فرایندهای واژه‌‌‌سازی زبان فارسی و استقلال صرف و نحو

 1. مقدمه

ارتباط میان دستگاه‌های صرف و نحو همواره در میان زبان‌شناسان زایشی محل نزاع بوده است. در اواخر دهه 1970 اختلاف نظرهایی که در مورد ماهیت دستگاه واژه‌سازی و واژگان پیش آمده ‌بود، موجب شد که در میان دستوریان زایشی دو گرایش کاملاً متفاوت پدید آید، که یکی از آنها معنی‌شناسی زایشی و دیگری واژه‌گرایی نام گرفت (نک. بورر، 2007: 151). در واژه‌گرایی فرض بر این بود که قواعد ناظر بر صرف با قواعد ناظر بر نحو هیچ تعاملی ندارند (لیبر 1992: 14). از طرف دیگر، در معنی‌شناسی زایشی می‌کوشیدند از نحو چنان تعریفی به دست دهند که قواعد ناظر بر ساخته شدن واژه‌ها را نیز شامل شود (نک. بورر، 2007؛ 151 ؛ اسپنسر، 1991: 67-72). از اواسط دهه 1980 به بعد بار دیگر همین بحث در چهره‌ای جدید و با این پرسش مطرح شده‌است: "آیا واژه‌سازی دستگاه مستقلی است و محدودیتهای آن خاص خودش است یا زیرمجموعه‌ای از نحو است و تحت همان محدودیتهای نحوی قرار دارد....." (بورر، 2007: 152). گروهی از زبان‌شناسان همّ خویش را صرف این کرده‌اند که نشان دهند:"‌در دستور دستگاه مجزایی به نام دستگاه صرف وجود ندارد" (لیبر، 1992: 1). به نظر این زبان‌شناسان" یک نظریه صرفی واقعاً ساده، نظریه‌ای است که در چارچوب آن لازم نباشد برای تبیین ساختمان واژه‌ها چیز تازه‌ای به نظریه نحو افزوده شود" (لیبر 1992: 21(.

از سوی دیگر، در مقابل اینان زبان‌شناسانی هستند که اعتقاد دارند دستگاه صرف متمایز و مستقل از نحو است، هرچند ممکن است شماری از قواعد واژه‌سازی همانند قواعد نحو باشند. به نظر اینان "واژه‌ها در سطح نحو و معنی‌شناسی گروهها عناصری اتمی به شمار می‌آیند. البته، واژه‌ها دارای مشخصه‌ها یا خواص ویژه خود هستند اما این مشخصه‌ها [ درسطح نحو] فاقد ساختارند و رابطه آنها با ساختمان درونی واژه در نحو معتبر نیست" (بورر 2007: 152). به بیان دیگر، برونداد دستگاه صرف در دستگاه نحو به عنوان درونداد استفاده می‌شود، بی‌آنکه ساختار درونی آن عناصر در نحو اعتبار معنی‌داری داشته ‌باشد ( نک. همان: 52-53).

در این مقاله کوشیده‌ایم در حد توان خود و حوصله این مقاله تفاوت­های صرف و نحو را نسبتا به تفصیل بررسی کنیم و نشان دهیم که اگر صرف را جزئی از نحو به شمار آوریم، به چه مسائلی باید پاسخ دهیم.

2. هسته در گروه­های نحوی و واژه‌های پیچیده

همه گروههای نحوی، مانند گروه اسمی و گروه صفتی و گروه حرف اضافه‌ای، دارای هسته‌اند. به بیان دیگر، همه گروههای نحوی درون ‌مرکزند (هگمن، 1992: 95). معنای این سخن آن است که در همه گروههای نحوی عنصری وجود دارد که کل گروه را با خود هم‌مقوله می‌سازد. این هم‌مقوله‌سازی را تراوش (percolation) می‌نامند و منظور از آن، این است که هسته ویژگی­های مقوله‌ای خود را به درون گروهی که خود هسته آن است، می­تراود (اسپنسر 1991: 186). برای مثال، گروه اسمی "این کتاب خواندنی" از سه واژه تشکیل شده‌است: صفت اشاره (این)، اسم (کتاب)، صفت (خواندنی). کل این گروه مقوله خود را از هسته خود، که همان کتاب است، می‌گیرد.

حال باید ببینیم در صرف وضعیت چگونه است: آیا همه واژه‌های پیچیده(غیر بسیط) دارای هسته‌اند؟ واژه‌های پیچیده را برحسب ساختمان به دو گروه می‌توان تقسیم کرد: مشتق و مرکب. واژه مشتق از طریق وندافزایی ساخته می‌شود: دانش (دان + ــ ش)، آهنگر (آهن+ ــ گر)، دانا ( دان + ــ ا). واژه مرکب از ترکیب دست کم دو واژه به دست می‌آید: هنرمندپرور، آسیب‌پذیر، آب‌انبار.

1-2. هسته در واژه‌های مشتق

اگر بخواهیم بر حسب معیارهای نحوی سخن بگوییم، آن عنصری از هر واژه پیچیده که مقوله دستوری آن را مشخص می‌کند، هسته به شمار می‌آید. این عنصر در واژه های مشتق یک وند ( پیشوند یا پسوند) است: "مقوله هر واژه مشتق را بیرونی ترین وند آن تعیین می‌کند. برای مثال، در واژه declaration پسوند -ation است که مقوله آن را تعیین کرده‌است" (کارستیرز- مک‌کارتی 1992: 104). بنابرایــن، در واژه‌هـــایــــی مانند هنرمند و دادگر و کوشش به تــرتیب پــسـونــدهـــای"ــ مند" و "ــ گــر" و "ـِـ ش" هسته به شمار می‌آیند، زیرا مقوله واژه را تعیین کرده‌اند؛ به این معنی که مثلا صفت بودن هنرمند از پسوند "ـ مند" ناشی شده‌است. از این رو، می‌توان گفت که در زبان فارسی پنج قاعده اشتقاقی زیر (درکنار دهها قاعده دیگر) اعتبار دارد:

اسم + ــ مند ← صفت: هنرمند، دانشمند، خردمند

اسم + ــ گر ←صفت: دادگر، حیله‌گر، ستمگر

اسم + ــ ناک ← صفت: خطرناک، دردناک، وحشتناک

ستاک حال + ـِـ ش ← اسم: کوشش، پویش، ورزش

صفت + ــ ا ← اسم: پهنا، گرما، درازا

اما همه وندهای فارسی باعث تغییر مقوله نمی‌شوند. برای مثال، پنج پسوند زیر به اسم افزوده می‌شوند و واژه مشتق همچنان به مقوله اسم تعلق دارد:

اسم + ــ گاه ← اسم: تعمیرگاه، درمانگاه، آموزشگاه

اسم + ــ ـه ←اسم: تیغه، دسته، ریشه

اسم + ــ دیس← اسم: طاقدیس، ناودیس، تندیس

اسم + ــَ ک ← اسم: انارک، پفک، بادامک

اسم + ــ چه ← اسم: دریاچه، طاقچه، بازارچه

همین وضعیت بر پیشوندهای فارسی نیز حاکم است. شماری از پیشوندهای فارسی باعث تغییر مقوله می شوند:

با ــ + اسم ← صفت: باهوش، باسلیقه، باتدبیر

بی ــ + اسم ← صفت: بی‌پول، بی‌عرضه، بی‌رحم

ب ــ + اسم ← صفت: بجا، بحق، بروز

اما شمار دیگری باعث تغییرمقوله نمی‌شوند:

ابرــ + اسم ← اسم: ابرمرد، ابرشهر، ابرقدرت

نا ــ + صفت ← صفت: نادرست، ناپاک، نامناسب

پاد ــ + اسم ← اسم: پادزهر، پادتن، پادزیست

بنابراین وندهای فارسی را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: 1- گروهی که باعث تغییر مقوله می‌شوند و می‌توان آنها را مقوله‌گذران نامید؛ 2- گروهی که باعث تغییر مقوله نمی‌شوند و می‌توان آنها را مقوله‌ناگذران نامید[1]^.

بنابراین، آن قاعده نحوی بدون استثنا که بر اساس آن همه گروه‌های نحوی دارای هسته‌اند؛ یعنی دارای عنصری هستند که مقوله گروه را تعیین می‌کند، در سطح صرف اعتبار مطلق ندارد و واژه­های مشتق بسیاری در زبان فارسی وجود دارد که مشمول این قاعده نمی‌شوند. البته، باید توجه داشت که فرایندهای اشتقاقی ناگذران در سطح صرف معتبرهستند، زیرا در درون یک طبقه بزرگ یک یا چند زیرطبقه پدید می‌آورند؛ مثلا از ترکیب اسم با پسوندهای زیر اسم مکان و اسم ابزار ساخته می‌شود:

اسم + ــ گاه ‍‌‌← اسم مکان: تعمیرگاه، درمانگاه، آموزشگاه

اسم + ــ ان← اسم مکان: چناران، گرگان، گیلان

اسم + ــ ستان ← اسم مکان: کردستان، نخلستان، گلستان

اسم + ــ ـه ← اسم ابزار: دسته، پایه، نقشه

اسم + ـَ ک ← اسم ابزار: مگسک، سمعک، سیبک

همه واژه‌های بالا، علی رغم تفاوت‌هایی که در ساختار صرفی‌شان وجود دارد، اسم هستند، اما هر گروه به زیرمقوله‌های متفاوتی تعلق دارد.

به بیان دیگر، اشتقاق در کلیت خود فرایندی است که باعث تغییر مقوله می‌شود، اما گاهی کل مقوله دستوری را تغییرمی‌دهد و گاهی در داخل یک طبقه تغییر پدید می‌آورد (نک.لاینز،1990: 31-32)؛ مثلا در "گیره" که با افزودن پسوند "ــ ه" به ستاک حال "گیر" ساخته شده، کل مقوله دستوری تغییر کرده، یعنی فعل به اسم تبدیل شده‌است، اما در "آموزشگاه" که با پیوستن "ــ گاه" به اسم مصدر "آموزش" ساخته شده، اسم مصدر به اسم مکان تبدیل گردیده و تغییر در درون طبقه اسم پدید آمده است.

اما نکته قابل توجه در بحث ما این است که این تفاوت میان زیرمقوله‌های صرفی، در سطح نحو معتبر نیست و رفتارهای نحوی اسم مکان واسم ابزار و مانند اینها همانند است؛ به این معنی که:

1- همه آنها به اعتبار اینکه اسم هستند، می‌توانند همه نقشهای نحویی را برعهده گیرند که اسمها در مفهوم عام، می‌توانند برعهده بگیرند؛ مثلا همه آنها می‌توانند فاعل، مفعول تمیز، مضاف، مضاف الیه، موصوف واقع شوند، مانند تعمیرگاه و سیبک در جمله‌های زیر:

فاعل

تعمیرگاه نیاز ضروری هر شهر است.

سیبک یکی از مهمترین قطعات سامانه تعلیق در خودرو است.

مفعول

باران شدید تعمیرگاه را خراب کرده است.

باید هرچه زودتر سیبک را عوض کنی.

تمیز

اسم اینجا را گذاشته ای تعمیرگاه!

ما به این می‌گوییم سیبک.

2- از نظر هم‌آیی نیز همانند هستند، مانند گلستان و باغ در مثالهای زیر:

باغ بزرگ                            گلستان بزرگ

باغ باطراوت                گلستان باطراوت

باغ خشک             گلستان خشک

گردش در باغ                  گردش در گلستان

2-2. هسته در واژه‌های مرکب

شمار بسیار بزرگی از واژه‌های پیچیده فارسی واژه مرکب محسوب می‌شوند. هسته را در واژه های مرکب از دو دیدگاه می‌توان تعیین کرد: نحوی و معنایی.

هستة نحوی همان واژ‌ه‌ای است که از طریق تراوش کل واژه مرکب را با خود هم‌مقوله می‌سازد. برای مثال درزبان فارسی قواعد زیر را می‌توان باز نوشت:

1- صفت + اسم ← صفت مرکب2

مثال: خوش نام، بد سیرت، کم آب، پرمصرف، لاغراندام

2- اسم + صفت ← صفت مرکب

مثال: چشم تنگ، قدبلند، گردن دراز، موسفید، دل‌پاک

در دوگروه واژه بالا تشخیص هسته دستوری امکان پذیر است، زیرا واژه مرکب از دو واژه که هر کدام به مقوله متفاوتی تعلق دارند، ساخته شده‌است و به سهولت می‌توان دریافت که صفت بودن کل واژه مرکب از جزء صفتی ناشی شده است.

اما وضع همه واژه‌های مرکب چنین نیست؛ مثلا شمار بسیار زیادی از اسم­های مرکب از ترکیب دو اسم ساخته شده‌اند که می‌توان آن را با قاعده زیر بیان کرد:

3- اسم + اسم ← اسم مرکب

مثال: گلخانه، دانش‌سرا، آب‌انبار، رزم‌ناو، سپه‌سالار

در این اسم­های مرکب، نه بر اساس مقوله اجزای سازنده، بلکه بر اساس روابط معنایی میان دو واژه می‌توان هسته را تعیین کرد. چنین اسم‌های مرکبی درون‌مرکز نام دارند و در آنها یک هسته معنایی وجود دارد که واژه دیگر آن را محدود می‌کند (نک. اسپنسر، 1991: 310). بنابراین، در اسم‌های مرکب دارای ساختار "اسم + اسم" آن واژه‌ای که کل واژه مرکب در شمول معنایی آن قرار می‌گیرد، هسته محسوب می‌شود،. مثلا آب‌انبار نوعی "انبار" است و گلخانه نوعی"خانه" و بنابراین "انبار" و "خانه" در این دو واژه هسته به شمار می‌آیند.

اما همه واژه‌های دارای ساختار "اسم + اسم" چنین نیستند، زیرا در موارد نسبتاً زیادی واژه‌های حاصل از این ساختار یا اسم مرکب برون‌مرکز هستند یا صفت، براساس قواعد زیر:

4- اسم + اسم ← اسم مرکب برون‌مرکز

مثال: لاک‌پشت، خارسر، هنرپیشه، سیاه‌گوش، سگ‌دست

5- اسم + اسم ← صفت مرکب

مثال: کمان‌پیکر، جهان‌وطن، شیرشکار، انسان‌صفت، دل‌رحم

6- اسم + همان اسم ← صفت مرکب/ قید مرکب

مثال: راه ‌راه، پیچ‌پیچ، دندانه ‌دندانه، ذره ذره، قطعه ‌قطعه

7- ضمیر مشترک + اسم ← صفت

مثال: خودرای، خودباور، خودالقا، خودکام، خود سانسور.

چنانکه می‌بینیم، با قواعد (4) و (5) و (6) و (7)، واژه‌هایی حاصل می‌آید که نه می‌توان هسته نحوی آنها را مشخص کرد، نه هسته معنایی آنها را و بنابراین، بی‌هسته محسوب می‌شوند.

خلاصه کلام آنکه در بسیاری از واژه‌های مرکب نیز مانند بسیاری از واژه‌های مشتق، تشخیص هسته (خواه نحوی، خواه معنایی) امکان‌پذیر نیست، حال آنکه هیچ گروه نحوی وجود ندارد که فاقد هسته باشد.3

3. معانی صرف‌ویژه

شمار زیادی از واژه‌های مرکب از معنایی برخوردارند که سر جمع معانی اجزای سازنده آنها نیست. برای مثال، دو گروه واژه زیر را درنظر می‌گیریم:

گروه الف                                گروه ب

خوش‌ظاهر                               پیرمرد

بد منظر                                   بزرگراه

قوی‌پنجه                                 شوراب

این هردو گروه دارای ساختار "صفت + اسم" هستند، اما مقوله نحوی و معنای آنها با هم متفاوت است، چنانکه در زیر می‌بینیم:

گروه الف                                گروه ب  

خوش‌ظاهر: دارای ظاهر خوش         پیرمرد: مرد پیر

بد منظر: دارای منظر بد                بزرگراه: راه

قوی‌پنجه: دارای پنجه قوی            شورآب: آب شور

واژه‌های گروه )الف( صفت مرکب و گروه )ب( اسم مرکب‌اند. واژه‌های گروه )ب( معنایشان سر جمع معانی واژه‌های سازنده‌شان است، اما واژه‌های گروه )الف( علاوه بر معانی اجزای سازنده معنای دارندگی را نیز می‌رسانند و به بیان دیگر، در آنها افزایش معنایی روی می‌دهد. شمار واژه‌های مانند گروه )الف( بسیار زیاد است، از این جمله‌اند: لاغراندام، پرمصرف، کم­آب، سیاهدل، شوربخت.

علاوه بر مثالهای بالا، فرایندهای ترکیبی دیگری نیز وجود دارد که در آنها افزایش معنایی رخ می‌دهد:

اسم + صفت ← صفت مرکب

دل‌پاک: دارنده دل پاک

دل‌خوش: دارنده دل خوش

موسفید: دارنده موی سفید

دیگر مثالها: قوی‌پنجه، پوزه‌باریک، گردن‌باریک، پنجه‌طلایی، لب‌قیطانی.

افزایش معنایی که در واژه‌های بالا می‌بینیم، قاعده‌مند است و نتیجه ترکیب دو واژه با هم است و بنابراین، خاص دستگاه صرف است.

4. مقوله مستقل از اجزای ترکیب

کسانی که با فرایندهای واژه‌سازی در زبان فارسی آشنا هستند، می‌دانند که یکی از زایاترین فرایندهایی که از رهگذر آن صفت فاعلی مرکب ساخته می‌شود، فرایند زیر است:

اسم + ستاک حال ← صفت فاعلی4

مثال: مردم‌فریب: فریبنده مردم

انسان‌گریز: گریزنده از مردم

دل‌خراش: خراشنده دل

دیگر مثالها: خداشناس، میهن‌پرست، سحر‌خیز، گازسوز، علم‌آموز

چنانکه از معنای این ترکیب‌ها برمی‌آید،ستاک حال در ترکیب با اسم معنی فاعلی یافته است، یعنی معنایی که به صورت مستقل وجود ندارد. باید توجه داشت که نمی‌توان گفت ستاکهای حال از طریق تغییر مقوله به صفت تبدیل شده‌اند، زیرا این عناصر اگر هم تغییر مقوله یابند، عموماً به اسم تبدیل می‌شوند، مانند فروش، آویز، پرهیز.

1-4 پاسخ به یک ایراد مقدر

ممکن است گفته شود که ستاکهای حال در این ترکیبها نوعی پسوندواره هستند (برای مثال، نک. کشانی، 1371: 55) و از این رو، باید آنها را در حکم پسوندهای دارای معنی فاعلی(مثلا مانند ــَ نده) در نظر گرفت. اما باید توجه داشت که ستاکهای حال موجود در ساختار "اسم + ستاک حال" به هیچ وجه رابطه‌اشان با صورت فعلی قطع نشده‌است و در آنها روابط نحوی میان جزء اسمی و ستاک حال از ساخت موضوعی هر فعل منشا می‌گیرد؛ مثلا در ترکیب­هایی که در آنها ستاک حال یک فعل متعدی به کار رفته‌است، جزء اسمی در غالب موارد مفعول فعل است، مانند:

ضربه‌گیر: چیزی که ضربه را می‌گیرد.

راهزن: کسی که راه را می زند.

جامعه‌شناس: کسی که جامعه را می‌شناسد.

همچنین در ترکیب‌هایی که دارای ستاک حال یک فعل لازم هستند، جزء اسمی یکی از متممهای حرف اضافه‌ای فعل است، مانند:

انسان‌ستیز: کسی که با انسان می‌ستیزد.

خداترس: کسی که از خدا می‌ترسد.

شهرنشین: کسی که در شهر می‌نشیند(زندگی می‌کند).

بنابراین، باز هم می‌توان نتیجه گرفت که ویژگی‌های معنایی و نحوی تازه درچنین ترکیبهایی صرف‌بنیاد است.

5. واژه‌های ناخودایستا در کلمات مرکب

"در برخی زبانهاعناصری که واژه مرکب می‌سازند، واژه‌های آزاد و خودایستا نیستند، بلکه ستاک یا ریشه‌اند" (اشتکائر و لیبر 2009: 4). این نکته بی‌تردید در مورد بسیاری از واژه‌های مرکب فارسی صادق است. چنانکه گفتیم، یکی از زایاترین فرایندهای ترکیب ساز در زبان فارسی فرایند "اسم + ستاک حال ← صفت فاعلی" است. ستاک‌های حال در سطح نحو هیچ‌گاه به تنهایی به کار نمی روند. برای مثال، ستاک حال "پذیر" در هیچ گروه نحوی به صورت مستقل ظاهر نمی‌شود و تنها هنگامی که یک فرایند صرفی بر روی آن اعمال شود، مثلاً با یک پسوند یا یک اسم ترکیب شود و واژه‌هایی مانند پذیرا، پذیرنده، پذیرش، آسیب‌پذیر، دلپذیر و شکست‌ناپذیر به دست آید، می‌تواند در گروه‌های نحوی به کار رود. این نکته نیز وجود دستگاه صرف را الزامی می‌سازد.

6. مقوله صرف‌ویژه

گاهی برحسب معیارهای صرفی ناچاریم به وجود مقوله‌ای قائل شویم که پذیرش آن در سطح نحو لزومی ندارد؛ به این معنی که رفتارهای نحوی‌اش چنان نیست که در مقوله‌ای مستقل بگنجد. شماری از اسم‌ها و صفت­های فارسی چنین وضعیتی دارند.

چنانکه می‌دانیم، اگر به اسم، پسوند "ــ ی" بیفزاییم تبدیل به صفت می‌شود:

اسم + ــ ی ← صفت

مثال: تلفنی ( تماس تلفنی)، چوبی (میز چوبی)، کتابخانه‌ای (تحقیق کتابخانه‌ای)، آبی (ورزشهای آبی)، سقفی (پنکه سقفی)، قلمی (باتری قلمی)، دیداری (رسانه‌های دیداری)، کاغذی (ببرکاغذی)، نفتی (دلارهای نفتی)، هسته‌ای (سلاحهای هسته‌ای).

تعداد این گونه اسم‌ها خارج از شمار است.

اما از سوی دیگر، شمار نسبتا زیادی اسم نیز وجود دارد که نمی‌توانیم با پسوند "ــ‌ی" از آنها صفت بسازیم بلکه با افزودن پسوند «ـ ی» به آنها اسم عمل یا اسم حالت ساخته می‌شود5.