
تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,685 |
تعداد مقالات | 13,837 |
تعداد مشاهده مقاله | 32,732,417 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,937,636 |
تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی | ||
پژوهش های تاریخی | ||
مقاله 4، دوره 6، شماره 2، شهریور 1393 اصل مقاله (330.36 K) | ||
نویسندگان | ||
الهام نقیبی؛ علی اکبر تشکری* | ||
چکیده | ||
قرن هشتم هجریقمری، سرآغازی بر آشتی تصوف با تشیّع امامیه به شمار میرفت. اما این روابط در آستانۀ تأسیس سلسله صفوی، بهحدی گسترش یافت که مفاهیمی چون ولایت، در آمیزهای از مضامین شیعیصوفی، زمینه را برای کارکرد سیاسی آن مستعد ساخت. خانقاهنشینان صفوی برای نخستینبار، تشیّع امامیه را در ایران رسمیّت دادند؛ امّا اتکا به حمایت ترکمانان در کسب قدرت، گزیری جز برتری وجه صوفیانه غالی بر تشیع اعتدالی نمینهاد. بدین ترتیب، قزلباشان به نمایندگی از طریقت و در تعارض با دعوی نیابت فقها، از امام غایب تصویر والایی از شاه ترسیم کردند که با شریعت همخوانی کاملی نداشت. تناسب این نگرش با دوران ظهور و استقرار صفوی، در مرحلۀ تثبیت سلسله چندان پایدار نماند و در تعارض با منافع قدرت حاکم، شاهان صفوی را به تغییر پشتوانۀ مشروعیّت خود، از طریقت به شریعت، فراخواند. موضوعی که نه تنها برتری شریعت و نمایندگان آن، یعنی فقها را باعث شد که در عمل چندین قرن تعامل تشیّع و تصوف را به تقابل کشانید. براین اساس، هدف مقاله حاضر واکاوی در روند سازش و ستیز این دو شاخصه از عصر صفوی است. | ||
کلیدواژهها | ||
صفویه؛ طریقت؛ شریعت؛ تشیّع امامیه؛ کرکی؛ مجلسی | ||
اصل مقاله | ||
مقدمه رسمیّت و نهادینگی تشیّع امامیه، در عصر صفوی به بار نشست؛ اما بیشک، چندین قرن تکوین کلام و فقه شیعه همراه با توسعه تصوف در بستری از گرایشهای شیعی، از مهمترین پشتوانههای تاریخی آن به شمار میرفتند. هجوم مغول و حذف دو پایگاه اسماعیلیه و خلافت، فرصتی مغتنم در اختیار متفکران شیعی گذارد تا بر محوریت بحث ولایت، به تعامل با تصوف دست یابند و دریچهای به مباحث نظری حکومت گشایند. در این بین، همگونی باورهای شمنپرستی با ساختار قبایلی آناتولی و تطبیق اسلام با پذیرش هر نوع مرام بدعتآمیز، زمینه مستعدی به مدعیان شیعی داد تا بر پایۀ مهدویت، تبلیغ افکار غالیانه را به عاملی در گردآوری صحراگردان ارتقا بخشند. چنانکه جنید، به عنوان صوفی غالی، باورهای صوفیانه و استعداد مریدان در پذیرش الوهیت مشایخ را دستاویزی برای کسب برترین جایگاه معنوی، در آناطولی قرار داد. او همچنین، با مشروعیتدادن به فرهنگ ترکمانان، عهدهدار نقشی معتبر در پیریزی زیرساختهای حکومت آتی صفوی شد. موضوعیکه بدون لحاظ آن، شکلگیری و تحکیم مبانی قدرت صفوی در عصر شاهاسماعیلاول امکانپذیر نمینمود.سابقۀ باور به الوهیت شیخحیدر در آناتولی، زمینۀ مناسبی برای اسماعیل فراهم آورد تا دعوی نجاتبخشی خود را در چارچوب باور مریدان، به انتقال الوهیت پدر به فرزند پیش برد. با توجّه به شکلگیری مبانی قدرت صفوی بر سه محور تصوّف و تشیّع و پادشاهی، تأکید بر آنها بسته به موقعیّت سلسله، در فرآیند استقرار و تثبیت و افول یکنواخت نمینمود. براین اساس، گسترۀ کاربرد هر یک را میتوان مبتنی بر رویکرد شاهان صفوی به تشیّع و تصوّف و متّکی بر سیاستگذاری تقابل با قزلباشان، به نفع تعامل با علمای شیعی تشخیص داد. بدینگونه، اگر قزلباشان نماد تصوّف سیاسی به شمار میرفتند، تضاد منافع شاهان با آنها، به جایگزینی شریعت با طریقت در حکومتداری انجامید. به هر روی و مبتنی بر این بحث مقدماتی، پژوهش حاضر درصدد پاسخدادن به چند پرسش اصلی است: شاهان صفوی در چه وضعیتی، به تعارض با ترکمانان حامی خود رسیدند؟ روند جایگزینی صوفیان با فقها، چه تناسبی با منافع سیاسی سلاطین صفوی داشت؟ تعامل و تقابل طریقت با شریعت، چه ارتباطی با فراز و فرود قدرت در سلسله صفوی داشت؟
روش تحقیق این پژوهش با روش تحقیق تاریخی و به شیوۀ توصیفیتحلیلی، به بررسی موضوع میپردازد.
