«مطالعه برخی عوامل جریان مدرنیته مؤثّر بر گرایش زنان به طلاق» (مورد مطالعه: زنان متأهل شهر زنجان)

بیان مسأله

«تحوّلات اجتماعی دهه­های گذشته در سطح جهانی، نظام خانواده را با تغییرات، چالش­ها، مسائل و نیازهای جدید و متنوعی روبه­رو کرده است و مفاهیم سنّتی و طرز کهن زندگی خصوصی و خانوادگی متحوّل و در معرض تهدید قرار گرفته است» (فاتحی دهاقانی و همکاران، 1390: 15 ـ 14). جامعه ایران نیز، از این تغییرات مستثنی نبوده است؛ تغییرات دهه­های اخیر در ایران، با توجه به پیش­آمادگی­ها و تقاضاهای درونی، متأثّر از تأثیرات بیرونی بوده است. البتّه، این تغییرات پس از جذب و درونی­شدن، خود به عنوان عاملی درونی در تعامل همسو یا ناهمسو با نیروهای همچنان فعّال و شاید بسیار فعّال جهانی‏شدن تغییرات جدیدی را ایجاد می­کنند. از این رو، برای فهم تغییرات به وقوع پیوسته در کشورهایی نظیر ایران، از مفهوم «جهانی ـ محلّی­شدن» استفاده می‏شود که در آن، اضافه بر تأثیرات بیرونی، شرایط و عوامل درونی (محلّی) نیز لحاظ شده است. در واقع، تاریخ معاصر ایران روایتگر تقلای یک جامعه ریشه­دار محلّی از یک سو برای ماندن (تداوم) و از سوی دیگر برای مدرن­شدن (تغییر) بوده است (سرایی، 1385 :41). همین امر، نظام خانواده در ایران را با چالش­های جدّی مواجه کرده است؛ به عنوان مثال، داشتن تحصیلات دانشگاهی برای زنان در ایران، به منزله ورود به دنیای بزرگ‏تر، افزایش آگاهی جنسیتی و کم­کردن از محدودیّت­های اجتماعی و احتمالاً فرصت اشتغال می­باشد که گاه به­شکل مشروع مورد پذیرش قرار گرفته و با مقاومت چندانی از جانب مردان مواجه نمی­شود اما از دیگر سو، تغییرات در ساخت قدرت و نظام اجتماعی به نفع این تحوّلات احساس نمی­شود و با بالا رفتن سطح آگاهی زنان و تحوّلات اجتماعی به وقوع پیوسته، فاصله بین انتظارات نقشی که جامعه سنّتی از زنان دارد با انتظارات اجتماعی جدید و انتظارات زنان از خود، بیش­تر و بیش­تر شده که همین امر، احساس بی­عدالتی جنسیتی را دامن می­زند (ماشینی، 1387: 126-131). در واقع، با ورود زنان به عرصه اجتماعی، فرصت به­دست­آمده برای زنان، در کنار عناصر مردسالارانه و پدرسالارانه جامعه، منبع و منشأ برخی تعارضات در ساختار اجتماعی و خانوادگی گشته و به تعارض بین ارزش­های سنّتی و مدرن منجر شده است و لذا گاه، به عنوان عاملی اساسی در بروز اختلاف میان زوجین، سست­شدن بنیان زندگی مشترک و گرایش به طلاق در میان زوجین ایفای نقش می­نماید. از طرف دیگر، زنان با تحصیلات بالا، به دنبال توزیع قدرت در ساختار خانواده و داشتن نقش در تصمیم­گیری­های خانواده می­باشند و این در حالی است که آموزه­های مردسالارانه با تحوّلات ایجاد شده امروزی سنخیت ندارد؛ یعنی مردان همچنان روحیه مردسالارانه خود را حفظ کرده­اند اما زنان دیگر حاضر به پذیرش آن نیستند (ایران محبوب و همکاران، 1385: 100 ـ 91). بنابراین، می­توان گفت که؛ افزایش آمار طلاق [یا گرایش به طلاق بالادر جامعه­ای که در مسیر مدرنیته قرار گرفته است]، از رشد برخی آگاهی­های اجتماعی و وقوع برخی تغییرات در جامعه خبر می­دهد که می­توان به خروج عقل جمعی از فهم سنّّتی و علاقه­مندی به دستیابی به حقوق فردی و اجتماعی، پذیرش اجتماعی طلاق، آگاهی زنان به حقوق خود و تن ندادن به نظام سرکوب مردسالارانه و دگرگونی دیدگاه­های آنان در مورد نقش­های سنّتی و ثابت و از پیش تعیین­شده برای زن و مرد، اعتقاد زنان بر لزوم خلاصی از سرنوشت کار خانگی اجباری و حضور در جامعه و روی­آوردن به اشتغال و تحصیلات، تلاش زنان در اتّکای به خود و رسیدن به استقلال در عرصه­های مختلف زندگی (ابوالحسن تنهایی و همکاران، 1387: 34)، تغییر نقش و جایگاه زنان[1] در خانواده و اجتماع، مرکزیّت تصمیم­گیری در خانواده، کاهش اعتماد، الگو قرار دادن ارزش­های دنیای مردانه برای زنان، رشد فردیّت، اختلاط نقش­های خانگی و تضعیف نقش­های مادری و همسری (که بر­گرفته از آموزه­های فمینیستی و در تعارض با مفاهیم دینی است)، روابط آزاد دختران و پسران قبل از ازدواج و شیوع ارتباطات نامشروع بین متأهلان و در کل، تغییر ارزش­ها و هنجارها و سنّت­های جامعه و مواردی از این دست اشاره کرد (شکربیگی، 1388) که در نتیجه آنها، ازدواج­ها بیش­تر در معرض طلاق و خانواده­ها بیش­تر در معرض از­هم­پاشیدگی قرار گرفته­اند (سرایی، 1385: 56). با بررسی نسبت[2]­های ازدواج به طلاق ثبت شده از سال 1384ـ 1379 نتایج ذیل قابل تأمل است: نسبت مذکور برای کل کشور از سال 79 روند نزولی خود را شروع می­نماید؛ شایان ذکر است که نزولی بودن این نسبت حاکی از بالا­رفتن آمار طلاق در این سال­هاست. نسبت ازدواج به طلاق در سال 79 و برای کل کشور معادل 02/12 بوده است؛ یعنی به­طور متوسط در برابر هر 12 ازدواج، 1 مورد واقعه طلاق به­وقوع پیوسته است. این نسبت از سال مذکور همچنان روند نزولی خود را طی می­نماید، تا این­که در سال 83 با اندکی افزایش که به­معنای کاهش موارد طلاق در برابر ازدواج­هاست، نهایتاً در سال 84 به 35/9 می­رسد؛ یعنی به­طور متوسط و تقریبی از هر 9 ازدواج، 1 واقعه طلاق اتفاق افتاده است. آمارهای موجود در مورد استان زنجان هم حاکی از این است که در سال 79 نسبت مذکور معادل 85/18 بوده است؛ یعنی به­طور متوسط از هر 19 واقعه ازدواج، 1 مورد طلاق به­وقوع پیوسته است و این روند، سیر نزولی خود را تا سال81 ادامه داده است و در سال 82 اندکی اوج گرفته و به رقم 79/14 رسیده است و با ادامه سیر نزولی به 97/11 در سال 84 رسیده؛ بدین­معنی که در این سال به­ازای هر 12 ازدواج، یک واقعه طلاق به­وقوع پیوسته است؛ (علیزاده، 1385: 34 ـ 35).[3]این نسبت با در­پیش­گرفتن سیر نزولی خود به9/11 در 9 ماهه سال 1385 و 8/11 در 9 ماهه اول سال 1386 می‏رسد که حکایت از ادامه روند افزایش طلاق در این استان دارد[4] (دفتر آمار و اطلاعات جمعیتی، 1386). شایان ذکر است که؛ آمار طلاق در کشور ما علی­رغم سیر صعودی آن، نسبت­به کشور­های دیگر پایین­تر است، اما این امر، نمی­تواند توجیه منطقی در باب بالا بودن سلامت و بهداشت روان خانواده و سازگاری زناشویی بین زوجین باشد؛ چرا­که گاه، به­خاطر برخی مسائل فرهنگی، سنّتی و حتی قانونی، طلاق به سادگی امکان­پذیر نیست (صادقی (1380)؛ به نقل از رحمانی و همکاران، 1390: 83) [در این شرایط] زن و شوهر اگرچه ممکن است باهم بودن را مانند یک گروه اجتماعی ادامه دهند، اما جاذبه و اعتماد آنها نسبت به یکدیگر تغییر یافته است (باستانی و همکاران، 1389: 2)، در احساسات شخصی یکدیگر شریک نیستند و یا در محیط­های اجتماعی، خوب و صمیمی به نظر می­رسند، ولی در خلوت قادر به تحمّل یکدیگر نیستند (تبریزی و همکارن، 1385؛ به نقل از باستانی و همکاران، 1389: 3). تمامی این موارد در مجموع، توصیف کننده شرایطی هستند که در تحقیق حاضر، از آن به عنوان گرایش به طلاق یاد شده است.

