّه‌های متعدد، خاک‌های کم عمق تا نیمه‌عمیق با بافت سنگین بر روی مواد آهکی متراکم قرار دارند. درصد مواد آهکی در خاک‌های تحتانی به‌طور عمده از 40 درصد بیشتر است. کربن آلی در خاک‌های سطحی حدود 1-5/1 درصد است. در واحد اراضی کوه‌های نسبتاً مرتفع تا مرتفع با قلل سنگی و کشیده و عمدتاً از سنگ‌های آهکی دولومیتی و یا آسماری، خاک‌ها کم عمق و سنگلاخی با بافت سنگین و عمدتاً فاقد شوری هستند. اسیدیته خاک‌ها حدود
5/7 -8 و مقدار کربن آلی در خاک‌های سطحی نزدیک به یک درصد است. در واحد اراضی تپه‌های کم ارتفاع تا نسبتاً مرتفع سنگی و تپه‌های مرتفع با قلل سنگی و کشیده، مشخصات خاک‌ها کم و بیش شبیه کوه‌های نسبتاً مرتفع تا مرتفع با قلل سنگی و کشیده است. در واحد اراضی تپه‌های کم ارتفاع تا نسبتاً مرتفع با قلل مدور و درّه‌های متعدد، اغلب خاک‌های نیمه‌عمیق تا عمیق و بدون سنگریزه یا سنگریزه اندک تا نسبتاً تکامل یافته با بافت سنگین تا خیلی سنگین که عموماً بر روی تراکم مواد یا لکه‌های آهکی قرار گرفته‌اند، دیده می‌شود. درصد مواد آهکی در خاک‌های تحتانی عمدتاً از 35 درصد بیشتر است. در واحدهای اراضی با شیب ملایم خاک‌های نیمه‌عمیق تا سنگریزه‌دار با بافت سنگین دیده می‌شود و اغلب بر روی سنگریزه‌های زاویه‌دار آهکی متراکم هستند، خاک‌ها فاقد شوری بوده و مواد آلی در افق‌های تحتانی حدود 10-30 درصد است. در واحد اراضی فلات‌ها و تراس‌های با پستی و بلندی کم تا متوسط و دشت‌های دامنه‌ای تقریباً مسطح، خاک‌های بسیار عمیق تکامل یافته با بافت سنگین تا خیلی سنگین دیده می‌شود که درصد کربن آلی آنها حدود 8/0 و مقدار مواد آهکی آنها 20-30 درصد است. در واحدهای اراضی واریزه‌های بادبزنی شکل سنگریزه‌دار با شیب ملایم و بدون پستی و بلندی، خاک‌های کم عمق تا نسبتاً عمیق سنگریزه‌دار با بافت سنگین بر روی سنگریزه‌دار آهکی متراکم دیده می‌شوند که فاقد تکامل پروفیلی و تنها دارای افق سطحی اکریک (ochric) است (جعفری، 1386).

 

روش مطالعه

پس از تهیه نقشه (مقیاس: 1:25000) و مشاهده عکس‌ها و تعیین محدوده جغرافیایی منطقه، جمع‌آوری گیاهان در طول دو سال (1388-1389) و در اواخر زمستان و همچنین تمام ماه‌های فصول بهار و تابستان با مراجعه مستقیم به منطقه مورد مطالعه انجام شد. نمونه‌های جمع‌آوری شده طبق روش مرسوم تحت پرس خشک و روی مقواهای هرباریومی الصاق شدند. به هر نمونه یک برچسب هرباریومی اختصاص داده شد سپس با استفاده از مجموعه‌های فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2010)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1988)، فلور عراق (Townsend et al., 1966-1980)، فلور ایران (اسدی، 1367-1389)، فلور رنگی ایران (قهرمان، 1358-1377) و رده‌بندی گیاهی (مظفریان، 1383) شناسایی گیاهان انجام گرفت. نمونه‌های هرباریومی شناسایی و در هرباریوم دانشگاه پیام نور ایلام قرار داده شد. تیپ رویشی گیاهان بر اساس روش Raunkier (1934) و انتشار جغرافیایی گونه‌ها بر اساس تقسیم‌بندی نواحی رویشی توسط Takhtajan (1986) تعیین شد. آنگاه اسامی فارسی گیاهان با استفاده از کتاب فرهنگ نام‌های گیاهان ایران (مظفریان، 1385) و اسامی محلی گیاهان، با پرسش از بومیان، تعیین گردید.

 

نتایج

این مطالعه نشان داد که در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ 231 گونه متعلق به 156 جنس و 52 تیره وجود دارد (جدول 1) که 35 گونه آن (27 جنس و 6 تیره) به تک لپه‌ای‌ها و 196 گونه (129 جنس و 46 تیره) به دولپه‌ای‌ها تعلق دارد.


