تعیین حدود مغستان، خاستگاه ملوک هرموز

مقدمه

با شروع ناامنی‌هایی که به دنبال حمله مغولان و تیموریان رخ داد، ملوک هرموز و تجار، مرکز تجارت را از بندر هرموز به جزیره جرون منتقل کردند و از آن پس، نام جزیره جرون به هرموز نو تغییر پیدا کرد و بندر هرموز، هرموز کهنه نامیده شد؛ مغستان،  منطقه ساحلی اطراف میناب کنونی که بندر هرموز ¹ در آنجا شکل گرفته است، در ادوار مختلف یکی از اصلی‌ترین مناطق تحت کنترل ملوک هرموز محسوب می‌شد. 

مردم جزیره هرموز از آن زمان تا چند سال پیش، در فصل تابستان به مغستان (موغستان) می‌آمدند و آذوقه و محصولات کشاورزی را از آنجا به هرموز می‌بردند؛ در واقع، مغستان تامین کننده محصولات زراعی، دامی و فراهم کننده‌ نیروی انسانی هرموز بود.

 حدود مغستان

حدود مغستان به طور دقیق در منابع مشخص نشده ولی توجه به قراین و شواهد و بعضی تحقیقات نشان می دهد که این ناحیه، محدود به حاشیه ساحلی دریا نبوده است. برای اثبات حدود این ناحیه به شواهد و مدارک و توضیحات بیشتری نیاز است که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد. ابن بطوطه که در نیمه اول قرن هشتم ² به هرموز آمده است، از «هرموز نو» و هم از هرموز کهنه نام می‌برد و هرموز را همان مغستان می‌داند: «هرموز شهری است بر ساحل دریا که موغستان نیز نامیده می‌شود. هرمز جدید روبروی این هرمز در میان دریا واقع است و سه فرسخ با آن فاصله دارد». سدید السلطنه که عبارت فوق را از ابن بطوطه نقل کرده است، چنین ادامه می دهد: «عبارت فوق دلالت دارد که هرموز، اسم یک ایالت وسیع مانند ایالت حالیه فارس و کرمان بوده که صاحب بلاد بسیار بوده است و موغ استان که در کناره دریا معادل جزیره هرمز است تیاب و میناب حالیه اند.» (ابن بطوطه، بی تا: 268). محققان جدید یا توجهی به  مغستان نداشته‌اند یا گذرا از آن یاد کرده‌اند و بیشتر به توضیح مختصری که در کتاب «اعلام الناس فی احوال بندرعباس» آمده بسنده کرده‌اند. بخشی از این بی توجهی به دلیل آن است که منابع دست اول، به صورت جسته گریخته و  از این منطقه یاد کرده‌اند.

به عقیده سلطانی بهبهانی، مغستان در جنوب میناب و جنوب شرقی رودخانه آن قرار دارد و شامل «طاهرونی»، «گبرو» و «رام» است (سلطانی بهبهانی، 1369: 263) محمدعلی مخبر، مغستان را سواحل شرقی تنگه هرموز می داند و آن را با منطقه «بیابان» امروزی تطبیق می‌دهد (مخبر،1327: 75-74).

محمد باقر وثوقی، مغستان را نام عمومی منطقه وسیعی از نواحی پس کرانه ای جزیره‌ هرموز دانسته است که هم اکنون، شامل بخش‌های ساحلی شهرستان میناب و جاسک می‌شود. به نوشته وی، این منطقه به طول صد و هشتاد متر و به عرض بیست و هشت کیلومتر است (وثوقی. 1380 :498 و274-273) که از شمال به میناب، از شرق به کوه های بلوچستان و از جنوب و غرب به خلیج فارس محدود می‌شود (احتسابیان، بی تا: 385). در «شاهنامه توران شاه» ترجمه داکروز آمده است: «هرموز در نزدیکی دو محل به نام های مغستان و ابراهیمی واقع شده که آن دو محل را کوهستک می‌نامیدند» (وثوقی، 1380 ب : 21)؛ اما « فیگوئروا» که خود به هرموز رفته است، ناحیه «برامی» (Brami) یا ابراهیمی را قسمتی از مغستان می‌داند که در چهار فرسنگی هرموز واقع است (فیگوئرا، 1363: 169).