مبانی نظری

طلاق، از جمله پدیده­های اجتماعی است که از دیدگاه نظری واحدی قابل بررسی و تبیین نیست (ریاحی و همکاران: 1386: 117). بنابراین، به منظور مطالعه برخی عوامل مؤثر بر گرایش به طلاق، در این تحقیق از تلفیقی از دیدگاه­های نظری استفاده شده است. در بخش نخست مبانی نظری، ضمن بهره­گیری از نظرات چند اندیشمند، برخی از وجوه جریان مدرنیته را که بر نهاد خانواده و چگونگی روابط زوجین در این نهاد ـ و به طور اخص همبستگی یا گسست پیوندهای زناشویی میان زوجین ـ تأثیرگذار است، پررنگ­تر شده است و بخش دوم مبانی نظری نیز به­طور ویژه به متغیر وابسته تحقیق ـ گرایش به طلاق ـ اختصاص دارد.

بخش اول

فردینان تونیز[5] ـ جامعه­شناس آلمانی ـ مدرنیته را به­مثابه حرکت از پیوندهای بین­شخصی موجود در «جماعت»[6] به سمت تفرّد یا فردیّت ناپیدا و گمنام «جامعه»[7] تلقی می­نماید (تونیز به نقل از آزبورن، 1997). دورکیم[8]با مطرح کردن تضاد بین «دیگرخواهی» و «خودخواهی» معتقد است که در حالت «خودخواهی»، فعالیت­ها و باورهای فردی بر پیوندهای جمعی تقدّم می­یابند و میزان پیوند بین فرد و جامعه بسیار اندک است؛ در چنین شرایطی، تعادل میان فرد و جامعه بر­هم می‏ریزد اما «دیگرخواهی» به وضعیّتی اشاره دارد که در آن پیوند به نفع جامعه شدید است. به نظر وی، اگر در جوامع «پیشامدرن»، انکار مصالح فردی و یا تابع جمع نمودن آن، مبنای همبستگی اجتماعی است، در جوامع «مدرن»، تحقّق فردیّت و استقلال افراد، پایه وابستگی متقابل و همبستگی می‏باشد. آنتونی گیدنز[9]، مدرنیته را دارای سه ویژگی فرامحلی شدن روابط انسان­ها[10]، غلبه نظام­های انتزاعی و نشانه­های نمادین[11] و در نهایت، کیفیّت بازتاب دهنده مدرنیته، که خودشناسی انتقادی یا شکل­گیری هویّت شخصی[12]، متحقّق ساختن خویشتن و فردیّت خوداندیش، از جمله پیامدهای آن است که آن را از نظام و روابط پیشامدرن و سنّتی جدا می‏سازد (شکربیگی، 1388). به اعتقاد گیدنز «... در نسل­های پیشین [دوران پیشامدرن]، پیوند زن و مرد مخصوصاً در ازدواج سنّتی، عمدتاً بر اساس نقش­های ثابت بود؛ یک زندگی خانگی و خانوادگی که اساساً با بزرگ­کردن فرزندان پیوند خورده بود، اما در این نسل [دوران مدرن]، دیگر زن بودن از نظر وظایف و هویّت­هایی که ایجاد می­کند، معنای روشن و مشخّصی ندارد؛ دیگر زنان بر­اساس آن­چه که فرهنگ یا سرنوشت محتوم به آنها دیکته می­کند و یا در چارچوب سرنوشتی که به واسطه آن نقش­هایشان از پیش تعیین شده است، زندگی نمی­کنند. از سوی دیگر، نگرش منفی جامعه نسبت به خانه­داری زنان رو به افزایش است» (باقری، 1388). گیدنز و اندیشمندانی چون تافلر و ترنر به فرآیند جهانی­شدن ـ وضعیّتی که در آن حوادث و وقایع در زمان کوتاه، بر مکان‏های دور­دست تأثیر می­گذارند ـ به عنوان یکی از عناصر تأثیرگذار در نهاد خانواده [در عصر جدید] توجه می­نمایند. به اعتقاد گیدنز (1379 و 1382) والوین تافلر (1370)، «یکی از عمده­ترین تأثیرات جهانی­شدن در نهاد خانواده، دگرگونی نقش­های سنتی و ثابت و از پیش تعیین­شده اعضای خانواده است[13]. مرزهای تقسیم کار سنتی مبنی بر جنسیّت، با افزایش سطح آموزش زنان و حضور آنان در جایگاه­های شغلی­ای که در گذشته در انحصار مردان بوده و در مقابل با افزایش مشارکت مردان در امور خانگی، به­تدریج متزلزل شده است. بدین­سان حضور گسترده زنان شاغل در زندگی اجتماعی، جایگزینی نقش­های اکتسابی به جای نقش­های محوّل [انتسابی] برای زنان و کاهش تأثیر ازدواج در فرآیند هویّت‏یابی فرد از جمله پیامدهای تغییر نقش در عرصه جهانی­شدن است» (گیدنز و تافلر به نقل از ابوالحسن­تنهایی و همکاران، 1387: 40) .