پیشینه تحقیق در باب پیشینۀ پیوند تشیع و تصوف، کامل مصطفی الشیبی در «تشیع و تصوف تا آغاز سدۀ دوازدهم هجری» (1385)، ضمن واکاوی در تطوّرات تاریخی آنها، تصویری روشن و نزدیک به واقع، از نحوه و جنبههای پیوند مفاهیم شیعی صوفی ارائه میکند. همچنین سیوری در کتاب «ایران عصر صفوی» (1372)، روند ظهور طریقت صفویان و قدرتگیری آنها را به بحث میگذارد که از خلال آن، میتوان به زمینههای سیاسی بروز اختلاف میان سلاطین با مریدان ترکمان خود پیبرد. همچنین رسول جعفریان در مقالاتی چون «رویارویی فقیهان و صوفیان در عصر صفویان» (1369) و «فیض و تصوّف» (1370)، جنبههایی از تقابل تشیع و تصوف را بحث گذارده است.
تعامل تصوف و تشیّع قزلباشان و قدرتگیری صفویه صفویان که از متن جریان رو به تحول صوفیانه برآمده بودند با اتکاء به شمشیر ترکمانان، گذار از طریقت به سلطنت را با چشماندازی سیاسیمذهبی مطرح کردند. انتساب اسماعیل به شیخصفیالدین، خواهناخواه وی را وارد فضایی روحانی کرد که با فرهنگ صوفی قزلباش در ارتباط بود. به وجهی که قزلباشان، همچون برخی از غلات شیعی که امامان را از سلاله الوهیت محمّد(ص) میشمردند، اسماعیل را نیز وارث پرهیزگاری و شایسته پادشاهی معنوی صفوی به شمار میآوردند. اهل اختصاص در فاصله 899 تا 905ق/149۴ تا 149۹م، حفظ جان مقتدا و روحیه انقلابی صحراگردان را چنان همطراز باورهای افراطی خود دربارۀ شاهاسماعیل قرار دادند (سفرنامههای ونیزیان، 1349: 308) که پیوند او به برخی از آداب شمنپرستی را میتوان از تأثیرات چنین تعالیمی دانست (Aubin,1970:239). از دیگر سو، باورمندی ترکمانان به مهدویت و تطبیق آخر زمان (رویمر، 1385: 443) با وضع موجود، جایگاه اسماعیل در مقام مهدی موعود (عالمآرای صفوی، 1350: 46؛ جهانگشای خاقان، 1364: ۱۴۷ تا 150) را ارتقا بخشید؛ به حدی که نه تنها سجده و ستایش وی، به عنوان تجلی ارادۀ الهی به شمار میرفت (سفرنامههای ونیزیان، 1349: 308؛ خنجی اصفهانی، 1382: 27۲ و 27۴) که قزلباشان مخالفان مرشد خود را با ولع میخوردند (قزوینی، 1367: 5؛ خطائی، 1357: 167). بدین ترتیب، قزلباشان در حکم شالودۀ جامعهای رو به تکوین «شیخزادهای مقدس (را) به پادشاهی نیرومند مبدل» کردند (کمپفر، 1360: 24). با انتصاب نهضت اسماعیل به قیام صاحبالامر، شیعه