 

 

جدول 1- فهرست تاکسون‌های شناسایی شده، شکل زیستی، نام فارسی یا محلی و منطقه رویشی گیاهان مذکور از منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ در استان ایلام. Ph: فانروفیت، Ch: کامفیت، Cr: کریپتوفیت، H: همی‌کریپتوفیت، T: تروفیت؛ Ir-Tur: ایرانی-تورانی،
Eur-Sib: اروپا-سیبری، Med: مدیترانه‌ای، Sah-Arab: صحرا-عربستان، Sin: صحرا-سندی، P1: چند ناحیه‌ای

تیره

نام علمی

شکل زیستی

نام فارسی/

محلی

انتشار جغرافیایی

Aceraceae

Acer cinerascens Boiss.

Ph

کیکم

Ir-Tur

Anacardiaceae

Pistacia atlantica Desf.

Ph

بنه

Ir-Tur

Anacardiaceae

Pistacia khinjuk stocks

Ph

خینجوک

Ir-Tur

Anacardiaceae

Rhus coriaria L.

Ph

سماق (سماخ)

Ir-Tur/Med

Apiaceae

Bunium cylindricum Drude.

Cr

روغنک

Ir-Tur

Apiaceae

Bunium luristanicum Rech. f.

Cr

زیره

Ir-Tur

Apiaceae

Bunium rectangulum H.Wolff

Cr

زیره

Ir-Tur

Apiaceae

Bupleurum exaltatum M. Bieb.

H

چتر گندمی

Ir-Tur

Apiaceae

Eryngium billardieri F.Delaroche.

H

زول برگ پهن

Ir-Tur/Med

Apiaceae

Eryngium noeanum Boiss.

H

زول کرندی

Ir-Tur

Apiaceae

Eryngium thyrsoideum Boiss.

T

زول گرزنی

Ir-Tur/Med

Apiaceae

Ferula haussknechtii Wolff ex Rech.f.

H

کمای ساورزی

Ir-Tur/Eur-Sib

Apiaceae

Ferulago angulata Subsp.carduchorum (Boiss. & Hausskn.) D.F.Chamb.

H

چویل

Ir-Tur/Eur-Sib

Apiaceae

Johreniopsis seseloides (C.A.Mey) Pimenov

T

کما

Ir-Tur/Med

Apiaceae

Pimpinella deverroides Boiss.

H

جعفری کوهی

Ir-Tur

Apiaceae

Pimpinella tragium Vill.

H

جعفری کوهی

Ir-Tur

Apiaceae

Prangos ferulacea Lindl.

H

جاشیر

Ir-Tur/Med

Apiaceae

Prangos uloptera DC.

H

جاشیر صخره‌ای

Ir-Tur/Med

Apiaceae

Smyrnium cordifolium Boiss.

H

آواندول

Ir-Tur

Apocynaceae

Nerium oleander subsp. kurdicaRech.f

Ph

خرزهره

Ir-Tur/Med/Sah-Arab

Araceae

Arum conophalloides Kotschy ex Schott

Cr

شیپوری سبز

Ir-Tur

Araceae

Arum giganteum Ghahre.

Cr

شیپوری

Ir-Tur

Aristolochiaceae

Aristolochia bottae Jaub. & Spach.

H

زراوند، چیقک

Ir-Tur

Boraginaceae

Alkanna bracteosa Boiss.

T

شنگار برگه‌دار

Ir-Tur/Med

Boraginaceae

Anchusa italica Retz.

H

گاوزبان

Ir-Tur/Eur-Sib

Boraginaceae

Asperugo procumbens L.

T

علف چسبک

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Boraginaceae

Echium italicum L.

T

گل گاوزبان

Ir-Tur/Eur-Sib

Boraginaceae

Heliotropium europaeum L.

T

آفتاب پرست

Ir-Tur/Eur-Sib

Boraginaceae

Heliotropium noeanum Boiss.

T

آفتاب پرست

Ir-Tur

Boraginaceae

Lappula sinaica (A.DC.) Asch. & Schweinf.

T

خارلنگر سینایی

Ir-Tur

Boraginaceae

Lithospermum arvense L.

H

سنگ دانه خودرو

Ir-Tur

Boraginaceae

Myosotis refracta Boiss.

T

فراموشم مکن

Ir-Tur/Med

Boraginaceae

Nonea persica Boiss.

H

چشم گربه‌ای

Ir-Tur

Boraginaceae

Onosma bulbotrichum DC.

H

زنگوله‌ای تیغه‌ای

Ir-Tur

Boraginaceae

Onosma microcarpum DC.

H

زنگوله‌ای زرد

Ir-Tur

Boraginaceae

Onosma platyphyllum Bornm.

H

زنگوله‌ای

Ir-Tur

Boraginaceae

Solenanthus circinatus Ledeb.

T

گل عقربی

Ir-Tur

Caesalpiniaceae

Cercis griffithii Boiss.

Ph

ارغوان افغانی

Ir-Tur

Campanulaceae

Asyneuma cichoriforme Bornm.

T

گل چاک

Ir-Tur

Campanulaceae

Campanula humillima A.DC.

H

گل استکانی

Ir-Tur/Med

Capparidaceae

Cleome iberica DC.

H

علف مار هرز

Ir-Tur

Capparidaceae

Cleome quinquenervia DC.

H

علف مار

Ir-Tur/Med

Caprifoliaceae

Lonicera persica Jaub & Spach

Ph

پلاخور (شن)

Ir-Tur/Med

Caryophyllaceae

Acanthophyllum microcephalum Boiss.

C

چوبک بوته‌ای

Ir-Tur

Caryophyllaceae

Arenaria leptoclados (Rchb.) Guss.

H

مرجانی مویین

Ir-Tur/Eur-Sib

Caryophyllaceae

Dianthus orientalis subsp. aphanoneurus Rech.F.

H

میخک

Ir-Tur

Caryophyllaceae

Dianthus szowitisianus Boiss.

H

میخک خویی

Ir-Tur

Caryophyllaceae

Silene araratica Schischkin.

H

سیلن آراراتی

Ir-Tur/Med

Caryophyllaceae

Silene aucheriana Boiss.

T

مگس گیر

Ir-Tur/Med

Caryophyllaceae

Silene caesarea Boiss. & Balansa.

H

سیلن فلسطینی

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Chenopodiaceae

Atriplex lasiantha Boiss.

T

سلمکی گل کرکی

Ir-Tur

Chenopodiaceae

Chenopodium album L.

T

سلمه تره، سلمک

P1

Chenopodiaceae

Chenopodium foliosum Asch.

T

سلمک توت

Ir-Tur

Chenopodiaceae

Noaea mucronata Asch. & Schweinf.

H

خارکو نشان قهقرا

Ir-Tur/Med

Chenopodiaceae

Salsola canescens Boiss.

T

شور کوهسری

Ir-Tur

Chenopodiaceae

Salsola kali L.

T

شور خاردار

Ir-Tur/Eur-Sib

Compositae

Achillea biebersteinii Afanasiev.

H

بومادران زرد

Ir-Tur

Compositae

Achillea wilhelmsii K.Koch

G

بومادران

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Compositae

Anthemis odontostephana Boiss.

H

بابونه تاج دندانی

Ir-Tur/Med

Compositae

Anthemis tinctoria L.

H

بابونه

Med

Compositae

Artemisia aucheri Boiss.

H

درمنه کوهی

Ir-Tur/Eur-Sib

Compositae

Artemisia haussknechtii Boiss.

H

درمنه زاگرسی

Ir-Tur

Compositae

Carthamus glaucus M.Bieb.

T

گلرنگ مقدس

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Compositae

Carthamus oxyacantha M. Bieb.

T

خارخرون

Ir-Tur

Compositae

Centaurea sosnowskyi Grossh.

T

گل گندم

Ir-Tur

Compositae

Centaurea solstitialis L.

T

گل گندم زرد

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Compositae

Centaurea triumfettii All.

H

گل گندم رنگی

Ir-Tur

Compositae

Centaurea virgata Lam.

H

گل گندم بوته‌ای

Ir-Tur

Compositae

Cephalorrhynchus microcephalus (DC.) Schchian

Cr

کاهو منقاری

Ir-Tur

Compositae

Cirsium congestum Fisch. & C. A. Mey. ex DC.

H

گنگر انبو

Ir-Tur

Compositae

Cirsium spectabile DC.

H

کنگر تماشایی

Ir-Tur

Compositae

Cousinia cylindracea Boiss.

H

هزار خار

Ir-Tur

Compositae

Cousinia haussknechtii C. Winkl.

H

هزار خار

Ir-Tur

Compositae

Cousinia jacobsii Rech. f.

H

هزار خار

Ir-Tur

Compositae

Echinops kotschyi Boiss.

H

شکر تیغال

Ir-Tur

Compositae

Gundelia tournefortii L.

H

کنگر معمولی

Ir-Tur

Compositae

Lachnophyllum noeanum Boiss.

T

برگ پنبه‌ای

Ir-Tur/Med

Compositae

Pentanema pulicariiforme (DC.) Rech. f.

H

-

Ir-Tur/Med

Compositae

Picnomon acarna (L.) Cass.

T

خار زردک

Ir-Tur/Med

Compositae

Scariola orientalis (Boiss.) Soják.

H

گاو چاق کن

Ir-Tur/Eur-Sib

Compositae

Senecio vernalis Waldst. & Kit.

T

زلف پیر

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Compositae

Tanacetum polycephalum Sch.Bip

H

مینا

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Compositae

Tragopogon buphthalmoides (DC.) Boiss.

H

شنگ

Ir-Tur

Compositae

Xanthium spinosum L.

T

زردینه خاردار

P1

Compositae

Xanthium strumarium L.

T

زردینه

Ir-Tur

Convolvulaceae

Convolvulus arvensis L.

T

پیچک صحرایی

P1

Convolvulaceae

Convolvulus pilosellifolius Desr.

T

پیچک برگ کرکی

Ir-Tur/Med

Crassulaceae

Rosularia elymaitica A. Berger

H

ناز طوقه‌ای

Ir-Tur

Crassulaceae

Rosularia sempervivum A Berger

H

ناز طوقه‌ای دایمی

Ir-Tur/Med

Cruciferae

Arabis caucasica Willd.

T

رشاد قفقازی

Ir-Tur/Eur-Sib

Cruciferae

Aubrieta parviflora Boiss.

H

سنگ فرش

Ir-Tur/Med

Cruciferae

Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch

T

خردل

Med

Cruciferae

Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.

T

کیسه کشیش

P1

Cruciferae

Crambe orientalis L.

Ph

سپیده

Ir-Tur/Eur-Sib

Cruciferae

Erophila minima C.A.Mey.

C

بهاردوست ریز

Ir-Tur/Eur-Sib

Cruciferae

Fibigia macrocarpa Boiss.

C

-

Ir-Tur

Cruciferae

Nasturtium officinale R.Br.

Cr

ترتیزک (کولشک)

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Cruciferae

Sameraria stylophora Boiss.

T

ساماری

Ir-Tur

Cruciferae

Thlaspi perfoliatum L.

T

کیسه چوپان

Ir-Tur/Med

Cucurbitaceae

Bryonia multiflora Boiss. & Heldr.

H

فاشرا

Ir-Tur

Dipsacaceae

Pterocephalus kurdicus Vatke

T

سربال کردی

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Euphorbiaceae

Euphorbia cheiradenia Boiss. & Hohen.

H

فرفیون خوشه‌ای

Ir-Tur

Euphorbiaceae

Euphorbia denticulata Lam.

T

فرفیون دندانه‌دار

Ir-Tur

Euphorbiaceae

Euphorbia macroclada Boiss.

H

فرفیون

Ir-Tur/Med

Euphorbiaceae

Euphorbia macrostegia Boiss.

H

فرفیون قرمز

Ir-Tur

Euphorbiaceae

Euphorbia szovitsii Fisch & C.A.Mey.

T

فرفیون تالشی

Ir-Tur/Med

Fabaceae

Astragalus abnormalis Rech. f.

T

نوعی گون

Ir-Tur

Fabaceae

Astragalus adscendens Boiss. & Hausskn. ex Boiss..

T

گز خوانسار

Ir-Tur/Med

Fabaceae

Astragalus ecbatanus Bunge

H

نوعی گون

Ir-Tur

Fabaceae

Astragalus microcephalus Willd.

T

گون

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Fabaceae

Astragalus myriacanthus Boiss.

T

گون

Ir-Tur

Fabaceae

Astragalus octopus C.C.Towns.

H

گون

Ir-Tur

Fabaceae

Astragalus ovinus Boiss.

H

نوعی گون

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Fabaceae

Astragalus piptocephalus Boiss. & Hausskn. ex Boiss.

T

گون

Ir-Tur

Fabaceae

Astragalus rhodosemius Boiss. & Hausskn.

H

گون

Ir-Tur/Eur-Sib

Fabaceae

Astragalus siliquosusBoiss.

H

گون

Ir-Tur

Fabaceae

Astragalus verus Olivier

C

نوعی گون

Ir-Tur

Fabaceae

Glycyrrhiza glabra L.

H

شیرین بیان

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Fabaceae

Lathyrus cicera L.

T

خلر نخودی

Ir-Tur

Fabaceae

Lathyrus inconspicuus L.

T

خلّر راست

Ir-Tur

Fabaceae

Onobrychis cornuta (L.) Desv.

H

اسپرس کوهی

Ir-Tur/Sah-Arab

Fabaceae

Onobrychis lunata Boiss.

H

اسپرس هلالی

Ir-Tur/Sah-Arab

Fabaceae

Trifolium campestre Schreb.

H

شبدر مزرعه‌ای

Ir-Tur/Med

Fabaceae

Trifolium echinatum M.Bieb.

H

شبدر خاردار

Ir-Tur/Eur-Sib

Fabaceae

Trifolium grandiflorum Schreb.

H

شبدر تماشایی

Ir-Tur/Eur-Sib

Fabaceae

Trifolium pilulare Boiss.

H

شبدر توپی

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Fabaceae

Trifolium repens L.

H

شبدر سفید (خزنده)

Ir-Tur

Fabaceae

Trigonella persica Boiss.

H

شنبلیله ایرانی

Ir-Tur

Fagaceae

Quercus brantii Lindl.

Ph

بلوط ایرانی

Ir-Tur

Fumariaceae

Corydalis verticullaris DC.Subsp verticullaris

Cr

بهارک

Ir-Tur

Geraniaceae

Biebersteinia multifida DC.

Cr

آدمک (گنو)

Ir-Tur

Geraniaceae

Geranium tuberosum L.

Cr

سوزن چوپان

Ir-Tur

Gramineae

Aegilops triuncialis L.

T

گندم نیا

Ir-Tur/Med

Gramineae

Agropyrum repens (L.) P. Beauv.

T

قیاق، چمن گندمی

Ir-Tur

Gramineae

Alopecurus arundinaceus Poir

T

دم روباهی

Ir-Tur/Sin

Gramineae

Arrhenatherum kotschyi Boiss.

H

یولافک

Ir-Tur/Eur-Sib

Gramineae

Avena wiestii Steud.

T

یولاف (گنمه گیا)

P1

Gramineae

Bromus sterilis L.

T

جارو علفی نازا

Ir-Tur/Med

Gramineae

Bromus tectorum L.

T

جارو علفی بامی

Ir-Tur/Med

Gramineae

Bromus tomentellus Boiss.

H

جارو علفی

Ir-Tur/Med

Gramineae

Cynodon dactylon (L.) Pers

H

مرغ (مرخ)

P1

Gramineae

Festuca ovina L.

H

علف بره

Ir-Tur/Med

Gramineae

Heteranthelium piliferum Hochst. ex Jaub. & Spach

T

دگر گل گندمی

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Gramineae

Hordeum bulbosum L.

T

جو پیازدار

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Gramineae

Melica persica KunthSubsp. persica

Cr

ملیکا

Ir-Tur

Gramineae

Poa annua L.

Cr

چمن یک‌ساله

Ir-Tur/Med

Gramineae

Poa bulbosa L.

Cr

چمن پیازک‌دار

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Gramineae

Polypogon monspeliensis (L.) Desf.

T

شال دم

P1

Gramineae

Stipa pennata L.

H

استپی دایمی

Ir-Tur

Gramineae

Taeniatherum crinitum (Schreb.) Nevski

T

گیسو چمن

Ir-Tur/Med

Hypericaceae

Hypericum scabrum L.

H

گل راعی دیهیمی

Ir-Tur

Hypericaceae

Hypericum triquetrifolium Turra.

H

گل راعی مزرعه

Ir-Tur

Iridaceae

Crocus haussknechtii Boiss. & Reut. ex Boiss

T

جو قاسم (پیوشگ)

Ir-Tur

Iridaceae

Gynandriris sisyrinchium Parl.

Cr

زنبق سا

Ir-Tur/Med

Labiateae

Eremostachys laevigata Bunge

H

سنبل بیابانی رفیع

Ir-Tur

Labiateae

Lamium amplexicaule L.

T

گزنه ساقه آغوش

Ir-Tur

Labiateae

Marrubium cuneatum [Soland.]

H

فراسیون حلبی

Ir-Tur

Labiateae

Mentha longifolia L.Huds.

H

پونه

P1

Labiateae

Nepeta persica Boiss.

T

پونه سای ایرانی

Ir-Tur

Labiateae

Phlomis olivieri Benth.

H

چالمه، گوش بره

Ir-Tur

Labiateae

Phlomis persica Boiss.

H

گوش بره

Ir-Tur

Labiateae

Salvia bracteata Banks & Sol.

H

مریم گلی

Ir-Tur

Labiateae

Salvia virgata Jacq.

H

مریم گلی

Ir-Tur

Labiateae

Scutellaria condensata Rech.F.

H

بشقابی انبوه

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Labiateae

Stachys benthamiana Boiss.

T

سنبله صخره‌ای

Ir-Tur

Labiateae

Stachys multicaulis Benth.

H

سنبله‌ای پرساقه

Ir-Tur

Labiateae

Stachys setifera C.A.Mey.

Cr

سنبله‌ای نیش‌دار

Ir-Tur

Labiateae

Ziziphora clinopodioides Lam.

H

کاکوتی کوهی

Ir-Tur/Med

Liliaceae

Allium stamineum Boiss.

Cr

پیاز دشتی

Ir-Tur

Liliaceae

Colchicum kotschyi Boiss.

Cr

گل حسرت سفید

Ir-Tur

Liliaceae

Fritillaria imperialis L.

Cr

لاله واژگون

Ir-Tur/Med

Liliaceae

Fritillaria persica L.

Cr

لاله واژگون

Ir-Tur

Liliaceae

Fritillaria zagrica Stapf

Cr

لاله واژگون

Ir-Tur

Liliaceae

Muscari caucasicum Baker

Cr

کلاغک

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Liliaceae

Muscari neglectum Guss. ex Ten.

Cr

کلاغک

Ir-Tur/Med

Liliaceae

Ornithogalum brachystachys K. Koch

Cr

شیر مرغ سرسان

Ir-Tur/Med

Liliaceae

Scilla bisotunensis Speta

Cr

نجم آبی

Ir-Tur

Liliaceae

Tulipa stylosa Fisch. ex Fisch. & C.A.Mey.

Cr

لاله آتشین

Ir-Tur

Malvaceae

Alcea kurdica (Schlen.) Aleff

T

ختمی

Ir-Tur

Malvaceae

Malva rotundifolia L.

H

پنیرک (تولیه)

P1

Moraceae

Ficus rupestris (Husskn. ex Boiss.) Azizian

Ph

انجیر

Ir-Tur

Orchidaceae

Orchis collina Bank & Sol.

H

ثعلب تپه روی

Ir-Tur

Papaveraceae

Papaver dubium L.

T

خشخاش هرز

Ir-Tur/Med

Plumbaginaceae

Acantholimon blakelockii Mobayen

C

کلاه میر حسن

Ir-Tur

Plumbaginaceae

Acantholimon brachystachyum Boiss. ex Bunge

C

کلاه میر حسن

Ir-Tur

Plumbaginaceae

Acantholimon bromifolium Boiss. . ex Bunge

C

کلاه میر حسن

Ir-Tur

Plumbaginaceae

Acantholimon erinaceum (Jaub. & Spach) Lincz.

C

کلاه میر حسن

Ir-Tur

Plumbaginaceae

Acantholimon scorpius (Jaub. & Spach) Boiss.

C

کلاه میر حسن

Ir-Tur

Podophyllaceae

Bongardia chrysogonum Boiss.

Cr

سینه کبکی

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Polygonaceae

Atraphaxis spinosa L.

Ph

کاروان کش

Ir-Tur

Polygonaceae

Polygonum alpestre C.A.Mey.

T

هفت بند

Ir-Tur/Eur-Sib

Polygonaceae

Polygonum aviculare L.

T

هفت بند

P1

Polygonaceae

Polygonum luzuloides Jaub. & Spach

T

هفت بند

Ir-Tur/Eur-Sib

Polygonaceae

Rheum ribes L.

Cr

ریواس

Ir-Tur/Med

Polygonaceae

Rumex ephedroides Bornm.

H

ترشک ریش بزی

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Primulaceae

Dionysia zagrica Grey-Wilson

H

عروس سنگ

Ir-Tur

Ranunculaceae

Anemone biflora DC.

T

انمون

Ir-Tur/Med

Ranunculaceae

Ceratocephalus falcata (L.) Pers.

T

گل آفتاب رو

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Ranunculaceae

Ranunculus oxyspermus Willd.

T

آلاله دانه تیز

Ir-Tur

Ranunculaceae

Thalictrum sultanabadense Stapf

H

برگ سدابی

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Resedaceae

Reseda lutea L.

T

ورث

Ir-Tur/Eur-Sib/Sin

Rhamanaceae

Rhamnus pallasii Fisch. & C.A.Mey.

Ph

ارجن

Ir-Tur

Rosaceae

Amygdalus arabica Olivier

Ph

بادام بی‌برگ (بایم)

Ir-Tur

Rosaceae

Amygdalus elaeagnifolia subsp. leiocarpa (Boiss.) Browicz

Ph

بادام کرمانی

Ir-Tur

Rosaceae

Amygdalus haussknechtii C.K.Schneider ex Bornm.

Ph

بادام (ارجنگ)

Ir-Tur

Rosaceae

Amygdalus orientalis Mill.

Ph

بادام (بخورک)

Ir-Tur

Rosaceae

Cerasus mahaleb (L.) Mill

Ph

آلبالوی وحشی

Ir-Tur

Rosaceae

Cerasus microcarpa Boiss.

Ph

آلبالوی دانه ریز

Ir-Tur/Med

Rosaceae

Cotoneaster luristanicus G.Klotz

T

شیر خشت

Ir-Tur/Med

Rosaceae

Crataegus ponitca K.Koch

Ph

زالزالک (گویج)

Ir-Tur/Eur-Sib

Rubiaceae

Asperula glomerata (M.Bieb.) Griseb.

H

-

Ir-Tur

Rubiaceae

Galium aparine L.

H

بی تی راخ

Ir-Tur/Med/Eur-Sib

Rubiaceae

Galium mite Boiss. & Hohen.

H

-

Ir-Tur/Med

Rubiaceae

Galium verum L.

H

شیر پنیر

P1

Scrophulariaceae

Linaria fastigiata Chav.

T

کتانی منشعب

Ir-Tur/Med

Scrophulariaceae

Odontites aucheri Boiss.

H

چشمکی

Ir-Tur

Scrophulariaceae

Scrophularia frigida Boiss.

T

گل میمونی

Ir-Tur

Scrophulariaceae

Scrophularia striata Boiss.

T

گل میمونی

Ir-Tur/Med

Scrophulariaceae

Veronica orientalis Mill.

H

سیزاب شرقی

Ir-Tur/Med

Solanaceae

Datura stramonium L.

T

تاتوره

P1

Tamaricaceae

Tamarix aphylla (L.) H.Karst.

Ph

گز

Ir-Tur/Sin

Thymeloeaceae

Daphne mucronata Royle

Ph

برگ بویی

Ir-Tur

Typhaceae

Typha domingensis Pers

Cr

لوئی

Ir-Tur/Eur-Sib

Ulmaceae

Celtis caucasica Willd

Ph

داغداغان

Ir-Tur

Urticaceae

Parietaria alsinifolia Delile

H

گوش موش

Ir-Tur

Urticaceae

Parietaria judaica L.

H

گوش موش

Ir-Tur

Valerianaceae

Valerianella vesicaria (L.) Moench.

T

شیرینک متورم

Ir-Tur/Med

Verbenaceae

Verbena officinalis L.

H

شاه پسند

Ir-Tur

Violaceae

Viola modesta Fenzl.

T

بنفشه فروتن

Ir-Tur/Med

Zygophyllaceae

Peganum harmala L.

H

اسپند

Ir-Tur/Med/Sin

Zygophyllaceae

Tribulus terrestris L.

T

خار خسک

P1

 

 

بزرگترین تیره‌های گیاهی این منطقه از لحاظ تعداد، جنس Compositae با 18، Gramineae با 15، Boraginaceae با 11 جنس و Apiaceae و Labiatae هر یک با 10 جنس بودند. بزرگترین تیره‌ها از لحاظ تعداد گونه Compositae با 29، Fabaceae با 22، Graminae با 18 و Apiaceae با 15 گونه بودند (شکل‌های 4 و 5).

از لحاظ شکل زیستی، مطابق با روش رانکایر (1934)، فانروفیت‌ها با 22 گونه 9 درصد، کامفیت‌ها با 9 گونه 4 درصد، کریپتوفیت‌ها با 29 گونه 13 درصد، همی‌کریپتوفیت‌ها با 97 گونه 42 درصد و تروفیت‌ها با 74 گونه 32 درصد فلور منطقه را تشکیل می‌دهند. بنابراین، همی‌کریپتوفیت‌ها فراوان‌ترین شکل زیستی و گونه‌های کامفیت نادرترین شکل زیستی در منطقه مورد مطالعه هستند (شکل 6). از لحاظ پراکنش جغرافیایی، 51 درصد گیاهان عنصر ایرانی-تورانی، 21 درصد عنصر ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای، 10 درصد عنصر ایرانی-تورانی/ مدیترانه‌ای/اروپا-سیبری، 9 درصد عنصر ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری هستند و 6 درصد پراکنش چندناحیه ای دارند (شکل 7). وفور عناصر منطقه ایرانی-تورانی نشان‌دهنده تعلق منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ به این فیتوکوریون است.


 

 

 

شکل 4- تعداد جنس‌های گیاهی متعلق به هر تیره در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ

 

 

شکل 5- تعداد گونه‌های گیاهی متعلق به هر تیره در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ

 

   

شکل 6- درصد اشکال زیستی گونه‌های گیاهی
در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ

شکل 7- درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی
در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ

 

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

در این مطالعه که در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ به مساحت 33000 هکتار انجام گرفت، 231 گونه شناسایی شد که با توجه به مساحت می‌توان گفت منطقه تنوع و غنای گونه‌ای قابل توجهی دارد. تعداد گونه‌های شناسایی شده در این منطقه نسبت به مناطق حفاظت‌شده کبیرکوه، با مساحت 45 هزار هکتار و 218 گونه (مریدی، 1385) و دینارکوه، با مساحت 30 هزار هکتار و 192 گونه (رشید نهال، 1385)، نسبتاً بیشتر است که نشان‌دهنده تنوع زیستگاهی بیشتر و پتانسیل بالاتر تنوع زیستی در این منطقه است. بزرگترین تیره‌ها با تیره‌های معرفی شده در مطالعات قبلی در استان مطابقت دارد (مظفریان، 1387؛ مریدی، 1385 و رشید نهال، 1385). بررسی شکل زیستی گیاهان در منطقه مانشت و قلارنگ نشان می‌دهد که همی‌کریپتوفیت‌ها (42 درصد) و تروفیت‌ها (32 درصد) به ترتیب با 97 و 74 گونه فراوان‌ترین گونه‌های منطقه را تشکیل می‌دهند. میزان درصد اشکال زیستی در هر نوع اقلیمی متفاوت است و از وضعیت آب و هوا حکایت می‌کند .(Raunkier, 1934) درصد بالای گیاهان همی‌کریپتوفیت نشان‌دهنده اقلیم سرد و کوهستانی است. به علاوه حضور بالای گیاهان چندساله دلیلی بر سازگاری این گیاهان با شرایط اقلیمی و خاکی منطقه است. وجود فراوان جنس Astragalus با اشکال زیستی مختلف و گونه‌های Bromus به صورت شکل غالب منطقه و حضور فراوان گونه‌هایی نظیر Acantholimon،Tanacetum و ... نشان‌دهنده شرایط مرتفع سرد و نیمه‌خشک در منطقه است. در مطالعات قبلی، تروفیت‌ها بیشترین تعداد گیاهان را به خود اختصاص داده‌اند (رشید نهال، 1385؛ مریدی، 1385). در این منطقه نیز تروفیت‌ها بخش قابل توجهی از گیاهان این منطقه را تشکیل می‌دهند که نشان‌دهنده دخالت انسان با تخریب آشکار منطقه، قطع کردن درختان و چرای مفرط دام‌ها توسط بومیان است. علی‌رغم حفاظت‌هایی که توسط سازمان محیط‌ ‌زیست صورت می‌گیرد، متأسفانه این منطقه به دلیل مجاورت با شهر ایلام و عبور راه ارتباطی شهرهای شیروان چرداول و ایوان با مرکز استان و سهولت دسترسی به آن، مورد تعرض و تخریب شدید و آشکار قرار گرفته و حیات این اکوسیستم کم نظیر، که علاوه بر زیبایی‌های طبیعی در تعدیل هوای منطقه نیز نقش اساسی دارد، در معرض خطر جدی قرار گرفته است. لذا با توجه به اهمیت منطقه و حساس بودن این اکوسیستم، امید است کوشش‌های جدی‌تری در جهت حفظ این سرمایه ملی انجام گیرد.

 

تشکر و قدردانی

از زحمات همکاران اداره کل محیط‌زیست ایلام و کلیه دانشجویانی که در جمع‌آوری نمونه‌ها همکاری داشته‌اند، کمال تشکر را داریم.

مراجع

اسدی، م. (سرویراستار) (1367- 1389) فلور ایران. جلدهای 1–67. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران.

جعفری، م. (1386) سیمای زیست محیطی منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ. انتشارات اداره کل حفاظت محیط زیست استان ایلام، ایلام.

حاتمی، خ.، عطار روشن، س. و حیدری، م. (1389) بررسی غنای گونه‌ای و فرم‌های رویشی در طول گرادیان ارتفاعی مراتع مشجر غرب کشور (مطالعه موردی: منطقه حفاظت‌شده ارغوان، استان ایلام). فصلنامه علوم و فنون منابع طبیعی 4: 99-111.

رشید نهال، م. (1385) معرفی فلور و شکل زیستی گیاهان منطقه حفاظت‌شده دینارکوه در استان ایلام. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بروجرد، بروجرد، ایران.

قهرمان، ا. (1358–1377) فلور رنگی ایران. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران.

محمودیان، ح.(1383) آشنایی با جغرافیای استان ایلام. انتشارات گویش، ایلام.

مریدی، م. م. (1385) فلور، شکل زیستی و کروتیژهای گیاهان منطقه حفاظت‌شده کبیرکوه در استان ایلام. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بروجرد، بروجرد، ایران.

مصداقی، م. (1383) مرتعداری در ایران. انتشارات دانشگاه امام رضا (ع)، مشهد.

مظفریان، و. (1383) رده‌بندی گیاهی. جلدهای 1-2. مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران.

مظفریان، و. (1385) فرهنگ نام‌های گیاهان ایران. انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.

مظفریان، و. (1387) فلور ایلام. انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.

Davis, P. H. (ed.) (1965-1988) Flora of Turkey. vols. 1-10. University of Edinburgh Press, Edinburgh.

Raunkier, C. (1934) life forms of plants. Oxford University press, Oxford.

Rechinger, K. H. (1963-2010) Flora Iranica. nos: 1-178. Akademische Drucku. Varlasanstalt, Graz.

Takhtajan, A. (1986) Floristic regions of world. University of California Press, Berkeley.

Townsend C. C., Guest, E. and Al-Ravi, A. (1966-1980) Flora of Iraq. vols. 1-9. Ministry of Agriculture of the Republic of Iraq, Baqdad.

آمار
تعداد مشاهده مقاله: 2,356
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 3,779


سامانه مدیریت نشریات علمی. طراحی و پیاده سازی از سیناوب