به اعتقاد ترنر[14](1381)، «خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی در فرآیند جهانی­شدن دچار تناقضات روز افزون می­شود؛ در یک­سو ضرورت مشارکت اقتصادی زنان در خانواده و در سوی دیگر تمایلات مادر بودن قرار دارد. صمیمیّت و رابطه عاطفی تنگاتنگ با فرزندان [و همسر] در شرایط اشتغال والدین به­راحتی ایجاد نمی­شود. این کمبودها، تنش‏هایی را در فضای خانواده ایجاد می­کند که افزایش بیش از پیش طلاق و خشونت­های خانگی از جمله پیامدهای آن است» (ترنر، 1381؛ به نقل از ابوالحسن­تنهایی و همکاران، 1387: 42). در حالت کلی، اشتغال زنان با ایجاد دگرگونی­های بنیادی در ساخت شغلی جامعه، نظام ارزش­های سنتی، توزیع نقش­ها و پایگاه­های زن و مرد، بر روابط زن و شوهر هم آثاری دارد و می­تواند در­جهت ثبات یا تضعیف خانواده مؤثّر باشد (ساروخانی، 1370). اولریخ بک[15] ـ جامعه­شناس آلمانی ـ با مطرح کردن بحث فردیّت که از مبانی و شاخص­های مهم مدرنیته و جهان مدرن است، براین باور است که این واژه، یک تبیین متقاعدکننده به­دست می­دهد از آن­چه که در جامعه در­حال وقوع است؛ من­جمله دگرگونی کار، افزایش انزوای شخصی (فرد­گرایی)، تأکید بر اتکای به خود، توازن در حال تغییر قدرت بین زن و مرد، باز­تعریف رابطه مرد و زن، بازشناسی رابطه بین زندگی شخصی و حوزه عمومی، ظهور یک فرهنگ احتیاط­مآبانه و مصلحت­اندیشی و عقلانی، که همگی از پیامدهای مدرنیته در سایر جوامع می­باشند (شکربیگی، 1388). ریتا لیلیستروم[16](1986) نیز معتقد است؛ با حضور هرچه گسترده­تر انسان­ها به­مثابه فرد و نه چون عضوی از فامیل در حوزه اشتغال، در سازمان­های اجتماعی و در دیگر نهادها، فردیّت رشد یافت و بعد از آن رابطه فرد با پیرامون، دیگر نه بر محور مناسبات خانوادگی، بلکه همچون رابطه­ای میان آحاد مستقل جامعه شکل گرفت. به نظر وی، زمانی که تقسیم کار خانگی براثر گسترش کار فردی و اشتغال در اجتماع دستخوش تغییر شد، این نخست مردان بودند که به فردیّت دست یافتند. اما فردیّت یافتن مردان با تغییر نقش جنسی آنان توأم نشد؛ این در حالی است که رشد و شکل‏گیری فردیّت زنانه، به استقلال نسبی زنان از مردان، تغییر نقش جنسی­شان و از حاشیه به متن کشیده شدن آنان منجر گشت. فردیّت یافتن و شکل­گیری شخصیّت مستقل زنان، آشکارا به معنای کاهش وابستگی آنان به مردان و به زیر سؤال رفتن نقش جنس دوّم و «نیمه دیگری» بود که پیش از این خود را با «نیمه اوّل» و در سایه آن تعریف می­نمود؛ به‏عبارت دیگر، فردیّت یافتن زنان با استقلال مادی آنان، پایان بخشیدن به تلقی­ای از نقش سنّتی زن و بالاخره، با به­رسمیت شناختن سروری زنان بر بدن خود و چگونگی پاسخگویی به نیازها و خواهش­های جنسی زنانه همراه گشته است... پروسه فردیّت یافتن مردان به جدایی هر چه بیش­تر زندگی خصوصی از عمومی و تأکید بر ایجاد حد­فاصل بین «خود» و «دیگری» ـ فرد از اجتماع ـ منجر شده است، حال آن­که فردیّت یافتن زنان با ایجاد حد­فاصل با «دیگری» استقلال از مردان را نیز در­بر داشته است. ایجاد چنین حد­فاصلی به­ویژه در روابط نزدیک زناشویی و خانوادگی به مراتب دشوارتر است (ریتا (1986)؛ به نقل از شکر­بیگی، 1388). ژولین فروند[17] (1362)، ضمن تأکید بر روند توسعه شهرنشینی و صنعتی­شدن، افزایش تخصص و تقسیم کار اجتماعی، به تأثیر قابل توجه آن در گسترش تفاوت بین افراد، تضعیف هم­نوایی گروهی و «وجدان جمعی» و توسعه فردگرایی در بین افراد و گروه­های اجتماعی گوناگون توجه دارد (فروند (1362)؛ به نقل از شکر­بیگی، 1388).