دوازده امامی برای اولینبار پس از ظهور اسلام، قدرت سیاسی کامل به دست آورد. به همین علت، مسئله مشروعیت برای شاه صفوی، موضوعی حیاتی بود تا حقانیت خود را برای کسب قدرت، به صورت بلامنازع نشان دهد. در واقع، نادیدهانگاشتن نظریه حکومتی شیعه و تأکید بر عصمت ولی، اعتراض مجتهدان در غصب نیابت خود بر امام غایب را سلب میکرد؛ همچنین با تبلیغات قزلباشان بر این وجه از مشروعیت ولیّ و ایجاد بستری در پذیرش عمومی، تثبیت حاکمیت صفوی ممکن شد (رویمر، 1380: 16؛ Savory,1974:185) همچنین آرمانهای شاهاسماعیل، در مقام مرشد کامل که خود نمادی از دیگر مدعیان نیابت از امام زمان بود، پایهریزی دولتی استوار بر نگرشهای غالی و ولایت و انتظار به ظهور منجی را باعث شد. بدین ترتیب، شیوع چنین مباحثی ضمن ردّ هرگونه دعاوی اجتماعیاقتصادی، چون شورش مرشدقلیخانقزلباش، (منشیترکمان، 1382:ج1/ 401) یا دعاوی مذهبیسیاسی، مانند نهضت مشعشع، حاوی ضرورت اصلاح مشروعیّت صفوی، در راستای مهار مدعیانی همردیف با خود بود (عالمآرای صفوی، 1350: 136). این روند که همچنین بازنمونی از برتری افراطگرایی صوفیشیعی، بر الزام به تدقیق و رعایت ضوابط تشیع اعتدالی بود تا بدان حد وسیع مینمود که حتی شاه، قوانین اسلامی را دقیقاً در نظر نمیگرفت (برای اطلاعات بیشتر ن.ک، اولئاریوس، 1369) و در خطابههای مذهبی، کمتر فکر تطابق با تعالیم مذهبی مشاهده میشد (ن.ک، اسپناقچی پاشازاده، 1379: ج1). دغدغههای اصلی، مشروع جلوهدادن ساختار شدیداً وابسته به سلسله مراتب و مرجعیّت نخبگان و بهویژه موقعیّت شاه بود. تعهد صفویان به تشیّع، به شعارهای سطحی و ساده همچون اقرار عمومی به شیعه، اعدام پراکنده سنیها، لعن خلفا و مخالفت با عثمانی محدود میشد (الشیبی، 1385: 392؛ Newman,1993: 69,74؛ Amir Arjomand,1984:109-121). در سالهای متوالی پس از واقعه تبریز، 909ق/1510م، توصیف شاهاسماعیل با القاب «خلیفهالزمان»، «امام عادل»، «الوالی»، «السلطانالعادل» را میتوان تلاشی، در تلفیق القاب امام غایب با امامت شاهاسماعیل دانست که از وی، شخصیتی فرازمینی ارائه میکرد. ازاینرو، تلاشهای دوسویه در انتساب صفویان به ائمه اطهار و خطاب شاهاسماعیل بهعنوان امام، ضمن همپوشانی، بازتعریفی از یکدیگر نیز بودند (Newman,1993:69-72).
مشروعیتدهی فقها به عقاید غالیانه شاهاسماعیل بر مبنای تعریف و کارکرد قدرت در تأسیس سلسله، اختلاط در مناصب حکومتی به حدی وسیع بود که مذهب و سیاست و ارتش، بخشهای کاملاً مجزا نبودند. مناصبی همچون امیرالامرا و قورچیباشی و وزیر نیز، عمدتاً به موقعیّتهای اجتماعی بستگی داشت (سیوری، 1372: 33؛ Newman,1993:75). ازآنجاکه وفاداری و اعتماد به مرشدکامل، شرط ضروری ارتقاء بود قزلباشان حق انحصاری، در حکومت بر ایالات و ارتش را به دست میآوردند (Babayan,1994:139 ؛Savory, 1964: 115)؛ چنانکه ﻟﻠﻪبیگ (حسینبیگ شاملو) با انتصاب به مقام نفسنفیسهمایون، نایب شاه در امور معنوی و دنیوی شد (تاریخ قزلباشان، 1361: 80)؛ خادمبیگ، مشاور معنوی شاهاسماعیل، و دادابیگ (عبدالبیگ) به ترتیب مناصب برجستۀخلیفهالخلفا و قورچیباشی را دریافت کردند. نکته حائز اهمیّت در این میان آنکه بهرغم نقش و جایگاه مناصب مذکور در ادارۀ امور حکومت و تولیّت قزلباشان، همگی از زاویۀ صوفیانه درخورفهم بود و اقرار به تشیّع یا تعهد به ضوابط شیعه، محلی از اعراب نداشت (Newman,1993: 75-76). اشعار شاهاسماعیل در قالبی از دعاوی و باورهای غالیانه (خطایی، 1966: ۳۷۹ و ۳۸۰، ۲۵ و ۲۶، ۳۳) و مضامین صوفی، شیعی، ایرانی و حتی مسیحی (Newman,2009:117) نه تنها نشان از تعصبی مقدس داشت که همپای آن، جایگاه برجستهای در گسترش فراخوان صفوی ایفا میکرد. اگر جوهرۀ شیعیصوفی دیوان وی، یادآور غلو مشعشعیان در مقام علی(ع) (الشیبی، 1385: ۳۸۵ تا 390) بود؛ ازآنسوی، بر تشکیل حکومتی شیعی با مأموریت الهی خود، در ریاست بر آن تأکید میکرد (رویمر، 1385: 264؛ Minorsky,1942:1025-1027). با وجود ناسازگاری دعاوی مذکور، با نگرش فقهای شیعه، تلقی شاهاسماعیل از نقش اجتهادی خود، برای جامعه و باور ولایتمدارانۀ قزلباشان به وی، چنان وسیع مینمود که بدون لحاظ نظر فقها و با هدف پاسخگویی علما و خاصه مجتهدان به خود، منصب صدر را به مقامی سیاسی تبدیل کرد (خواندمیر،1370: 126؛ سیوری، 1372: 231). در واقع، بهرغم موقعیت شکنندۀ روحانیان که هجوم مغول و رجحان مشایخ صوفی سرآغازی بر آن بود، گستردگی تصوف و برتری نظامی قزلباشان در تشکیل صفویه، عرصۀ جولان علما را برای سازماندهی جامعۀ ایدهآل دینی محدود میساخت (Jurdi Abisaab,1994:105-109). کاریزمای ولایت به شاهاسماعیل فرصتی میداد تا در معجونی از اقتدار سیاسیدینی، اعمال نفوذ یا اعتراض روحانیان را برنتابد (روملو، 1349: 163؛ المهاجر، 1989: 123)؛ حتی به رغم اعطای امتیازات اجرایی، به علمایی همچون کرکی (افندی اصفهانی، 1389: ج3/ 447). در چنین وضعی، نظریۀ حکومتی فقها به تأیید دیدگاههای ولایت سلطان چرخید و عمده آثار موجود از این دوران، برآنند تا ضمن انتساب صفویان به ائمه اطهار و تجلّیِ گونهای از امامت در شاهاسماعیل، مشروعیّت سلاطین را به محوریترین مبانی تشیّع پیوند زنند. ازاینرو محقق کرکی که به هنگام توسعه ارضی شاه به بغداد، درسال 909ق/1504م، با دریافت مبالغی در نجف استقرار یا | ||
مراجع | ||
- آشتیانی، سیدجلالالدین، (1351)، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر، ۲جلد، تهران: انستیتو ایران و فرانسه پژوهشهای علمی در ایران. -آصف، محمدهاشم، (1352)، رستمالحکما (رستمالتواریخ)، بهکوشش محمد مشیری، چ۲، تهران: سپهر. - آقابزرگ طهرانی، محمّدمحسن، (1403ق)، الذریعه الی تصانیفالشیعه، به اهتمام علینقی منزوی، ج۴ و ۹ و ۲۱، مشهد: آستان قدس رضوی. - اردبیلی، احمدبنمحمد، (بیتا)، حدیقةالشیعه، بیجا: علمیّه اسلامیه. - ـــــــــــــــــــــــــــــ ، (1413)، مجمعالفائده و البرهان فی شرح ارشادالاذهان، ج8، قم: اسلامی. - اسپناقچی پاشازاده، محمدعارفبنمحمدشریف، (1379)، انقلابالاسلام بینالخواص والعوام؛ تاریخ زندگی و نبردهای شاهاسماعیل صفوی و شاهسلیم عثمانی وقایع سالهای 905-930 هجری، به کوشش: رسول جعفریان، ج۱، قم: دلیل. -اصفهانی، محمّدمهدیبنمحمدرضا، (1368)، نصفجهان فی تعریفالاصفهان، ۲جلد، چ۲، تهران: امیرکبیر. - افندی اصفهانی، میرزاعبدالله، (1389)، ریاضالعلماء و حیاضالفضلاء، ترجمه محمّدباقر ساعدی، ج۳، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. - ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (1366)، ریاضالعلماء و حیاضالفضلاء، ترجمه محمّدباقر ساعدی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی. - افوشتهای نطنزی، محمودبنهدایتالله، (1373)، نقاوةالآثار فی ذکرالاخیار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی. - الامین، السیدمحسن، (1983)، اعیانالشیعه، حققه و اخرجه حسنالامین، ج۶، بیروت: دارالتعارفللمطبوعات. - الحرالعاملی، الشیخمحمدبنالحسین، ( ۱۹۶۵ تا ۱۹۶۶)، املالآمل فی ذکر علما جبلعامل، به کوشش احمد حسینی، ج۱، بغداد: بینا. - الشیبی، کامل مصطفی، (1387)، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چ۵، تهران: امیرکبیر. - المهاجر، جعفر، (1989)، الهجرةالعاملیه الی ایران فی عصرالصفوی، بیروت: دارالروضه. - امورتی، ب.س، (1380)، تاریخ ایران دوره صفویان (کمبریج)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی. - اولئاریوس، آدام، ( 1369)، سفرنامه آدام اولئاریوس، ترجمه حسین کردبچه، ۲جلد، بیجا: کتاب برای همه. - تاریخ قزلباشان، (1361)، به اهتمام میرهاشم محدّث، تهران: بهنام. - تنکابنی، میرزامحمّد، (بیتا)، قصصالعلماء، بیجا: علمیه اسلامیه. - جعفریان، رسول، (1379)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ۳جلد، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه. - جهانگشای خاقان؛ تاریخ شاه اسماعیل، (1364)، مقدمه و پیوستها الله دتا مضطر، اسلامآباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان. - حائری، عبدالحسین، (1352)، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱، بخش۴، تهران: کتابخانه مجلس شورای ملی. - حسینبنعبدالصمد حارثی، العقدالطهماسبی، نسخه خطی، دانشگاه تهران، 4/5873. - خاتونآبادی، عبدالحسین، (1352)، وقایعالسنین والاعوام، بهکوشش محمدباقر بهبودی، تهران: کتابفروشی اسلامیه. - خطایی، شاهاسماعیل، (1966)، شاهاسماعیل خطایی اثر لری، به کوشش عزیزآقا محمداوف و حمید آراسلی، باکی. - خنجی اصفهانی، فضلالله روزبهان، (1382)، تاریخ عالمآرای امینی، تصحیح محمّداکبر عتیق، تهران: میراث مکتوب. - خواندمیر، امیرمحمود، (1370)، تاریخ شاهاسماعیل و شاهتهماسب صفوی؛ ذیل حبیبالسیر، تصحیح و تحشیه محمدعلی جراحی، بیجا: گستره. - خواندمیر، غیاثالدینبنهمامالدین الحسینی، (1362)، حبیبالسیر، ج4، مقدمه جلالالدین همایی، بیجا: خیام. - خوانساری اصفهانی، میرمحمّدباقر، (2536)، روضاتالجنات فی احوالالعلما والسادات؛ زندگانی مشاهیر و دانشمندان اسلامی از صدر اسلام تا زمان مؤلف، ترجمه محمّدباقر ساعدی خوانساری، ج۵، تهران: کتابفروشی اسلامیه. - خورشاهبنقباد حسینی، (1379)، تاریخ ایلچی نظامشاه؛ تاریخ صفویه از آغاز تا سال 972، تصحیح محمّدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. - دلاواله، پیترو، (1381)، سفرنامه پیترو (قسمت مربوط به ایران)، ترجمه و شرح و حواشی از شعاعالدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی. - رضوی، محمّدزمانبنمحمّدجعفر، (1374)، صحیفةالرشاد، میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، ج2، قم: کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی. - روملو، حسن، (1349)، احسنالتواریخ، به اهتمام عبدالحسین نوایی، بیجا: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. - رویمر، هانس