1. مقدمه

مشخصه­های نوایی بخش مهمی از گفتار را تشکیل می­دهند. می­توان گفت زبان­های مختلف جنبه­های تولیدی مشترکی دارند اما این جنبه­های مشترک متناسب با قواعد نوایی خاص آن زبان هستند. از آنجا که گستره‌ی عملکرد این مشخصه­های نوایی چندین واحد واجی می­باشد، مشخصه­های زبرزنجیری نامیده می­شوند. مشخصه­های نوایی اولین اطلاعات زبانی هستند که در امر زبان­آموزی آموخته می­شوند و نیز آخرین اطلاعاتی هستند که اهل زبان در اثر بیماری و زبان­پریشی از دست می­دهند (مهلر و دیگران، 1988؛ هرست، 1998؛ اسلامی، 1384). تکیه و آهنگ از جمله مهمترین مشخصه­های نوایی زبان به­شمار می­روند. در برخی زبان­ها تکیه باعث تمایز دو کلمه که معانی متفاوتی را بیان می­کنند می­شود و آهنگ نقش­های دستوری را متمایز می­کند. همبسته­های اکوستیکی این مشخصه­ها بسامد پایه(F0)، انرژی(energy)، بسامد سازه (formant) و دیرش (duration) می­باشد (پیکت، 1999: 79).

تحقیقات زیادی در مورد تکیه در زبان فارسی انجام شده است. برای بررسی سازه­های نوایی نیز نخستین پدیده­ای که مورد بررسی قرار می­گیرد تکیه است (نسپرو وگل، 1986: 146). سلسله­مراتب نوایی شامل هفت سازه می­باشد که عبارتند از پاره­گفتار واجی (U)، گروه آهنگ (I)، گروه واجی (φ)، گروه پی­چسب (C)، کلمه‌ی واجی (ω)، پایه (Ʃ)، و هجا (σ) (نسپر و وگل، 1968: 148) و کهنموئی­پور، 2003). بی­جن­خان و نوربخش (1385: 24) برای تعریف کلمه‌ی واجی در زبان فارسی از پدیده‌ی تکیه استفاده می­کنند؛ به این­صورت­که هر واحد صرفی در زبان فارسی دارای یک تکیه‌ی نخستین است. بی­جن­خان و نوربخش تکیه را به ­عنوان شاهدی برای استقلال گروه پی­چسب در سلسله­مراتب واجی به­شمار می­آورند بدین­صورت­که زنجیره‌ی کلمه‌ی واجی به­اضافه‌ی پی­چسب از الگوی تکیه‌ی کلمه در فارسی پیروی نمی­کند و پی­چسب­ها هیچ یک تکیه­بر نیستند. اضافه­شدن پی­چسب به کلمات واجیِ میزبان، الگوی تکیه‌ی کلمه‌ی میزبان را تغییر نمی­دهد و همین رفتار واجیِ متمایز دلیلی است بر این‌که پی­چسب عنصری مجزا است که خود یک کلمه‌ی واجی محسوب می­شود و به­همراه کلمه‌ی واجی میزبان یک گروه پی­چسب را تشکیل می­دهد. در زبان فارسی تکیه‌ی واژگانی ِاسم، صفت و قید بر هجای منتها­الیه سمت راست آنها قرار می­گیرد. فرگوسن (1957)، لازار (1992)، خودزکو (1852)، سامعی(۱۳۷4)، وحیدیان­کامیار (1347)، کهنمویی­پور (2003) و اسلامی (1388) از جمله کسانی می­باشند که تکیه را در زبان فارسی بررسی کرده­اند. در این تحقیق سعی بر آن است تا همبسته­های آوایی تکیه در زبان فارسی بررسی گردد.

تکیه یکی از مشخصه­های مربوط به هجا است (هیز، 1995: 99). تفاوت بین هجای تکیه­بر و بدون تکیه را می­توان با استفاده از مشخصه­های آوایی مشخص کرد. ناتل­خانلری (1337: 33) ارتفاع را عامل اصلیِ تکیه‌ی کلمه در زبان فارسی می­داند. به عقیده‌ی وی هجای تکیه­بر همیشه با افزایش میزان زیروبمی همراه است و زیروبمی  نشانه‌ی پایدار برجستگی تکیه­ای در بین هجاهای یک کلمه و یا ساخت واژگانی کلمات است (خانلری، 1337). لسته (1997: 114) معتقد است که برای بررسی تأثیر تکیه ابتدا باید خصوصیات ذاتی واکه­ها و همخوان­ها را درنظر گرفت. البته با آگاهی از این حقیقت که رابطه‌ی یک­به­یک بین تکیه و یک پارامتر اکوستیکی خاص وجود ندارد و فشار زیر چاکنایی با تکیه و تأکید مرتبط است، بنابراین واکه­هایی که مورد مقایسه قرار می­گیرند باید از یک نوع باشند. همچنین محیط قبل و بعد از واکه در هجای تکیه­بر و بدون تکیه باید یکسان باشد زیرا انرژی هسته‌ی هجا وابسته به ساختار سازه­ها می­باشد و سازه­ها با توجه به همخوان قبل و بعد از واکه تغییر می­کنند. به عقیده‌ی لسته (1977) می­توان تفاوت میان هجای تکیه­بر و بدون تکیه را با اندازه­گیری مشخصه­های آوایی زیر تعیین کرد:

- واکه­ها در هجاهای تکیه­بر نسبتاً در طیف بسامدی  انرژی بیشتری دارند

 - واکه­ها در هجاهای بدون تکیه بیشتر به واکه مرکزی شباهت دارند

- همخوان­ها و واکه­ها در هجاهای تکیه­بر نسبت به هجاهای بدون تکیه طولانی­تر هستند

- خصوصیت آوایی دیگر، مشخصه‌ی بسامد پایه می­باشد

هجاهای تکیه­بر حامل نواختی هستند که منحنی آهنگ را می­سازد. بولینجر (1958: 128) معتقد است هجای تکیه­بر هجایی است که توانِ داشتن تکیه زیروبمی را دارد. حضور تکیه زیروبمی به جایگاه کلمه در ساختار آهنگ و عوامل بافتی بستگی دارد. گوسن­هاون (2004: 18) بر این اعتقاد است که قوی­ترین نشانه‌ی وجود تکیه بسامدِ پایه می­باشد. در این تحقیق سعی بر آن است تا همبسته­های آوایی تکیه در زبان فارسی بررسی گردد.

 

2. روش تحقیق

این پژوهش در چارچوب واج­شناسی آزمایشگاهی در سطح تولید جهت تحلیل صوت­شناختی داده­ها انجام شده است.در این تحقیق متغیرهای مستقل عبارتند از اثر تکیه (تکیه­بر – بدون تکیه) و اثر استفهامی (خبری- سؤالی). تمامی این متغیرها، کیفی اسمی می­باشند. متغیّرهای وابسته در این تحقیق، دیرش همخوان و واکه، دیرش رهش همخوان، انرژی واکه /ɑ/ در هجای اول و واکه‌ی /e/ در هجای دوم، مرکز ثقل طیفی (center of gravity) رهش همخوان­ انسدادی لبی /b/ و همخوان سایشی بیواک /ʃ/، بسامد سازه­های اول، دوم و سوم واکه­های /ɑ/ و /e/ و بسامد پایه  واکه­های /ɑ/ و /e/ در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی هستند. تمامی متغیرهای وابسته به­صورت عددی پیوسته می­باشند.

 

2-1. شرکت­کنندگان

شرکت­کنندگان عبارتند از شش گویشور مرد و شش گویشور زن که همگی تحصیلکرده و به زبان فارسی معیار به عنوان زبان اول سخن می­گفتند. میانگین سن شرکت­کنندگان 28 سال و انحراف معیار سن آنان 66/3 می­باشد که بین 22 تا 33 سال سن داشتند.

 

2-2. داده­ها

با توجه به اینکه در زبان فارسی تکیه بر روی هجای آخر کلمه قرار می­گیرد و پی­چسب­ها تکیه نمی­گیرند (لازار، 1992)، یک جفت کمینه شامل گروه پی­چسب (clitic group) "تاب-ش" (تاب او) و کلمه‌ی واجی (phonological word) "تابش" (انعکاس نور) در جایگاه مسند جمله‌ی «اون- مسند-فعل ربطی» قرار داده شدند. جمله­های موردنظر به­صورت خبری و سؤالی به عنوان داده­های آزمون انتخاب شدند. برای نشان دادن جمله‌ی خبری، در انتهای جمله نقطه (.) و برای نشان دادن جمله‌ی استفهامی در انتهای جمله علامت سوال (؟) قرار داده شد. جمله­های موردنظر به خط فارسی نوشته شد و در اختیار شرکت­کنندگان قرار گرفت، مثال (1).

(1)         الف. خبری

    اون تابشه.              اون تاب-شه.

    ب. سؤالی

    اون تابشه؟             اون تاب-شه؟

ضبط داده­ها در محیط آزمایشگاه تخصصی زبان­شناسی دانشگاه تهران در سکوت کامل انجام شد. برای  ضبط رقمی صدا از نرم­افزار پرات و میکروفون Shure استفاده شد. فاصله میکروفون از دهان شرکت­کنندگان 20 سانتی­متر و میکروفون به شکل مورب قرار گرفت. با استفاده از نرم­افزار پرات متغیرهای دیرش، انرژی، بسامد سازه­های اول، دوم و سوم، مقدار بسامد پایه‌ی هجای اول و دوم و مرکز ثقلِ طیفی آن­ها اندازه­گیری شد.

 

2-3. تجزیه و تحلیل صوت­شناختی

به منظور تحلیل داده­ها از نرم­افزار پرات ویرایش 3. 2. 5 استفاده شد. با استفاده از این نرم­افزار می­توان به طور همزمان موج صوتی و طیف­نگاشت را تجزیه و تحلیل کرد. ابتدا برای هر جمله یک شبکۀ متنی(Text Grid)   ساخته شد، شکل­ (1). برای ساختن شبکه‌ی متنی استفاده‌ی همزمان از طیف­نگاشت و موج صوتی به دقت اندازه­گیری کمک­ می­کند. در شبکه‌ی متنی ابتدا مرز بین همخوان، واکه و رهش همخوان مشخص شد و برای هر آوا برچسب خاصی مشخص شد، برای مثال (ec) نشان­دهنده‌ی واکه‌ی پی­چسب و(tb) نشان­دهندۀ رهش همخوان­ [t] می­باشند. سپس با استفاده از برنامه­نویسی رایانه­ای دیرش همخوان و واکه، دیرش رهش همخوان، انرژی واکه، میزان بسامد سازه­های اول، دوم و سوم، بسامد پایه و مرکز ثقل طیفی اندازه­گیری شد. استفاده از برنامه‌ی رایانه­ای (script)  سرعت عمل را بالا می­برد به این ­صورت­ که دیگر نیازی به اندازه­گیری مشخصه­ها در هر جمله به طور جداگانه نمی­باشد.

 

 

 

شکل1) نمونه‌ی یک طیف­نگاشت و شبکه‌ی متنی برای جمله‌ی شامل گروه پی­چسب «اون تابِشه»

 

2-4. شیوه‌ی تجزیه و تحلیل آماری

با استفاده از انگاره‌ی آماری اندازه­گیری مکرر (repeated measure ANOVA) می­توان به مقایسه‌ی چند میانگین همبسته در بیش از دو گروه پرداخت. با توجه به ­اینکه این تحقیق یک مقایسه‌ی چند سطحی است و در آن چندین متغیر مستقل و وابسته وجود دارد، جهت مقایسه‌ی متغیرهای وابسته در طی تکرارهای متوالی با توجه به بررسی اثر متغیرهای مستقل بر وابسته از این آزمون استفاده شد. به­منظور تکمیل آزمون اندازه­گیری مکرر، آزمون تعقیبی بنفرونی جهت مقایسه‌ی دوتایی در هر فرضیه‌ی جداگانه استفاده می­شود. در این تحقیق از نرم­افزار SPSS ویرایش 17 برای بررسی تأثیر متغیرهای مستقل بر متغیرهای وابسته استفاده شد.

 

3. آمار توصیفی

در این بخش شاخص­های آماری شامل میانگین، انحراف معیار و مقادیر کمینه و بیشینه برای مقادیر متغیرهای وابسته ارائه می­شوند.

 

3-1. دیرش

در این بخش شاخص­های آماری شامل میانگین، انحراف معیار و مقادیر کمینه و بیشینه برای دیرش همخوان­های /b, ʃ/، رهش همخوان­های /t , b/ و واکه­های /ɑ/ و /e/ با توجه به گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی در هر یک از جمله­های خبری و سؤالی نمایش داده می­شود.

 

جدول 1: شاخص­های آماری دیرش واکه­ و همخوان­ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» در جمله‌ی خبری (12=n)

 

 

 

جدول 2: شاخص­های آماری دیرش واکه و همخوان در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» در جمله‌ی سؤالی (12=n)

 

با توجه به داده­های جدول­های (1) و (2) و مقایسه‌ی مدت زمان دیرش همخوان و واکه در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی و در جمله­های خبری و سؤالی، مشاهده می­شود که دیرش رهش همخوان انسدادی لثوی بیواک /t/ بیشتر از دیرش آن در کلمه‌ی واجی است و دیرش واکه‌ی /e/، همخوان /b/ و رهش همخوان /b/ در کلمه‌ی واجی بیشتر از دیرش آنها در گروه پی­چسب است. دیرش واکه‌ی /ɑ/ در همه‌ی موارد در گروه پی­چسب بیشتر از دیرش آن در کلمه‌ی واجی است. دیرش همخوان­ها و واکه­ها در هجای اولِ گروه پی­چسب بیشتر از دیرش آن­ها در هجای اول کلمه‌ی واجی می­باشد و مدت زمان دیرش همخوان و واکه در هجای دومِ کلمه‌ی واجی بیشتر از دیرش آنها در هجای دومِ گروه پی­چسب است.

 

3-2. انرژی واکه

در این بخش شاخص­های آماری شامل میانگین، انحراف معیار و مقادیر کمینه و بیشینه برای انرژیِ واکه­های /ɑ/ و /e/ در هجای اول /tɑ/ و هجای دوم/eb/ در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی در جمله­های خبری و سؤالی نمایش داده می­شود.

 

جدول 3: شاخص­های آماری  انرژی واکه /ɑ/ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» (12=n) در جمله‌ی خبری

 

جدول4: شاخص­های آماری  انرژی واکه /ɑ/ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» (12=n) در جمله‌ی سؤالی

 

با توجه به داده­های جدول (3) و (4)، میانگین­های متغیر انرژی در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی در هر یک از جمله­های خبری و سؤالی نشان می­دهد واکه /ɑ/ در گروه پی­چسب انرژیِ بیشتری دارد.

 

 جدول 5: شاخص­های آماری متغیر انرژی واکه‌ی /e/  در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی«تابش» (12=n) در جمله‌ی خبری

 

 

جدول 6: شاخص­های آماری متغیر انرژی واکه‌ی /e/  در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی«تابش» (12=n) در جمله‌ی سؤالی

 

همچنان‌که در جدول (5) و (6) مشاهده می­شود در جمله­های خبری و سؤالی انرژی واکه‌ی /e/ در هجای دوم کلمه‌ی واجی نسبت به انرژی آن واکه در هجای دوم گروه پی­چسب بیشتر است.

 

3-3. مرکز ثقل طیفی

در این بخش، شاخص­های آماری شامل میانگین، انحراف معیار و مقادیر کمینه و بیشینه برای مرکز ثقل طیفیِ[1]رهش همخوان­های انسدادی واکدار /b/ و مرکز ثقل طیفیِ همخوان سایشی بیواک /ʃ/ در جمله­های خبری و سؤالی نمایش داده می­شود.

 

جدول 7:  شاخص­های آماری مرکز ثقل طیفی برای رهش همخوان­ انسدادی واکدار /b/ و همخوان سایشی بیواک /ʃ/ در جمله­های خبری (12=n)

 

جدول8: شاخص­های آماری مرکز ثقل طیفی برای رهش همخوان انسدادی واکدار /b/ و همخوان سایشی بیواک /ʃ/ در جمله­های سؤالی (12=n)

 

با توجه به میانگین­های ارائه­شده در جدول­های (7) و (8) و مقایسه میانگین مرکز ثقل طیفی در کلمه‌ی واجی و گروه پی­چسب و در جمله­های خبری و سؤالی، مشخص است که میانگین مرکز ثقل رهش همخوان­ /b/ در کلمه‌ی واجی بیشتر است. در­صورتی­که میانگین مرکز ثقل طیفیِ همخوان سایشی بیواک /ʃ/ در گروه پی­چسب از میانگین مرکز ثقل طیفیِ آن همخوان در کلمه‌ی واجی بیشتر است.

 

3-4. بسامد سازه­های اول، دوم و سوم  

در این بخش شاخص­های آماری شامل میانگین، انحراف معیار و مقادیر کمینه و بیشینه برای بسامد سازه­های اول، دوم و سومِ واکه­های /ɑ/ و /e/ در گروه پی­چسب و کلمه واجی در جمله­های خبری و سؤالی نمایش داده می­شود.

 

 جدول 9:  شاخص­های آماری  بسامد سازه‌ی اول، دوم و سوم واکه‌ی /ɑ/ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» در جمله­های خبری(12=n)

 

 

جدول 10: شاخص­های آماری  بسامد سازه‌ی اول، دوم و سوم واکه‌ی /ɑ/ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» در جمله­های سؤالی (12=n)

 

با توجه به داده­های جدول (9) و (10)، در جمله­های خبری و سؤالی میانگین بسامد سازه‌ی اول واکه‌ی /ɑ/ در گروه پی­چسب در مقایسه با میانگین بسامد سازه‌ی اول آن در کلمه‌ی واجی بیشتر می­باشد و میانگین بسامد سازه‌ی دوم و سوم  آن در کلمه‌ی واجی نسبت به میانگین آن در گروه پی­چسب بیشتراست.

 

جدول 11: شاخص­های آماری  بسامد سازه‌ی اول، دوم و سوم واکه‌ی /e/ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» در جمله­های خبری (12=n)

 

 

جدول 12: شاخص­های آماری  بسامد سازه‌ی اول، دوم و سوم واکه‌ی /e/ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» در جمله­های سؤالی (12=n)

 

مقایسه‌ی بسامد سازه­های اول، دوم و سوم در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی در جدول (11) و (12)  نشان می­دهد که در جمله‌ی خبری مقدار بسامد سازه­های اول و دوم در گروه پی­چسب بیشتر از مقدار آن در کلمه‌ی واجی بوده و مقدار بسامد سازه‌ی سوم در کلمه‌ی واجی بیشتر از مقدار آنها در گروه پی­چسب است. در جمله‌ی سؤالی میانگین بسامد سازه­های اول و دوم و سومِ واکه‌ی /e/ در کلمه‌ی واجی بیشتر از میانگین آن­ها در گروه پی­چسب است.

 

3-5. بسامد پایه

در این بخش شاخص­های آماری شامل میانگین، انحراف معیار و مقادیر کمینه و بیشینه برای بسامد پایه‌ی واکه­های /ɑ/ و /e/ در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی در جمله­های خبری و سؤالی نمایش داده می­شود.

 

جدول13: شاخص­های آماری میانگین F0 واکه‌ی /ɑ/ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش»  در جمله­های خبری (12=n)

 

جدول 14: شاخص­های آماری میانگین F0 واکه‌ی /ɑ/ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» در جمله­های سؤالی (12=n)

 

داده­های جدول (13) و (14) نشان می­دهد که میانگین بسامد پایه‌ی واکه‌ی /ɑ/ در جمله­های خبری و سؤالی درگروه پی­چسب بیشتر از میانگین بسامد پایه‌ی آن واکه در کلمه‌ی واجی است.

 

جدول 15: شاخص­های آماری میانگینF0  واکه‌ی /e/ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» در جمله­های خبری (12=n)

 

جدول 16: شاخص­های آماری میانگینF0  واکه‌ی /e/ در گروه پی­چسب «تاب-ش» و کلمه‌ی واجی «تابش» در جمله­های سؤالی (12=n)

 

داده­های جدول (15) و (16)  نشان می­دهد که میانگین بسامد پایه واکه‌ی /e/ در جمله­های خبری و سؤالی در کلمه‌ی واجی بیشتر از میانگین بسامد پایه‌ی آن واکه در گروه پی­چسب است.

 

4. آمار تحلیلی

به­منظور تجزیه و تحلیل داده­ها و نسبت­دادن نتایج نمونه به جامعه‌ی کلمه‌ی واجی و گروه پی­چسب از آمار تحلیلی استفاده شد تا بتوان بر اساس آن فرضیات مربوط به تحقیق را رد یا قبول کرد. برای تحلیل داده­ها در این مطالعه، آزمون اندازه­گیری­های مکرر انتخاب شد. سطح معنی­داری برای آزمون اندازه­گیری­های مکرر 05/0=α در نظر گرفته شد. با این حساب فاصلۀ اطمینان برای آزمون 95 درصد بود. چنانچه مقدار p-value آزمون اندازه­گیری­های مکرر کمتر از 05/0 می­شد برای آزمون­های تکمیلی به منظور مقایسه دیرش، انرژی، مرکز ثقل طیفی، سازه­های اول، دوم و سوم و بسامد پایه از آزمون بنفرونی استفاده شد. زمانی که p-value آزمون اندازه­گیری­های مکرر کمتر از 05/0 است، بدین معناست که از چند حالت مقایسه­ای بنفرونی حداقل یک حالت دارای اختلاف معنی­دار است. مباحث مربوط به آمار تحلیلی در پنج مرحله مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند: دیرش همخوان و واکه، متغیر انرژیِ واکه­های تشکیل­دهندۀ گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی، مرکز ثقل طیفی رهش همخوان­ انسدادی واکدار /b / و همخوان سایشی بی­واک /ʃ/، بسامد سازه­های اول، دوم و سوم و میانگین بسامد پایه در واکه­های تشکیل­دهندۀ گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی.

 

4-1. دیرش

با توجه به سطح معنی­داری بدست­ آمده برای اثر تکیه (001/0 = p‚44/20 =(11‚1)F) و اثر استفهامی (012/0=p ‚ 07/9=(11‚1)F) می­توان عنوان نمود که مقدار دیرش رهش همخوان انسدادی لثوی بیواک در گروه واژه­بست و کلمه‌ی واجی دارای تفاوت معنی­داری است. با توجه به مقادیر زمان تولیدشده برای رهش همخوان انسدادی لثوی بیواک /t/ در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی، مشاهده می­شود که بر اساس دیرش رهش همخوان انسدادی لثوی بیواک می­توان بین دو گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی تفاوت قائل شد. نتایج آزمون­های تکمیلی بنفرونی نشان داد که میانگین دیرش رهش همخوان /t/ به اندازه 15/5 هزارم­ثانیه در گروه پی­چسب بیشتر از میانگین دیرش رهش آن در کلمه‌ی واجی بوده و میانگین دیرش آن در جمله‌ی خبری به اندازه‌ی 08/5 هزارم­ثانیه نسبت به میانگین دیرش آن در جمله‌ی سؤالی بیشتر است.

با توجه به سطح معنی­داری به­دست­آمده برای اثر استفهامی (013/0=p ‚70/8 =(11‚1)F) می­توان عنوان نمود در جمله‌ی خبری، میانگین دیرش واکه /ɑ/37/8 هزارم­ثانیه نسبت به میانگین دیرش آن واکه در جمله‌ی سؤالی بیشتر است. دیرش آن واکه در گروه پی­چسب بیشتر از دیرش آن در کلمه‌ی واجی است. با توجه به میانگین دیرش بست همخوان­ /b / در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی، مشاهده می­شود که بر اساس تکیه می­توان بین دیرش بست همخوان­های /b / تمایز قائل شد بدین­صورت­که در کلمه‌ی واجی دیرش بست همخوان­ /b/ در کلمه‌ی واجی 83/6 هزارم­ثانیه بیشتر از دیرش بست آنها در گروه پی­چسب است (004/0=p ‚23/13=(11‚1)F). با توجه به سطح معنی­داری به­دست­آمده برای اثر تکیه (031/0=p ‚13/6=(11‚1 )F ) می­توان عنوان نمود که دیرش رهش همخوان­ انسدادی لبی واکدار 94/1 هزارم­ثانیه بیشتر از دیرش رهش آن­ها در گروه پی­چسب است (031/0=p). با توجه به سطح معنی­داری به­دست­آمده برای اثر تکیه (028/0=p ‚43/6=(11‚1)F) می­توان عنوان نمود که دیرش واکه‌ی /e/ بین گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی دارای تفاوت معنی­داری است، ولی صرف­ِنظر از آوای تولیدشده نوع جمله هیچگونه تأثیری بر دیرش آن واکه ندارد. آزمون­های تکمیلی بنفرونی نشان می­دهند که میانگین دیرش واکه /e/ در گروه پی­چسب 07/5 هزارم­ثانیه کمتر از میانگین دیرش آن واکه در کلمه‌ی واجی است. با توجه به سطح معنی­داری به­­دست­آمده برای اثر استفهامی (003/0=P ‚67/14=(11‚1)F) می­توان عنوان نمود که دیرش همخوان /ʃ/  بین گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی دارای تفاوت معنی­داری است. آزمون­های تکمیلی چندگانه بنفرونی نشان می­دهد که در گروه پی­چسب، میانگین دیرش آن همخوان در جمله‌ی سؤالی 58/6 هزارم­ثانیه بیشتر از میانگین دیرش آن در جمله‌ی خبری است.

 

 4-2.  بسامد سازه­های واکه‌ها‌ی /ɑ/ و /e/

در این بخش اثر تکیه و استفهامی بر میانگین بسامد سازه­های اول، دوم و سوم واکه‌ی /ɑ/ و /e/ در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی مقایسه می­شود. با توجه به سطح معنی­داری به­­دست­­آمده برای اثر تکیه (022/0=p ‚07/7 = (11,1)F) در مقایسه‌ی میانگین بسامد سازه‌ی اول واکه‌ی /ɑ/ گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی توسط آزمون اندازه­گیری­های مکرر (12=n) می­توان عنوان نمود که بسامد سازه‌ی اول واکه‌ی /ɑ/ بین گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی تفاوت معنی­داری دارد. آزمون­های تکمیلی چندگانه بنفرونی نشان می­دهد که در گروه پی­چسب، میانگین بسامد سازه‌ی اول 38/18 هرتز بیشتر از میانگین بسامد سازه‌ی اول آن واکه در کلمه‌ی واجی است.

همچنین با توجه به سطح معنی­داری به­­دست­آمده برای اثر تکیه (007/0= p ‚91/10 = ((11,1)F) در مقایسه میانگین مقدار بسامد سازه‌ی اول واکه‌ی /e/  بین گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی توسط آزمون اندازه­گیری مکرر (12=n) می­توان عنوان نمود که بسامد سازه‌ی اول واکه‌ی /e/ در هجای دوم گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی تفاوت معنی­داری دارد. آزمون­های تکمیلی چندگانه بنفرونی نشان می­دهد که در گروه پی­چسب، میانگین بسامد سازه‌ی اول واکه‌ی /e/ 84/18 هرتز کمتر از میانگین آن در کلمه‌ی واجی است.  با توجه به مقادیر بسامد سازه‌ی دوم و سوم تولیدشده برای واکه‌ی /ɑ/ و واکه‌ی /e/ در هجای دوم گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی، مشاهده می­شود بر اساس بسامد سازه‌ی دوم و سوم نمی­توان بین گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی تفاوت قائل شد.

 

4-3. انرژی واکه­های /ɑ/ و /e/

با توجه به سطح معنی­داری به­دست­آمده برای اثر تکیه (049/0=p  , 04/ 5 = (11,1)F) و اثر استفهامی (003/0=p ,92/15= (11,1)F) می­توان عنوان نمود که انرژی واکه‌ی /e/ بین گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی دارای تفاوت معنی­داری است (049/0=p). بدین­صورت­که میانگین انرژی واکه‌ی /e/ در کلمه‌ی واجی 64/1 دسی­بل بیشتر از میانگین انرژی آن واکه در گروه پی­چسب است. در جمله‌ی خبری نیز میانگین انرژی واکه‌ی /e/ 44/2 دسی­بل کمتر از میانگین انرژی آن در جمله‌ی سؤالی است. میانگین انرژی آن واکه در گروه پی­چسب کمتر از مقدار آن در کلمه‌ی واجی می­باشد.

همچنین اثر تکیه و استفهامی بر میانگین انرژی واکه‌ی /ɑ/ در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی مقایسه شد. با توجه به سطح معنی­داری به­­دست­آمده برای اثر تکیه (034/0= ,p89/5 =(11,1)F) می­توان عنوان نمود که انرژی واکه‌ی /ɑ/ بین گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی دارای تفاوت معنی­داری است. آزمون تعقیبی بنفرونی نشان می­دهد که انرژی واکه‌ی /ɑ/ در گروه پی­چسب به اندازه 06/2 دسی­بل از انرژی آن واکه در کلمه‌ی واجی بیشتر است. همچنین انرژی واکه‌ی /ɑ/ در جمله‌ی خبری بیشتر از انرژی آن واکه در جمله‌ی سؤالی است.

 

4-4. مرکز ثقل

در این بخش اثر تکیه و و استفهامی بر میانگین مرکز ثقلِ رهش همخوان­های /b/ و مرکز ثقل همخوان /ʃ/  در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی بررسی می­شود. نتایج به­دست­آمده از آن نشان داد که هیچ تفاوت معنی­داری در مرکز ثقل رهش همخوان /b/ و همخوان /ʃ/ در جایگاه تکیه­بر و بدون تکیه وجود ندارد.

 

4-5.  بسامد پایه

در این بخش، اثر تکیه و استفهامی بر میانگین بسامد پایه واکه‌ی /ɑ/ و/e/ در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی مقایسه می­شود. با توجه به سطح معنی­داری به­­دست­آمده برای اثر تکیه (000/0=p , 35/21=(11,1)F) و اثر استفهامی (016/0=p ,38/8=(11,1)F) بر واکه‌ی /ɑ/ می­توان عنوان نمود که میانگین بسامد پایه‌ی واکه‌ی /ɑ/ در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی دارای تفاوت معنی­داری است. آزمون تعقیبی بنفرونی نشان می­دهد که میانگین بسامد پایه‌ی واکه‌ی /ɑ/ در گروه پی­چسب 48/31 هرتز بیشتر از میانگین بسامد پایه‌ی آن واکه در کلمه‌ی واجی است. همچنین میانگین بسامد پایه‌ی واکه‌ی /ɑ/ در جمله‌ی سؤالی 54/18 هرتز بیشتر از میانگین بسامد پایه‌ی آن واکه در جمله‌ی خبری است.

همچنین با توجه به سطح معنی­داری به­دست­آمده برای اثر تکیه (000/0=p , 60/31=(11,1)F) و اثر استفهامی (000/0=p ,75/55=(11,1)F) بر میانگین بسامد پایه‌ی واکه‌ی /e/ می­توان عنوان نمود که میانگین بسامد پایه‌ی واکه‌ی /e/ در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی دارای تفاوت معنی­داری است. آزمون تعقیبی بنفرونی نشان می­دهد که میانگین بسامد پایه‌ی واکه‌ی /e/ در کلمه‌ی واجی 33/27 هرتز بیشتر از میانگین بسامد پایه‌ی آن واکه در گروه پی­چسب است. در جمله‌ی سؤالی، میانگین بسامد پایه‌ی واکه‌ی /e/ 75/33 هرتز بیشتر از میانگین آن در جمله‌ی خبری است.

 

5. نتیجه­ گیری

در این تحلیل­ها عوامل تأثیرگذار بر دیرش همخوان و واکه، انرژی واکه، بسامد سازه‌ی اول، دوم و سوم، مرکز ثقل طیفی و بسامد پایه در هر یک از جمله­های خبری و سؤالی در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی بررسی می­شوند.

در این تحقیق، مقایسه‌ی دیرش همخوان و واکه در سطح تولید در هجای تکیه­بر و بدون تکیه نشان داد که دیرش رهش همخوان­های­ /t, b / و دیرش همخوان­ /b/ و واکه‌ی ­ /e/ در هجای تکیه­بر بیشتر از مقدار دیرش آنها در هجای بدون تکیه است.

به­منظور بررسی تأثیر تکیه بر کیفیّت واکه، بسامد سازه­های اول، دوم و سومِ واکه­های /ɑ/ و /e/ در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی مقایسه شد. نتایجِ تحقیق نشان داد که اثر تکیه بر بسامد سازه‌ی اول واکه­های /ɑ/ و /e/ معنی­دار است. بدین صورت که بسامد سازه‌ی اولِ واکه‌ی /ɑ/ در هجای تکیه­بر بیشتر از میانگین بسامد سازه‌ی اول آن واکه در هجای بدون تکیه است. موشامر و گنگ (2008) واکه‌ی /a/ را در جایگاه بدون تکیه بررسی کرده و ثابت کردند مقدار بسامد سازه‌ی اول در هجای تکیه­بر افزایش یافته و در جایگاه بدون تکیه کاهش می­یابد. همچنین میانگین بسامد سازه‌ی دوم واکه‌ی /e/ در هجای تکیه­بر بیشتر از میانگین آن در هجای بدون تکیه بیشتر است. درنتیجه واکه در هجای بدون تکیه کاهش یافته و هنگام تولید آن فک پایین به فک بالا نزدیک می­شود. نتایج این تحقیق نشان­دهنده‌ی گرایش واکه­ها به سوی واکه­های دیگر در هجاهای بدون تکیه می­باشد، که به این نوع کاهش، کاهش واکه­ای می­گویند (شیخ­ و بی­جن­خان 1389). نتایج تحقیق حاضر نشان داد که تفاوت بسامد سازه‌ی سومِ واکه‌ی /ɑ/ در هجای تکیه­بر و بدون تکیه بین گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی معنی­دار نیست. این وضعیت در راستای تحقیق رحمانی (1389: 90) است که نشان داده است شنوندگان زبان فارسی در درک واکه­ها به سازه‌ی سوم وابسته نیستند.

مقایسه‌ی انرژی واکه­های /ɑ/ و /e/ در جایگاه تکیه­بر و بدون تکیه نشان داد که انرژی واکه‌ی /ɑ/ و /e/ در هجای تکیه­بر بیشتر از انرژی آن واکه­ها در هجای بدون تکیه است. تحقیق برزیو (2007) تأییدی بر این وضعیت می­باشد. برزیو معتقد است که در زبان انگلیسی، انرژی واکه در جایگاه بدون تکیه کاهش یافته، برخی تمایزات آن خنثی شده و به واکه‌ی  [«]مبدل می­شود، بنابراین مشخصه­های افراشته یا افتاده­ بودن، پسین­ یا پیشین ­بودن و گردیِ واکه در جایگاه بدون تکیه به­درستی قابل درک نیست.

نتایج به­­دست­آمده از این تحقیق نشان داد که تکیه بر مرکز ثقل رهش همخوان­های /b/ و همخوان /ʃ/ تأثیر معنی­داری ندارد. اما گرچه این تفاوت معنی­دار نبود، مقدار مرکز ثقل طیفیِ آواهای موردنظر در آغاز هجای تکیه­بر بیشتر از مقدار مرکز ثقل طیفی آن واحدها در آغاز هجای بدون تکیه می­باشد.

نتایج حاصل از مقایسه‌ی میانگین بسامد پایه‌ی واکه­های /ɑ/ و /e/ در هجای تکیه­بر و بدون تکیه نشان داد که بیشترین مقدار بسامد پایه‌ی واکه‌ی /ɑ/ و /e/ متعلق به آن واکه­ها در هجای تکیه­بر و کمترین مقدار آن متعلق به آن واکه­ها در هجای بدون تکیه می­باشد. این وضعیت نشان­دهنده‌ی آن است که مقدار بسامد پایه‌ی واکه در هجای تکیه­بر بیشتر از مقدار آن در هجای بدون تکیه می­باشد. به عقیده‌ی گوسن­هاون (2004: 17) مهمترین همبسته‌ی آوایی تکیه، بسامد پایه است. تحقیق گوردون و رز (2006) تأئیدی بر این ادعا است که بسامد پایه همبسته‌ی معتبری برای تکیه می­باشد و تکیه بسامد پایه‌ی واکه را افزایش می­دهد.

نتایج حاصل از آزمون تولید نشان داد که در تمایز جایگاه تکیه در زبان فارسی، تفاوت دیرش، انرژی و بسامد پایه معنی­دار می­باشند، اما دیرش و انرژی همبسته­های معتبری برای تمایز هجای تکیه­بر از بدون تکیه نیستند. هنری (1984) نشان داده است درصورتی­که میانگین دیرش واکه یا همخوان مورد نظر 70­ هزارم­ثانیه باشد، اختلاف بین آن واحدها در هجای تکیه­بر و بدون تکیه باید 12 الی 16 هزارم­ثانیه باشد تا آن تفاوت درک شود. اَبل (1972) معتقد است برای میانگین دیرش 40 هزارم­ثانیه، 5 هزارم­­ثانیه اختلاف در هجای تکیه­بر و بدون تکیه و برای میانگین دیرش 100 هزارم­ثانیه، 10 هزارم­ثانیه تفاوت در هجای تکیه­بر و بدون تکیه لازم است تا آن تفاوت درک شود. اِلفنبین، اسمال و دیویس (1993) نیز ادعا کرده­اند که برای میانگین دیرش 100 هزارم­ثانیه، دیرش همخوان و واکه در هجای تکیه­بر و بدون تکیه باید 10-15 هزارم­ثانیه تفاوت داشته باشد تا تفاوت آن همخوان یا واکه در جایگاه تکیه­بر و بدون تکیه مشخص شود.

تحقیق لِوی (2005) نیز نشان داد درصورتی­که انرژیِ واکه در هجای تکیه­بر با انرژیِ واکه در هجای بدون تکیه حداقل 5 دسی­بل اختلاف داشته باشد، تفاوت تکیه در آن جایگاه درک می­شود. تحقیقِ جاسم، مورتون و استفان (1968) در زبان لهستانی نیز تأییدی بر این وضعیت است که اختلاف انرژی واکه در جایگاه تکیه­بر و بدون تکیه باید حداقل 6 دسی­بل باشد.

در این تحقیق نتایج حاصل از آزمون تولید نشان داد که اختلاف دیرش همخوان و واکه در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی کمتر از 10 هزارم­ثانیه است. همچنین حداکثر اختلاف انرژی واکه در گروه پی­چسب و کلمه‌ی واجی کمتر از 5 دسی­بل است. امّا بسامد پایه‌ی واکه در گروه پی­چسب نسبت به مقدار بسامد پایه‌ی واکه در کلمه‌ی واجی بیشترین تفاوت را نشان داد (ابوالحسنی­زاده، گوسن­هاون و بی­جن­خان، 2010). بنابراین در تمایز جایگاه تکیه در زبان فارسی، متغیرهای دیرش، انرژی و سازه­های اول و دوم در مقایسه با بسامد پایه اهمیّت کمتری دارند و بسامد پایه مهمترین نقش را دارد. به عقیدۀ فرای (1965)، اهمیّت سازه­های اول و دوم حتی از انرژی هم کمتر است.

 

تعداد مشاهده مقاله: 914

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,565