در منابع و سفرنامه‌ها از مغستان تحت عنوان ایالت و ناحیه نام برده شده است ولی بعضی از مسافران و سیاحان که از دریا به طرف خشکی آمده‌اند یا صرفاً از دریا ساحل را نگریسته‌اند، از ساحل شمالی تنگه هرموز به نام ساحل مغستان نام برده‌اند. به عنوان مثال، فیگوئروا می نویسد زمانی که به ساحل ایران نزدیک شده، ساحل مغستان را از دور دیده است و  آنجا در مقابل رأس المسندام قرار دارد (فیگوئرا، 1363: 45 و 77).

 این نوع گفته‌ها باعث شده است که تصور شود فقط نواحی ساحلی دریا را مغستان می‌نامیده اند و آن را جنوب هرموز (میناب) بپندارند در صورتی که مغستان، به عنوان یک ایالت و ناحیه مطرح است. با مقایسه و تلفیق نوشته های نئارخوس، پلوتارک، استرابون و بتولمه معلوم می‌گردد دریادار اسکندر، بعد از عبور از  Badis (احتمالاً جاسک امروز)، از شهر آرموزیا دیدن کرده است که در آن، رودخانه ای به نام «آنامیس» جاری بود و این رود از ایالت بسیار ثروتمند مغستان می‌گذشت که وی از جزیره کوچکی در دهانه خلیج فارس به نام «موغستانه» نام می‌برد (توکلی1341: 56). با دقت بر جملات بالا مشخص می‌شود که هرموز نام یک شهر است و مغستان، ایالتی بود که شهر هرموز در آن قرار داشت (رک: نقشه شماره یک و دو) و به همین دلیل است که ابن بطوطه، نام دیگر هرموز را مغستان ذکر می‌کند (ابن بطوطه. 1337. .268). گذشته از آن، تاورنیه در سفرنامه خود از دریای عمان با نام دریای مغستان نام می‌برد (تاورنیه، بی تا: 64) که بعید است دریایی با این عظمت را به نام یک منطقه محدود نامگذاری کنند.

دربارة وجه تسمیه هرموز باید گفت هرموز یا اورموز، در اصل از دو کلمه «خور» و «موغ» تشکیل شده است؛ در زبان فارسی، خور به معنای لنگرگاه و «موغ»، مخفف موغستان است. بنابر این به معنای لنگرگاه یا بندر موغستان است (اقبال آشتیانی، 1368: 7 و توکلی،1341: 56 و شیبانی، 1346: 227) ولی اهمیت و شهرت این بندر، نام مغستان را تحت شعاع خود قرار داده است. بعضی نیز معتقدند نام هرموز از ارمزد یا هورمزد به معنی خدای یگانه و سرور دانا گرفته شده است هرموز به صورت «هرموج» و «ارموس» و «ارموز» نیز نوشته شده است.

فیگوئروا مناطق جنوبی را به دو قسمت تقسیم می‌کند: کارمانی آباد که همان کرمان امروزی است و کویر کارمانی یا کرمانیای غیر مسکونی که شامل دو ایالت لار و قفص (ابن حوقل،1345: 75) است. این دو ناحیه با ناحیه مغستان، سرزمین مبارک نامیده می‌شد (فیگوئرا،70:1363). عباس اقبال بر ایالت بودن مغستان تاکید می کند و به استناد «شاهنامه تورانشاهی» تیکشیرا معتقد است که ملوک هرموز از عمان به مغستان مهاجرت کرده‌اند (اقبال آشتیانی، 1368: 32 و اقبال آشتیانی، 1326 : 15).

از آنجا که ملوک هرموز انسان های آزادی خواه و اصلاح طلبی بودند؛  به زودی مورد توجه مردم قرار گرفتند و تجار مناطق مختلف چون آرامش حاکم بر هرموز را لازمه کار خود می‌دانستند، به آنجا مهاجرت کردند و آنجا تبدیل به شهری پرجمعیت شد. ملوک هرموز تصمیم گرفتند که مناطق دیگر مغستان را نیز تصرف کنند؛ لذا پادشاه به فرزندان و فرماندهان ارشد خود دستور داد که هر یک، قسمتی از مغستان را سازماندهی  و آنجا را آباد کنند و آنان نیز نام خود را بر آن مناطق گذاشتند (وثوقی، 1380 ب : 21). طبق داستانی که از گذشته های دور در بعضی مناطق رودان وجود دارد، مردم این منطقه خود را از فرزندان «لشکری» می‌دانند. لشکری فرزندانی برومند داشته است و از او به عنوان اصلاحگر و مبارز راه ظلم و ستم یاد می شود. این داستان شاید برای نسل امروز و حتی نویسنده‌ این سطور، عاری از واقعیت به نظر برسد ولی اگر به اصل افسانه و داستان های حماسی توجه شود، در می‌یابیم که بسان نور فانوسی است که بخشی از تاریخ گذشته را برای ما روشن می‌کند.