روبرت، (1385)، ایران در راه عصر جدید، ترجمه آذرآهنچی، تهران: دانشگاه تهران. ــــــــــــــــــــــــــــــ ، (1380)، تاریخ ایران دوره صفویان (کمبریج)، ج5، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی. - زرینکوب ، عبدالحسین، (1362)، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر. - سبزواری، محمدباقر، (1377)، روضهالانوار عباسی، تصحیح اسماعیل چنگیزی اردهایی، تهران: میراث مکتوب. - سفرنامههای ونیزیان در ایران، (1349)، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی. - سومر، فاروق، (1371)، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، ترجمه احسان اشراقی و محمّدتقی امامی، تهران: گستره. - سیوری، راجر، (1372)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، چ۳، تهران: مرکز. - ـــــــــــــ ، (1382)، تحقیقاتی در تاریخ ایران عصر صفوی، ترجمه عباسعلی غفاریفرد و محمّدباقر آرام، تهران: امیرکبیر. - شاردن، جان، (1345)، سیاحتنامۀ شاردن، ترجمه محمّد عبّاسی، ج۳ و ۵، تهران: امیرکبیر. - شاملو، ولیقلیبنداودقلی، (1374)، قصصالخاقانی، بهکوشش حسن سادات ناصری، ج۲، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. - شیخبهایی، بهاءالدین محمّدبنحسین، (1357)، کشکول، تصحیح و مترجم ابوالقاسم آیتاللهی، تهران: توکا. - ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (1410/1990)، مرمه ذباح اهلالکتاب، تحقیق زهیرالادجی، بیروت: مؤسسهالاعلمی للمطبوعات. - ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (بیتا)، آثار و اشعار، قم: صحفی. - ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (بیتا)، جامع عبّاسی، تهران: فراهانی. - ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (بیتا)، موش و گربه، مترجم محمدعلی بندی اسدی، تهران: پیدایش. - صفا، ذبیحالله، (1362)، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش۱، تهران: دانشگاه تهران. - صفتگل، منصور، (1381)، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران: رسا. - عالمآرای صفوی؛ عالمآرای شاهاسماعیل، (1350)، به کوشش یدالله شکری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. - عبدیبیگ شیرازی (نوید)، (1369)، تکملهالاخبار؛ تاریخ صفویه از آغاز تا 978 هجری قمری، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: نی. - فندرسکی، ابوطالب، تحفهالعالم، نسخه خطی شماره 2465 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران [ف. دانشگاه 9: 1213]. - فوران، جان، (1377)، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحوّلات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، بیجا: رسا. - فیضکاشانی، ملامحسن ، الکلماتالطریفه، نسخه خطی شماره 4/1273، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی (ف. مجلس 4: 75). - قزوینی، ابوالحسن، (1367)، فوائدالصفویه، تصحیح و مقدمه و حواشی مریم میراحمدی، تهران: فرهنگی. - قزوینی، یحییبنعبداللطیف، (1363)، لبّالتواریخ، تهران: بنیاد و گویا. - قطیفی، ابراهیمبنسلیمان، ( 1413ق)، السراجالوهاج لدفع عجاج قاطعهالجاج؛ مجموعهالخراجیات، قم: اسلامی. - قمی، قاضی احمدبنشرفالدین الحسین الحسینی، (1359)، خلاصهالتواریخ، به تصحیح احسان اشراقی،ج۱، تهران: دانشگاه تهران. - قمی، ملامحمّدطاهر، (1375)، رسالۀ ردّ صوفیه، به کوشش سیدحسن اسلامی، میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، ج۴، قم: کتابخانه آیتالله العظمی مرعشی نجفی. - ــــــــــــــــــــــ ، تحفه عباسی، نسخه شماره 6634، رساله شماره 4، برگ 129پ. - کرکی، علیبنحسین، (1414)، جامعالمقاصد فی شرحالقواعد، ج۲ و ۱۱، قم: مؤسسه آلبیت علیهمالسلام احیاءالتراث. - ــــــــــــــــــــ ، (1335)، نفحاتاللاهوت فی لعنالجبت والطاغوت، بهکوشش محمّدهادی امینی، تهران: مکتبه نینوا. - ــــــــــــــــــــــــــــــ ، (1349)، رسائلالمحققالکرکی، تحقیق الشیخ محمّدالحسون، اشراف السید محمودالمرعشی، ج۱، قم: منشورات مکتبه آیتالله العظمی مرعشی نجفی. - کروسینسکی، یوداش تادوش، (1363)، سفرنامه کروسینسکی، ترجمه عبدالرزاق دنبلی، با مقدمه و تصحیح مریم میراحمدی، تهران: توس. - کدیور، جمیله، (1378)، تحوّل گفتمان سیاسی شیعه در ایران، تهران: طرح نو. - کمپفر، انگلبرت، (1360)، سفرنامۀ کمپفر به ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی. - کمرهای، علینقی، هممالثواقب، نسخه خطی، شماره ثبت 1044، برگ 229 ، تهران: کتابخانه مدرسه سپهسالار (شهید مطهری). - گزی، عبدالکریم، (1339)، تذکرةالقبور، با حواشی و تعلیقات به قلم مصلحالدین مهدوی، بیجا: بینا. - لاکهارت، لارنس، (1344)، انقراض سلسلۀ صفویه، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. - مجلسی، محمدباقر مجلسی، (1367)، رجعت، به کوشش ابوذر بیدار، تهران: رسالت قلم. - ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (بیتا)، جامعالمقاصد فی شرحالقواعد، قم: مؤسسه آلبیت(ع) لاحیاءالتراث. - ــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (بیتا)، مرآهالعقول فی شرح اخبارالرسول، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، ج۱، تهران: بینا. - محمّداردبیلی، عبدالکریم، (1375)، صفوةالآثار فی أخبارالأخیار، به کوشش میرهاشم محدّث، میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آیتالله العظمی مرعشی نجفی. - مرعشی صفوی، میرزامحمّدخلیل، (1362)، مجمعالتواریخ، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: سنایی/طهوری. - مستوفی، محمدمحسن، (1375)، زبدهالتواریخ، به کوشش بهروز گودرزی، تهران: موقوفات افشار. - مستوفی بافقی، محمّدمفید، (1384)، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، ج۳، تهران: اساطیر. - معصومعلیشاه، محمّد، (1382)، طرائقالحقایق، باتصحیح محمّدجعفر محجوب، ۳جلد، تهران: سنایی. مقدادی، مولامطهر، (1374)، سلوةالشیعة و قوةالشریعة؛ میراث اسلامی ایران، رسول جعفریان، ج۲، قم: کتابخانه حضرت آیتاللهالعظمی مرعشی نجفی. - ملاصدرای شیرازی، (1364)، کسرالاصنام الجاهلیه، ترجمه محسن شفایی، بیجا: بینا. - منجم، ملاجلالالدین، (1366)، تاریخ عبّاسی یا روزنامه ملاجلال، بهکوشش سیفالله وحیدنیا، تهران: وحید. - منشی ترکمان، اسکندربیگ، (1382)، تاریخ عالمآرای عباسی، مقدمه ایرج افشار، ۲جلد، تهران: امیرکبیر. - میرلوحی اصفهانی، سیدمحمد، (1373)، کفایهالمهتدی (گزیده)، تصحیح و گزینش گروه احیای میراث فرهنگی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران: بینا. - مینورسکی، ولادیمیر فیودورویچ، (1368)، تذکرهالملوک، بهکوشش سیدمحمّد دبیرسیاقی، و سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی بر تذکرهالملوک، ترجمه مسعود رجبنیا، تهران: امیرکبیر. - ناجی، محمدیوسف، رساله سلطنت، نسخه خطی، شماره ثبت85839، برگ25، تهران:کتابخانه مجلس شورای ملی. - نصر، سیدحسین، (1380)، تاریخ ایران دوره صفویان (کمبریج)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی. - نصیری، محمدبنابراهیمبنزینالعابدین، (1372)، دستور شهریاران، بهکوشش محمدنادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات افشار. - واله اصفهانی، محمّدیوسف، (1382)، خلدبرین؛ ایران در زمان شاهصفی و شاهعبّاسدوّم، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. - یوسفی اشکوری، حسن، (1373)، تشیّع؛ اندیشههای سیاسی، دایرةالمعارف تشیّع، ج۴، تهران: بنیاد خیریه و فرهنگی شطّ.
مقالات - جعفریان، رسول، (1369)، «رویارویی فقیهان و صوفیان در عصر صفویان»، کیهان اندیشه، آذر و دی، ش33، ۱۰۶ تا 127.
-ـــــــــــــــــ ، (1370)، «فیض و تصوّف»، کیهان اندیشه، فروردین و اردیبهشت، ش35، ۱۶۳ تا ۱۷۹. - فیضکاشانی، ملامحسن، (1336)، «رساله محاکمه بینالمتصوفه و غیرهم»، به کوشش محمدتقی دانشپژوه، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، س۹، ش۹، ۱۱۳ تا ۱۲۴. - کویین، شعله، (1379)، «رؤیاهای شیخصفیالدین و تاریخ نوشتههای صفوی»، ترجمه منصور چهرازی، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 37 و38 ، 64 تا 75. - یاشار اجاق، احمد، (1385)، «از عصیان باباییان تا قزلباشگری»؛ «نگاهی به تاریخ و رشد علویان در آناطولی»، ترجمه شهاب ولی، مجله تاریخ اسلام، ش27، 159 تا 182.
-Amir Arjomand, S., (1985), The clerical Estate and the Emergence of ashiiteHierocracyinsafavid Iran :Astudy in Historical sociology, Journal of the Economic and Social History of the Orient, PP.169-219.
ــــــــــــــــــــــ , (1984), The Shadow of God and the Hidden Imam. Religion, Political Order and Societal Change in Shi'ite Iran from the Beginning to 1890.-Chicago-London, the Un. of Chicago Press.
-Amoretti, B.S., (1986), »Rligion in the Timurid and Safavid period« The Cambridge history of Iran. Voll. Cambridge University press,.
-Aubin, J., (1970),.- La politiquere ligieuse des Safavides”.- in : Le shî ‘ismeimâmite. Colloque de Strasbourg ( 6-9 mai 1968). - [Organisé par Robert BRUNSCHVIG&Toufic FAHD]. Paris, PUF, PP. 235-244.
-Babayan, K., (1994), The Safavid Synthesis: From Qizilbash Islam to ImamiteSHiism, Iranian Studies, Religion and Society in Islamic Iran during the Pre- Modern Era, PP. 135-161.
-Calmard, J., (1996), »shiituals and powers II. The consolidation of shiism: Folklore and popular reigion«Safavid Persia, edited by Charles Melville, (London).
-J.Stewart, D., (1996), Notes on the Migration of Amili Scholars to Safavid Iran, Journal of Near Eastern Studies, Vol: 55, No:2, Apr, PP. 81-103.
ـــــــــــــــ ,(1998), The lost Biography of Bahaal-Din al-Amili and the Reign of shah Ismail II in Safavid Historiography, Iranian Studies, Vol.31, No.2, Historigraphy and Representation in Safavid and Afasharid Iran, Spring,PP.177-205.
-JurdiAbisaab, R., (1994), The Ulama of JabalAmil in Safavid Iran (1501-1736), Marginality, Migration and Social chang, Iranian Studies,Vol:27,No.1/4, Religion and Society in Islamic Iran during the Pre. Modern Era, PP.103-122.
-KazemiMoussavi, A., (1998), Shiite Culture, Iranian Studies, Vol.31, | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 2,606 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,064 |