بخش دوم

مارک نپ[18]، جدایی افراد را طی پنج مرحله ـ مرحله افتراق، مرحله محدود کردن، مرحله بی­روح شدن رابطه، مرحله پرهیز از یکدیگر و مرحله جدایی، از یکدیگر مشخص و تفکیک کرده است (فرهنگی، 1379؛ به نقل از باستانی و همکاران، 1389: 6 ـ 7) که گرایش به طلاق را می­توان در یکی از مراحل یک تا چهار یا ترکیبی از این چهار مرحله قرار داد. با توجه به نظریه نظم خرد چلبی، اگر خانواده را اجتماعی کوچک و سطح خرد در­نظر بگیریم، در­صورت ایجاد مشکل در هم­فکری، هم­گامی، هم­دلی و هم­بختی مشترک میان زوجین، در تعاملات آنان اختلال ایجاد می­شود (باستانی و همکاران، 1389: 6). بر اساس نظریه مبادله[19]، روابط بین زن و شوهر هم یک نوع مبادله محسوب می­شود. اگر حقوق متقابل آنها را به­عنوان پاداش و هزینه تلقی نماییم، زندگی آنها بر مدار مبادله متقابل جریان می­یابد. از طرف دیگر، عدم­برابری هزینه­ها و پاداش­ها برای زوجین، به احساس بی­عدالتی و نا­برابری در مبادله منجر می‏گردد و در­نهایت، به گسست روابط متقابل زوجین منجر می­شود. در­واقع، پنداشت فرد از سود یا زیانی که در زندگی زناشویی خود به­دست می­آورد، اهمیت پیدا می­کند (جلیلیان، 1375؛ به نقل از ریاحی و همکاران، 1386: 119). بدین­ترتیب، هرچه پاداش­هایی که یکی از زوجین از زوج دیگر دریافت می­کند، از پاداش­هایی که پرداخت می­کند کم­تر باشد (به­طور واقعی یا خیالی)؛ و یا هزینه­های پرداختی یکی از زوجین به زوج دیگر، یا حتی کل خانواده بیش­تر از حد واقعی یا مورد­انتظار باشد، حالت زیان­دیدگی به فرد دست می­دهد. در این وضعیت، پایان­دادن به رابطه زناشویی، به­عنوان یکی از راه‏حل­های اساسی برای دست­یابی به پاداش یا حداقل فرار از پرداخت هزینه­های بیش­تر، برایش ارزشمند می­گردد. بنابراین، زوجینی که نتوانند تعادل دلخواه را در زمینه مبادله هزینه­ها و پاداش­ها برقرار نمایند، به احتمال زیاد به گسستن رابطه، گرایش می­یابند. (ریاحی و همکاران،  1386: 119 ـ 118). در مجموع، «می­توان از نظریه مبادله، در تحلیل بیشینه­سازی سود در تصمیم­های مربوط به طلاق استفاده کرد. افرادی که تصمیم به طلاق دارند، باید به ارزیابی منافع ازدواج خود نسبت به سایر ازدواج­ها و همچنین نسبت به زندگی مجردی پس از طلاق بپردازند» (غیاثی و همکاران، 1389: 81).

ادبیات پژوهشی در ارتباط با موضوع مورد بررسی

تحقیقی با حجم نمونه 141 نفر در سال 1390 در شهرستان گرگان به اجرا در­آمده است. نتایج به­دست آمده، حاکی از تسلّط ارزش­های سنّتی بر مدرن در خانواده پدری و تسلّط ارزش­های مدرن بر سنّتی بعد از ازدواج (در گروه در حال طلاق) و نیز کمی کمرنگ­تر شدن ارزش­های سنّتی نزد گروه عادی است. بالاترین مقدار میانگین شاخص فردگرایی در قبل از ازدواج در اختیار مردان در­حال­طلاق و در بعد از ازدواج، در اختیار زنان در­حال­طلاق بوده­است و بالاترین میانگین­های مربوط به ارزش­های مدرن و نیز پایین­ترین میانگین­های مربوط به ارزش­های سنّتی را، گروه در­حال­طلاق به خود اختصاص داده­اند. ارزش­های سنّتی در بین زنان و مردان در حال­طلاق، در بعد از ازدواج تنزّل پیدا کرده و در­عوض میزان گرایش به ارزش­های مدرن در بین آنان بیش­تر شده است اما شدّت تغییر و تحولات از سوی ارزش­های سنّتی به­سمت ارزش­های مدرن در مردان بسیار کم­تر از زنان این گروه بوده است (نعیمی، 1390: 204 ـ 207). بر اساس نتایج پژوهشی دیگر که در سال 1389 انجام شده و با عنایت به متغیرهای مورد بررسی در پژوهش حاضر؛ میزان گرایش به طلاق زوجینی که تصوّر مثبت­تری از پیامدهای طلاق در ذهن داشته­اند، قوی بوده است (فاتحی دهاقانی و همکاران، 1390: 39). در سال 1385 تحقیقی در شهرستان کرمانشاه با حجم نمونه 364 نفر از زوجین انجام شده است. بر اساس نتایج به دست آمده؛ از میان متغیرهای مختلف مؤثّر بر گرایش به طلاق، میزان تصوّر مثبت از پیامدهای طلاق از متغیرهای تأثیرگذار مهم در این پژوهش بوده است (ریاحی و همکاران: 1386: 109). در تحقیقی دیگر که در سال 1383 انجام شده است، محقق معتقد است که افزایش طلاق در جوامع شهری، معمولاً با تحصیلات بیش­تر زنان و آشنایی آنان با مراکز قانونی همراه است. زنان کم­سواد و یا بی­سواد معمولاً به علت ترس از شوهر یا واکنش اطرافیان، نداشتن استقلال مالی و پشتوانه اقتصادی و عاطفی پس از طلاق، گاه باوجود داشتن مشکلات خانوادگی غیرقابل­حل به سوختن­و­ساختن تن می­دهند و اصلاً نمی­دانند چگونه باید اقدام به طلاق نمایند. به­اعتقاد محقّق، [در زندگی شهری و مدرن امروزی] با افزایش فشارهای اقتصادی و نیز تغییر سطح زندگی مردم، زوجین به فعّالیّت خارج از خانه مشغول هستند و لذا، در ایفای صحیح نقش خود ناتوان شده و درنتیجه کانون خانواده با نوعی بحران عاطفی مواجه می‏شود. همچنین، پذیرش اجتماعی طلاق، در نتیجه کاهش نگرش­های منفی نسبت­به این پدیده، در کشورهای مختلف، متفاوت بوده­است؛ اگرچه طلاق همچنان به­صورت یک امر نامطلوب و غیرخوشایند به­نظر می­رسد اما در بین بیش­تر مردم جامعه دیگر گناهی غیرقابل­بخشش جلوه داده نمی­شود (رضایی، 1383: 102-122). بر اساس پژوهشی که در سال1381 انجام شده است؛ این واقعیّت جامعه امروز ماست که دیگر برچسب بدنامی به طلاق زده نمی­شود و شاید بتوان گفت اگر قوانین مدنی سخت­گیری نمی­کردند، حتی میزان طلاق در جامعه بسیار بالاتر می­شد. در عین­حال تغییر سبک زندگی، وسایل ارتباط جمعی، بالا رفتن سطح تحصیلات و آگاهی زنان، کمرنگ­شدن قدرت پدران و مردان،استقلال مالی زنان، هر یک مبانی اقتصادی واجتماعی خانواده را دگرگون ساخته است (آقاجانی، 1384).

با توجه به پیشینه تجربی مطرح شده، مبانی تجربی متغیرهای تحقیق طی جدول  1 به دست می­آید:

جدول 1ـ مبانی تجربی متغیرهای تحقیق

شکل 1ـ مدل نظری و مفهومی عوامل مؤثّر بر گرایش به طلاق زنان

با توجه به مدل تحلیلی ارائه­شده؛ نه تنها سه متغیّر مطرح­شده، به­صورت مستقیم بر گرایش به طلاق تأثیر دارند، بلکه تغییر هنجارهای جامعه، بر دو متغیّر فردگرایی و رشد عقلانیّت زنان تأثیر دارد؛ بدین نحو که هرچه میزان تغییر هنجارها در جامعه بیش­تر باشد، فردگرایی و رشد عقلانیّت زنان هم بالاتر خواهد بود و در نتیجه گرایش به طلاق آنان نیز بیش­تر می­شود. همچنین، رشد عقلانیّت زنان نیز در فردگرایی آنان تأثیر دارد و با افزایش میزان آن، فردگرایی زنان و در نتیجه گرایش به طلاق آنان نیز افزایش می­یابد. باتوجه­به مدل نظری پژوهش، فرضیات زیر به بررسی گذاشته شده­اند:

جدول 2ـ فرضیه­ های تحقیق

روش­شناسی

تحقیق حاضر، از نوع مطالعات پهنانگر و کاربردی است. روش تحقیق مورد استفاده از نوع «پیمایشی همبستگی» است که به صورت مقطعی در شهر زنجان انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش، کل جمعیت زنان مناطق سه گانه شهر زنجان است که برابر با 173444 نفر است که با استفاده از شیوه نمونه‏گیری خوشه­ای چندمرحله­ای و بر اساس پیش‏آزمون انجام شده بر روی 100 نفر از زنان متأهل، نسبت به انجام نمونه‏گیری با حجم 400 نفر در مناطق مختلف شهر زنجان، اقدام شده است. ابزار مورد استفاده در این تحقیق، پرسشنامه محقّق­ساخته است و برای سنجش متغیر وابسته از مقیاس­های مورد استفاده در تحقیقات قبلی[20] نیز بهره برده شده است. تجزیه و تحلیل داده­ها نیز با استفاده از نرم افزار  SPSS انجام شده است.

تعاریف نظری و عملیّاتی متغیّر­ها

گرایش به طلاق زنان، متغیر وابسته تحقیق حاضر است که عبارت­است از «میزان تمایل و علاقه زوجین [زنان] به جدا­ شدن از یکدیگر [همسرشان] و گسستن پیوند زناشویی طی مراحل قانونی» (ریاحی و همکاران، 1386: 122) که نشان‏دهنده شدّت تمایل زوجین [زنان] برای جدا­شدن از یکدیگر [همسرشان] است (بهرامی کاکاوند، 1386؛ به­نقل­از فاتحی­دهاقانی و همکاران، 1389: 31). که در سه بعد رفتاری، عاطفی و شناختی مورد سنجش واقع شده است. جدول 3 که شامل مؤلّفه­ها و شاخص­های مربوط به متغیّر وابسته تحقیق (گرایش به طلاق) است، عملیاتی­کردن این مفهوم را نمایش می­دهد.

جدول 3ـ تعریف عملیاتی متغیر گرایش به طلاق

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر فردگرایی زنان

فردگرایی زنان، اوّلین متغیر مستقل این پژوهش است؛ «فردگرایی عبارت است از گرایش ذهنی و رفتاری که به خود­مختاری فرد منجر می­شود به­گونه­ای که فرد اهداف و خواسته­های فردی برایش مهم­تر هستند تا اهداف و خواسته‏های دیگران و بیش­تر خود را مسؤول موفقیّت و شکست خود می­داند» (بهروان و همکاران، 1386: 15). گرایش فردگرایانه داشتن، یعنی قضاوت شخصی را اولویّت بخشیدن، دیدگاه خاص خود را با انتقاد دائم از نهادها مطرح ساختن و عدم هم­نوایی با هنجارهای اجتماعی است؛ در این معنی، فردگرایی به معنای عدم­شناسایی و یا طرد هر همبستگی اجتماعی است (بیرو، 1366).

در پژوهش حاضر، مفهوم فردگرایی با سه مؤلّفه؛ تأکید زنان بر اتکای به خود (استقلال)، تأکید زنان بر تعاملات ابزاری (تقدّم منافع فردی خود بر دیگران) و در نهایت، تقدّم فعالیّت­های فردی افراد (خودخواهی) بر پیوندهای جمعی و خانوادگی (دیگرخواهی)، مشخص شده است.

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر رشد عقلانیّت زنان

عقل[21]در لغت یعنی نیروی ادراک و تشخیص فکری اعمال مناسب و نامناسب. عقل عبارت از نیروی معیّنی است که به‏وسیله آن انسان قادر به شناسایی، داوری و تمیز است (آراسته­خو، 1369). مفهوم عقلانیّت[22]در قلمرو جامعه­شناسی «ماکس وبر» نیز به­کار گرفته شده­است؛ عقلانیّت صوری و یا عقلانیّت ابزاری به فراگردی اطلاق می­شود که طی آن از مناسب­ترین و مؤثّرترین وسایل برای دست­یابی به هدف­های معیّن استفاده می­شود (شایان­مهر، 1379).

در پژوهش حاضر، این مفهوم با دو مؤلّفه؛ اعتقاد زنان به داشتن حق انتخاب آزادانه در تصمیم‌گیری‌های مهم زندگی خود و اعتقاد آنان به داشتن موقعیّت برابر با مردان در خانواده و جامعه، مشخص شده است. برای سنجش متغیر مذکور، 17 گویه طراحی شده­است که هر یک از آنها یک مقیاس شش درجه­ای (کاملاً مخالف، مخالف، نسبتاً مخالف، نسبتاً موافق، موافق و کاملاً موافق) را شامل می­شوند. جدول 4 ابعاد و گویه­های مرتبط با رشد عقلانیّت را نمایش می دهد.

جدول 4ـ ابعاد و گویه‌های مرتبط با متغیر رشد عقلانیّت زنان

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر تغییر هنجارهای جامعه

هنجار عبارت است از نمونه یا معیار ثابت چیزهایی که در درون یک فرهنگ معیّن باید وجود داشته باشد. هنجارها ممکن است یکی از چهار صورت زیر را پیدا کنند: ارزش­ها، آداب و رسوم، عرف­ها و سرانجام، قوانین. همچنین، هنجارها ممکن است ممنوع یا تجویز­شده باشند (کوئن، 1382).

در تحقیق حاضر، این مفهوم با سه مؤلّفه؛ افزایش نگرش منفی جامعه نسبت­به خانه­داری زنان، دو ساختی­شدن جامعه[23] و دگرگونی دیدگاه­های زنان درباره روابط احساسی و عاطفی با جنس مخالف (قبل و بعد از ازدواج)، مشخص شده است.

کیفیّت ابزار اندازه­گیری (اعتبار و پایایی)

در پژوهش حاضر برای تعیین اعتبار از اعتبار محتوایی[24] و به صورت خاص­تر از اعتبار صوری [25] استفاده شده­است؛ این نوع اعتبار بررسی اعتبار ابزار اندازه­گیری با استفاده از شم عام و تجربه بوده و وابسته به قضاوت محقق است و به­علت قرار گرفتن نظر متخصصان ذی­ربط به­عنوان مبنای صحت و سقم ابزار اندازه­گیری، آن را اعتبار از نظر کارشناسان[26] نیز می­گویند (حبیب­پور و همکاران، 1388). در پژوهش حاضر، پرسشنامه بعد از طراحی، در اختیار اساتید مجرب قرار گرفت و بعد از گردآوری نظرات آنان، به­عنوان داور، پرسشنامه نهایی طراحی شد. همچنین، برای محاسبه پایایی نیز از مهم­ترین و پرکاربردترین روش ـ روش آلفای کرونباخ[27] ـ استفاده شده است؛ بدین منظور، از نتایج پیش­آزمونی که با حجم 100 نفر انجام­شد، استفاده شده است.

یافته­های تحقیق

الف) نتایج توصیفی تک متغیّره

برای سنجش متغیر فردگرایی زنان،27 گویه طراحی شده­است که همگی در سطح سنجش رتبه­ای و بر روی یک طیف 6 درجه­ای لیکرت قرار دارند. آماره­های توصیفی مرتبط با گویه‏های فردگرایی نشان می­دهد که؛ میانگین بعد نخست متغیر فردگرایی زنان (تأکید زنان بر اتکای به خود)، نسبت به ابعاد دیگر بیش­تر است؛ به­عبارت­دیگر، تلاش زنان در عدم وابستگی به دیگران و رسیدن به استقلال در عرصه­های مختلف زندگی پررنگ­تر از فعالیّت­های آنان در زمینه ترجیح منافع یا تقدّم فعالیّت­های فردی خود بر دیگران است. همچنین، با مقایسه میانگین ابعاد با میانگین طیفی آنان، ملاحظه می­شود که میزان استقلال زنان مورد مطالعه در عرصه­های مختلف زندگی، بالاتر از حد متوسّط قرار دارد و میزان تمایل زنان متأهل شهر زنجان به تقدّم منافع و فعالیّت‏های فردی خود بر دیگران، کم­تر از حد متوسّط است و در مجموع، میزان فردگرایی در زنان مورد­بررسی با میانگین49/83، پائین­تر از حد متوسّط می­باشد.

جدول 5ـ ضرایب پایایی پرسشنامه

*در این­جا معیار قضاوت ما تقسیم ­بندی مقادیر آلفا در پنج دسته، بر اساس یک قاعده سرانگشتی توسط جورج و مالری (2003) است (حبیب­پور گتابی و همکاران، 1388).

جدول 6ـ آماره‌­های توصیفی مرتبط با گویه­های فردگرایی

برای سنجش متغیر رشد عقلانیّت زنان، 17 گویه طراحی شده­است که همگی در سطح سنجش رتبه­ای و بر روی یک طیف 6 درجه­ای لیکرت قرار دارند. آماره­های توصیفی مرتبط با گویه­های این متغیّر، نشان می­دهد که؛ میانگین بعد دوّم این متغیّر، بیش­تر از بعد اوّل است؛ به عبارت دیگر، اعتقاد زنان به­داشتن موقعیّت برابر با مردان در جامعه و خانواده پررنگ­تر از اعتقاد آنان به­داشتن حق انتخاب آزادانه در تصمیم­گیری­های مهم زندگی خود می­باشد. با مقایسه میانگین­های به دست آمده با میانگین طیفی آنها مشخص می شود که میزان عقلانیّت در زنان مورد­مطالعه بیش از حد متوسط رشد داشته است. شکل (2) و (3) و (4) به خوبی این مقایسه­ها را نمایش می‏دهند. در مجموع، میانگین رشد عقلانیّت (25/72) و ابعاد آن (66/20) و (59/51)، حاکی از رشد متوسّط به­بالای میزان عقلانیّت در زنان مورد­مطالعه است.

شکل 2ـ میانگین بعد اول رشد عقلانیت (انتخاب آزادانه)

شکل 3ـ میانگین بعد دوم رشد عقلانیت (موقعیت برابر با مردان)

شکل 4 ـ میانگین رشد عقلانیت

شکل 4- میانگین رشد عقلانیت

جدول 7ـ آماره‌­های توصیفی مرتبط با گویه­های رشد عقلانیّت

برای سنجش متغیّر تغییر هنجارهای جامعه، 29 گویه طراحی شده­است که همگی در سطح سنجش رتبه­ای و بر روی یک طیف 6 درجه­ای لیکرت قرار دارند. آماره‌­های توصیفی مرتبط با گویه­های تغییر هنجارهای جامعه نشان می‏دهد که؛ میانگین بعد دوّم این متغیّر از سایر ابعاد بیش­تر است؛ به­عبارت­دیگر از میان جنبه­های مختلف تغییر هنجارهای جامعه، دوساختی­شدن آن بیش­تر احساس می­شود. اما، با مقایسه میانگین ابعاد با میانگین طیفی آنان، ملاحظه می‏شود که میزان نگرش منفی جامعه نسبت­به خانه­داری زنان از دیدگاه زنان متأهل شهر زنجان، پائین­تر از حد متوسّط قرار دارد. همچنین، میانگین دو بعد دیگر متغیّر تغییر هنجارهای جامعه (دوساختی شدن جامعه و پذیرش روابط عاطفی با جنس مخالف) نیز از میانگین طیفی خود کم­تر هستند که این امر گویای این مطلب است که اوّلاً، میزان ترویج ارزش­های سنّتی در جامعه از یک سو و نیز میزان تناقضات به­وجود آمده در نقش­های مختلفی که زنان عهده­دار آنها هستند از سوی دیگر، پایین­تر از حد متوسّط است و ثانیاً میزان پذیرش روابط عاطفی با جنس مخالف (قبل و بعد از ازدواج)، در جامعه مورد بررسی پایین­تر از حد متوسّط قرار دارد. در مجموع، میانگین تغییر هنجارهای جامعه (02/102)، بیانگر آن است که میزان تغییر هنجارها در جامعه مورد­مطالعه پایین­تر از حد متوسّط است.

جدول 8ـ آماره‌­های توصیفی مرتبط با گویه­های تغییر هنجارهای جامعه

برای سنجش متغیّر وابسته تحقیق ـ گرایش به طلاق زنان متأهل شهر زنجان ـ از50 گویه استفاده شده­است که همگی در سطح سنجش رتبه­ای و بر روی یک طیف 6 درجه­ای لیکرت قرار دارند. آماره­های توصیفی مرتبط­با گویه­های گرایش به طلاق نشان می­دهد که؛ میانگین بعد شناختی متغیّر وابسته، نسبت­به ابعاد دیگر بالاتر است؛ به عبارت دیگر، میزان آگاهی و شناخت زنان مورد مطالعه از وضعیت طلاق در جامعه و آثار و پیامدهای این پدیده و حمایت­های جامعه از افراد مطلقه و نیز اعتقاد آنان به عدم وجود اجبار و تعهد برای ماندن در زندگی مشترک بر تمایل آنان به انجام اقدام عملی در زمینه طلاق یا ارزشیابی مثبت درباره باورهای مربوط به طلاق غلبه دارد. در مجموع، میانگین گرایش به طلاق (79/165)، و ابعاد آن (48/25)، (09/35) و (93/55)، نشانگر گرایش به طلاق در حد متوسّط به پایین در میان زنان متأهل شهر زنجان می­باشد.

جدول 9ـ آماره­های توصیفی مرتبط­با گویه­های گرایش به طلاق

ب) نتایج استنباطی دومتغیّره

بر اساس نتایج آزمون پیرسون؛ با افزایش فردگرایی زنان (364/0=r ، 000/0= sig_o) و افزایش میزان اعتقاد آنان به داشتن حق انتخاب آزادانه در تصمیم‌­گیری‌­های مهم زندگی خود (250/0=r ، 000/0= sig_o)، و نیز با افزایش نگرش منفی جامعه نسبت­به خانه‌­داری زنان (263/0=r ، 000/0= sig_o) و تغییر نگرش­های افراد نسبت به روابط عاطفی و احساسی با جنس مخالف (242/0=r ، 000/0= sig_o)، گرایش زنان به طلاق نیز افزایش می­‌یابد. لیکن، اعتقاد زنان به داشتن موقعیّت برابر با مردان در جامعه و خانواده، تأثیری در افزایش یا کاهش گرایش آنان به طلاق ندارد (066/0=r ، 189/0= sig_o). همچنین، با تغییر هنجارهای جامعه، گرایش زنان به­سمت طلاق (به­صورت عام)، (098/0=r ، 049/0= sig_o)، و به­سمت طلاق عاطفی (به­صورت خاص)، (104/0=r ، 037/0= sig_o)، افزایش می­یابد. در خصوص روابط میان متغیّرهای مستقل تحقیق با یکدیگر؛ هرچه بین ساختار کهن و مدرن جامعه، تضاد بیش­تری وجود داشته باشد، زنان دچار تعارض شده و در دوراهی شک و یقین، در اعتقادات خود مبنی بر حق انتخاب آزادانه در تصمیم­گیری­های مهم زندگی و نیز اعتقاد به داشتن موقعیّت برابر با مردان، دچار شک و تردید می­شوند. به عبارت دیگر، تضاد هرچه بیش­تر بین ساختار کهن و مدرن جامعه، مانعی در رشد عقلانیّت زنان خواهد بود (300/0ـ=r ، 000/0= sig_o). لیکن، هر­چه نگرش جامعه نسبت به خانه­داری زنان منفی­تر شود، عقلانیّت در زنان رشد بیش­تری خواهد داشت (101/0=r ، 043/0= sig_o). در این صورت، زنان بر استقلال در عرصه­های مختلف زندگی معتقد خواهند بود (267/0=r ، 000/0= sig_o) و فعالیّت­های فردی خود را بر پیوندهای جمعی و خانوادگی ترجیح می­دهند (279/0=r ، 000/0= sig_o) که با تشدید تضاد میان ساختار کهن و مدرن جامعه، زنان اولویّت بیش­تری برای فعالیّت­های فردی خود در مقابل پیوندهای جمعی قائل خواهند بود (108/0=r ، 031/0= sig). همین طور، زنانی که به انتخاب آزادانه معتقدند بر تعاملات ابزاری تأکید بیش­تری داشته و در مسائل مختلف زندگی، منافع خود را در اولویّت قرار می­دهند (204/0=r ، 000/0= sig_o). مطابق نتایج پژوهش، هرچه روابط عاطفی با جنس مخالف پذیرش بالایی در میان افراد جامعه داشته باشد، زنان نیز اعتقاد بیش­تری به حق خود در جهت انتخاب آزادانه در تصمیمات زندگی پیدا می­کنند (147/0=r ، 003/0= sig_o). همچنین، در کنار پذیرش این قبیل روابط، هرچه نگرش جامعه نسبت به خانه­داری زنان منفی­تر باشد، فردگرایی در زنان ـ تأکید زنان بر تعاملات ابزاری و توجّه ویژه بر منافع خود در روابط، تقدّم فعالیّت­های فردی بر پیوندهای جمعی و خانوادگی و تأکید بر رسیدن به استقلال در عرصه­های مختلف زندگی ـ افزایش می­یابد (243/0=r ، 000/0= sig_o).

ج) تحلیل­های چند متغیّره

به­منظور تعیین میزان تأثیرپذیری مستقیم، غیرمستقیم و کلِّ متغیّر گرایش به طلاق از متغیّرهای مستقل مورد استفاده، مدل 2، با استفاده از تکنیک تحلیل مسیر، به شرح زیر مورد آزمون واقع شده است؛از میان سه متغیّر مورد بررسی، تنها متغیّر فردگرایی زنان با بتای 332/0 به صورت مستقیم بر متغیّر گرایش به طلاق تأثیر دارد. بر این اساس، با افزایش یک انحراف استاندارد در متغیّر فردگرایی زنان، گرایش به طلاق آنان به میزان 332/0 انحراف استاندارد افزایش می­یابد و برعکس، کاهش یک انحراف استاندارد در متغیّر مذکور، موجب کاهش 332/0 انحراف استاندارد در متغیّر وابسته می‏شود. لیکن دو متغیّر دیگر، تنها بر بعد رفتاری گرایش به طلاق، به­صورت مستقیم تأثیر دارند؛ تغییر هنجارهای جامعه با بتای (111/0ـ) و رشد عقلانیّت زنان با بتای (194/0ـ). در حقیقت دو متغیّر مذکور، با سطح خطای بزرگ­تر از 05/0 ، به صورت مستقیم تأثیر آماری معنی­داری بر متغیّر گرایش به طلاق ندارند و به صورت غیرمستقیم و از طریق تأثیر بر متغیّر فردگرایی زنان، بر گرایش به طلاق زنان مورد­مطالعه تأثیر دارند؛ تأثیر غیرمستقیم متغیّر تغییر هنجارهای جامعه برابر با (066/0-) و تأثیر غیرمستقیم متغیّر رشد عقلانیت زنان برابر با (095/0-) می­باشد.

شکل 5 ـ مدل تجربی عوامل مؤثر بر گرایش به طلاق زنان

با توجه به مدل تجربی به­دست آمده؛ متغیّر فردگرایی زنان، به عنوان متغیّر میانی[28] (درونداد) در نظر گرفته شده است اما برای پی بردن به روابط میان متغیّرهای مستقل با یکدیگر، تک تک آنها به صورت متغیّر وابسته در نظر گرفته شد که بر اساس آن، متغیّر تغییر هنجارهای جامعه با بتای (260/0-)، بر متغیّر رشد عقلانیّت زنان تأثیر دارد و متغیّر اخیر نیز با بتای (281/0-)، بر متغیّرتغییر هنجارهای جامعه تأثیرگذار است. همچنین، با توجه به وجود همبستگی میان متغیّرهای مستقل تحقیق، از طریق محاسبه ضریب همبستگی پیرسون، می­توان گفت که میان متغیّرها تعامل برقرار است و همگی دارای پشتوانه تئوریک هستند و افزایش یا کاهش در هریک از آنها، با افزایش یا کاهش در متغیّر مقایسه شده با آن همراه می­باشد.

با توجه به مطالب فوق، مسیرهای زیر برای تحلیل آماری به دست می­آید که جدول  10 بر اساس آن، تنظیم شده است:

1) گرایش به طلاق      ^332/0    فرد­گرایی       ^229/0     تغییر هنجار­های جامعه

2) گرایش به طلاق      ^332/0    فرد­گرایی      ^362/0   رشد عقلانیّت

3) گرایش به طلاق      ^332/0    فرد­گرایی     ^362/0     رشد عقلانیّت    ^260/0-       تغییر هنجار­های جامعه

4) گرایش به طلاق      ^332/0    فرد­گرایی     ^229/0    تغییر هنجار­های جامعه      ^281/0-   رشد عقلانیّت

5) گرایش به طلاق (بعد رفتاری)      ^194/0-      رشد عقلانیّت

6) گرایش به طلاق (بعد رفتاری)     ^111/0-     تغییر هنجار­های جامعه

جدول 10ـ میزان تأثیر مستقیم، غیرمستقیم و کل متغیّرهای مستقل بر متغیّر وابسته