در بین «ملوک هرموز» به نام فردی به نام لشکری برمی خوریم که چهارمین امیر هرموز بود. لشکری به دفاع از ضعیفان و تهیدستان برخاسته بود و مردم او را بسیار دوست داشتند. او پسری به نام کیقباد داشت که در او توانایی پادشاهی می‌دید. به همین دلیل از امارت کناره گیری و پادشاهی را به او واگذار کرد (وثوقی، 1380 الف : 21). با مقابله شخصیت تاریخی لشکری در منابع و شخصیت داستانی وی می توان استنباط کرد که رودان، بخش اصلی مغستان بوده است.

وجه تسمیه مغستان: مغستان از دو واژه «موغ» و «استان» مرکب است. موغ را به معنی نخل  و معنی موغستان را نخلستان ذکر دانسته‌اند (سدید السلطنه،1342: 64). این وجه تسمیه در کتاب «اعلام الناس فی احوال بندر عباس» سدید السلطنه بیان شده است و محققان دیگر مانند محمد باقر وثوقی آن را پذیرفته‌اند. یعنی این منطقه به دلیل داشتن نخلستان های وسیع «مغستان» نامیده شده است (وثوقی، 1380 الف: 137)؛ مردم ساکن میناب، رودان، جغین و اطراف آن به نخل «مُغ» یا «مُگ» می‌گویند.

هر چند نظریه بالا را نمی‌توان به راحتی رد کرد ولی این احتمال بسیار قوی است که کلمه مُغ به معنی موبد زرتشتی و علت نامگذاری این منطقه به مغستان، سکونت زرتشتیان در این منطقه بوده باشد؛ به خصوص بعد از سقوط امپراتوری ساسانی، عده زیادی از موبدان و زرتشتیان وابسته به دربار به هرموز آمده بودند. سدیدالسلطنه نیز علت نامگذاری درخت خرما به نام مُغ را در فرهنگ و اندیشه های زرتشتی جستجو می‌کند:

«کلمه مغ چون بر انسان اطلاق می‌شود عبارت است از انسانی که تربیت کننده جان و آئین است. درخت خرما را هم به همین مناسبت مغ گویند چون که از یک اصله نخل ممکن است کلیه لوازم زندگانی انسان از مأکول و مشروب و ملبوس و کتابت و خانه و مسکرات و غیره تدارک شود، حقیقتاً مُغ تربیت کننده جسمانی انسان است، نخل و موبد را به همین لحاظ مغ گفته‌اند» (سدید السلطنه،1342: 64).

کسانی که با درخت نخل سر و کار دارند، مفهوم این جملات را به خوبی درک می‌کنند چرا که نخل می‌توانست در گذشته همه نیازهای اولیه زندگی مردم را برطرف کند.

میرزا حسن حسینی فسائی در کتاب فارسنامه ناصری، وجه تسمیه مغستان را به این صورت نوشته است: "موغ در لغت آتش پرست و ستان به معنی جای بسیاری و انبوهی چیزها باشد. مانند گلستان و سروستان و هندوستان و این ناحیه در قدیم جای آتش پرستان بود» (حسینی فسائی، 1378 :110).

سیوری ضمن اشاره به پایداری و استمرار سنت های پیش از اسلام می‌نویسد تا اواخر قرن هفدهم هنوز هم نواحی اطراف هرمز کهنه به نام مغستان یعنی سرزمین مغ و زرتشتیان معروف بوده است (سیوری، 1377: 42). محمدعلی مخبر نیز می گوید این ناحیه مرکز پیشوایان زرتشتی قبل از اسلام بود (مخبر،1327: 74-75)  و شاید به همین دلیل بوده است که بعد از هرج و مرجی که پس از سقوط ساسانیان به وجود آمد عده‌ کثیری از زرتشتیان به جنوب و مغستان آمده‌اند.

در سال های نخستین ورود مسلمانان یعنی حوالی سال 716 میلادی، گروهی از زرتشتیان که از تسلط اعراب بر خود ناراضی بودند به نواحی جنوبی کشور مهاجرت کردند. این گروه مهاجر از محلی به نام «سنجان» در خراسان و نیشابور مهاجرت کردند (پور داوود، بی تا: 7). علت این امر نیز آن است که بعد از تصرف ایران توسط اعراب مسلمان، اعراب زیادی به صورت دسته جمعی و قبیله قبیله ای به خراسان آمدند زیرا هوای خراسان و نواحی اطراف آن، برای قبایل عرب دامدار و صحراگرد مناسب بود. در مقابل، مناطقی مانند آذربایجان و شمال غربی کشور به علت سرمای زیاد با مذاق آنها سازگاری نداشت. همین ورود دست جمعی اعراب به خراسان باعث شد که تحمل آنان برای زرتشتیان متعصب، مشکل باشد لذا از وطن اصلی خود دل بریدند و این، سرآغاز مهاجرت آنان بود.

نویسنده فتوح البلدان زمانی که چگونگی تصرف کرمان را توضیح می‌دهد می‌نویسد:

«ابن عامر زمانی که به فارس شد، مجاشع بن مسعود سلمی را در جستجوی یزدگرد روانه کرمان کرد. مجاشع، به بیمند آمد. در آنجا همه سپاهیان وی نابود شدند. سپس هنگامی که ابن عامر به جانب خراسان روان شد، مجاشع را بر فتح کرمان گماشت. مجاشع بیمند را به جنگ فتح کرد لیکن از جان اهل آن درگذشت و همه را امان داد... و سپس از آنجا به شیرجان (سیرجان) که تخت گاه کرمان است شد. چند روزی بر در آن بماند. مردم که در حصار شهر جای گرفته بودند، سپاه سواران را به جنگ وی فرستاند. مجاشع بر ایشان چیره شد و آنجا را به جنگ فتح کرد. مردی را امارت آن شهرداد. پس از آن، گروه بسیاری از اهالی از شهر خود کوچ کردند». پس از آن ابوموسی اشعری، ربیع بن زیاد را به فتح حوالی شیرجان فرستاده بود. بم و اندرغار را به صلح فتح کرد. سپس اهل آن دیار پیمان شکستند و شوریدند. مجاشع بن مسعود آنجا را از نو بگشود. پس از آن جیرفت را نیز فتح کرد و در دل ولایت کرمان شد. بعد به قفص (کوفچ) رفت. گروهی از پارسیان که از محل خود کوچیده بودند، در محل هرموز جمع گشتند و به مقابله وی آمدند. مجاشع با ایشان نبرد کرد و شکست در سپاهشان انداخت، گروهی عظیم از مردم کرمان گریختند و راه دریا گرفتند، قومی به مکران و قومی به سیستان. سپس خانه و زمین هایشان به دست تازیان افتاد (بلاذری، 1364 :147).

بسیاری از منابع اشاره دارند که زرتشتیان ابتدا مدتی به کوهستان های اطراف خراســان پناهنده ‌شدند. این نواحی کوهستانی به نام «قهستان» مشهور بود که فارسی آن، کهستان یا کوهستان است. در اطراف جیرفت کوه‌هایی وجود دارد که به این نام نامیده می‌شود یا بعضاً کوهستان «ابوغانم» می‌گویند. مدت اقامت زرتشتیان را در این منطقه یک قرن نوشته‌اند و ذکر کرده اند که آنان سپس به هرموز مهاجرت کردند و در آنجا پانزده سال ماندند. کتاب قصه سنجان، مهم‌ترین سندی است که در مورد مهاجرت زرتشتیان به هرموز نوشته شده است. سراینده این کتاب، بهمن کیقباد از خانواده‌ دستوران و موبدان فارسی در هند است که داستان مهاجرت زرتشتیان و آوارگی آنان را که سینه به سینه نقل شده، به رشته نظم در آورده است. او علت مهاجرت همکیشان خود را چنین بیان می‌کند: