پادشاهی سید احمدخان مرعشی صفوی و بحران مشروعیت صفویان

از گزارش های منابع شکل ثابت و منظّمی در مورد سیر فعالیت‌های سید احمد نمی‌توان یافت. او در آغاز فعّالیتش، با جعل مهر شاه تهماسب به وسیله حکّاکانی که همراه داشت (سلطان‌هاشم میرزا، 1379: 53؛ مرعشی صفوی، 1362: 64) خود را سپهسالار فارس معرفی کرد که برای مقابله با افغان‌ها آمده است. در این فرمان جعلی از شاه تهماسب به سرداران و امرای فارس، سیداحمد به مقام خانی و سپهسالاری ارتقا یافته و از مخاطبان خواسته شده بود که او را در دفع افاغنۀ یاری نمایند (رک: گلستانه، 2536: 480). بر این اساس، سید در آغاز فعّالیتش ادّعای مستقلی نداشت؛حکم خود را ظاهرا َاز شاه گرفت و به عبارتی ،نمایندۀ شاه صفوی در منطقة فارس بود. استقبال از سید و اقداماتی که انجام داد موجب شد تا مرعشی صفوی مدّعی شود: «الحق هرگاه بعضی از اشرارگذاشته بودند که شاه طهماسب پرورش سخن او را می‌نمود،یقین که بسیارکارها از برای شاه طهماسب می کرد و دولت صفویه به این نحو به باد فنا نمی رفت» (مرعشی صفوی، 1362: 65). بر این اساس، نظر لاکهارت نیز منطقی می نماید: « اگر طهماسب این نهضت ها را به دست خود رهبری کرده بود و اگر در امور نظامی وکشورداری تجربه ای داشت، مردم زودتر نجات می‌یافتند و آن همه رنج نمی کشیدند» (لاکهارت، 1383 :261). در این مرحله، که از اوایل سال 1137 ﻫ .ق شروع شد (سلطان‌هاشم میرزا، 1379: 53) ، سید باوجود یک نوبت شکست از زبر دست خان، حاکم افغانی فارس، (استرآبادی، 1377: 20) موفقیت‌های زیادی به دست آورد؛ به ویژه در مقابله با افغان‌ها و به خصوص پس از انتشار خبر مرگ محمود و تضعیف موقعیت افغان‌ها در نواحی جنوبی کشور. از جمله موفقیت‌های سید در این مرحله، در اختیار گرفتن سپاهی حدود شش هزار نفری و همراه داشتن رؤسای شهرهای فسا، داراب، نی ریز، اصطهبانات، خفر² و غیره بود (سلطان‌هاشم میرزا، 1379: 54). همچنین سرکوب افغان‌ها در ناحیۀ جهرم و تضعیف توان آنها در ناحیۀ شیراز و لار از نتایج این مرحله بود. اما این مرحله چندان دوام نیافت. انتشار اخبار فعالیت‌های سید و تجمع عدۀ زیادی در اطراف اوورسیدن خبر این موفقیت‌ها به شاه تهماسب، شاه صفوی را به تحرّک علیه سید واداشت واکنش سید، اورا در مسیر فعالیتی متفاوت از مرحلۀ اول قرار داد.

شاه تهماسب تحت تأثیر برخی نزدیکان خود، که «مخالفین دوست نما» بودند، برای برخورد با سید احمد ،که «خود پادشاه رس و صاحب داعیه و دشمن خانگی» خوانده می شد، ولی محمّد خان شاملو را به حکومت کرمان و شاه وردی خان چگینی کُرد را سپهسالار فارس نمود.

                                                                                                          (جعفریان، 1372: 116).

تهماسب با صدور فرمان‌ها و دستورهایی سید احمد را «باغی و طاغی» خوانده، از عموم، بویژه سرداران فارس و کرمان، خواست تا سید را دستگیر کنند و اورابه شاه وردی خان تحویل دهند (رک: مرعشی صفوی، 1362: 66). این اقدام تهماسب را باید نوعی خودکشی سیاسی دانست؛ زیراوی با وجود موفقیت نهایی در محدود کردن فعالیت سید، با این کار ضربۀ نهایی رابه مشروعیت سلطنت خود وارد نمود.او با این کار نه تنها از یک نهضت مردمی ضد بیگانگان استفاده نکرد، بلکه با دامن زدن به جنگ داخلی یا «فرهنگ تفرقه» بر پیچیدگی اوضاع و نیز رشد مدعیان جدید افزود. این مسأله به دنبال وصول نامۀ تهماسب و اطلاع مردم ابرقو از جعلی بودن فرمان‌های سابق او جدی تر شد. پس سیداحمد را دستگیر و مدتی زندانی نمودند. اما اوپس از دو ماه توانست از زندان فرارکند و فعالیت‌های پیشین خود را ادامه دهد (استرآبادی، 1377: 20). این اقدام شاه، سید احمد را در مقابل نیروهای صفوی قرار داد. اگر سید پیش از این با هدف مقابله با افغان‌ها به تجهیز قوا می پرداخت، اکنون به مقابله با سپاهیان شاه صفوی می‌اندیشید. ازاین رو مسیر فعّالیت سید نه در جهت همگرایی نیروهای داخلی برای مقابله با مشکلات، که بر واگرایی بیشتر افزود و این امر به اعلام رسمی پادشاهی سید احمد انجامید. بی شک « دشمن خانگی» خوانده شدن سید احمد از سوی اردوی تهماسب، نتیجه ای جز تبدیل شدن یک منتقد به یک مخالف نداشت؛ مخالفی که توان و نیروی زیادی برای رسیدن به اهدافش در اختیار داشت.

در این مرحله، دو نوبت درگیری نیروهای سید احمد با سپاهیان صفوی و دستگیری شاه وردی خان در داراب و ولی محمّد خان در کرمان، برخورد خشن سید با مردم لار که به دلیل «موافقت مذهب از جان و دل به معاونت افاغنه می کوشیدند»، نفوذ شاه وردی خان در میان سرداران سپاه سید احمد و تلاش توسط این نیروهای نفوذی برای دستگیری یا قتل سید ، خارج شدن لار از دست نیروهای سید احمد و تصرّف آن به وسیلۀ نیروهای ولی محمّد خان و سرانجام ورود سید احمد به کرمان و اطاعت و انقیاد تمامی سرداران این شهر گزارش شده است (رک: مرعشی صفوی، 1362: 66-69. سلطان‌هاشم میرزا؛ 1379: 55-56؛ فلور، 38:1367-40). اما این مرحله را باید نقطۀ اوج فعالیت‌های سید احمد نیز دانست؛ زیراوی در همین مرحله ادّعای پادشاهی نمودو بر تخت سلطنت نشست و سکّه و خطبه به نام او زینت یافت. این اتّفاق در سال 1139 ﻫ .ق رخ داد؛ هرچنداسترآبادی به اشتباه، چهاردهم ربیع الاول 1140 ﻫ .ق را آغاز پادشاهی او نوشته است (استرآبادی، 1377: 22 و نیز: شعبانی،1377: 1/ 15). مهم‌ترین دلایل این تصمیم عبارتند از :

1.موفّقیت او در سرکوبی شورش یاغی های مناطق کرمان ، سیستان و فارس و به اطاعت واداشتن آنها و دراختیار داشتن جمعیت زیاد؛

2.ناامیدی ازتوان وموفقیت تهماسب ازیک سووتلاش برای نابودی و سرکوبی سید احمد ازسوی دیگر؛

3.توصیۀ رفقا و دوستان او؛

4.ساماندهی امور مردم برای بیرون راندن افغان‌ها که به دلیل نبود پادشاهی در مملکت بسیار مشکل و حساس شده بود؛ 5. مصلحت‌اندیشی سیداحمد (رک: گلستانه،481:2536؛ مرعشی صفوی، 1362: 69؛ سلطان‌هاشم میرزا، 1379: 56-57؛ فلور،1367: 42-43).

سید احمد در کرمان همۀکارهایی را که برای مقام شاهی لازم بود انجام داد و درباری تمام عیار با منشیان و قاپوچیان و تجمّلات دیگر ترتیب داد (فلور، 1367: 43) و کارگزاران حکومتی برای خود برگزید. وی مصرع «تاج فرق پادشاهان احمداست» رابه عنوان سجع مهر و سکّۀ خود انتخاب کرد و بیت:

را نقش سکّۀ خود قرار داد (مرعشی صفوی، 1362: 70). ولی محمّد خان، حاکم منصوب تهماسب درکرمان که سیداورا دستگیر و زندانی کرده بود، آزاد و به عنوان وزیر اعظم و اعتماد الدولۀشاه احمد برگزیده شد. سید مقام دیوان بیگی دربارش را به طالب خان سپرد که او هم از اتباع شاه تهماسب بود (سلطان‌هاشم میرزا، 1379: 57). همچنین او محمّدجعفرخان را به عنوان قوللرآغاسی باشی و سپهسالار ، محمد حسین خان را به عنوان ایشیک آغاسی باشی، عنایت خان را به عنوان تفنگچی باشی، حسنعلی خان را به عنوان قورچی باشی و محمّد مؤمن خان را به عنوان ناظر بیوتات برگزید (فلور، 1367: 43). با وجوداین برخی از منابع تاریخ محلی کرمان معتقدند که سید احمد خان هیچ گاه به سلطنت نرسید و «خیال تاج زرّین در سر می پخت و این تاج تبدیل به زنجیر ملمّع شد » (مؤمن کرمانی، 1384: 68). این اقدامات احمد شاه بازتاب های مختلفی را به همراه داشت که سیر فعالیت‌های او را نیز جهت جدیدی بخشید. مهم‌ترین آنها، حسّاس شدن اشرف افغان به شخصیت و فعالیت‌های این مدّعی و تلاش برای براندازی اش بود. از سوی دیگر، انتشار اخبار ضد و نقیض پیرامون این شاه نو ظهور و کارگزارانش شرایطی را ایجاد کرد که واکنش های فوری و مقطعی شاه مرعشی صفوی را می طلبید. هلندی ها از انتشار اخباری مبنی بر اینکه احمد شاه درآینده به سود شاه تهماسب از سلطنت کناره‌گیری خواهد کرد سخن می گویند(فلور، 1367 : 46). در چنین شرایطی، تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات شاه جدید، بنیان فکری و آینده نگری نداشت. نتیجة این امررادر اقدامات احمد شاه و دربارش می‌توان دید؛اقداماتی که صاحب مکافات نامه را به سرودن قطعه ای واداشت که بر اساس آن، سیادت احمدشاه اتهام و خود مصداق یک انسان فاسق به تمام معنا تلّقی شد. آنجا که می سراید:

                                                               *  *  *

 (جعفریان، 1372: 103 - 104)

هلندی‌های حاضر در کرمان نیز در گزارش خود از اقدامات سید احمد شاه می‌نویسند : «در دربار جدید به افراط میگساری رواج دارد و این حاکم نیز مانند همتایان خود به تاراج، کلّاشی و پوست کنی خلایق سرگرم است» (فلور، 1367: 45). در چنین شرایطی، به موفقیت سید احمد شاه دربرابر مخالفان اصلی‌اش؛ یعنی، اشرف افغان و تهماسب صفوی امیدی نبود؛ بویژه که جوانی و خامی او نیز در برخورد با این مشکلات مانع تأمّل و تفکّر بود. شهر به شهر شدن های چندبارۀ شاه جوان در این مرحله و وروداو به عرصه های جنگی مختلف و «غرور پادشاهی و سلطنت» که بر وجودش غلبه کرده بود موجب شد « با وجود آنکه هنوز هیچ بلد و مملکتی به غیر از کرمان در تصرّف او نبود، خود را پادشاه بالاستقلال تصور نموده» (مرعشی صفوی، 1362: 71) ، به میادین بسیار بزرگ وارد شود. مهم‌ترین این میادین، حمله به شیراز به منظور خارج کردن آنجا از دست افغان‌ها بود.دراین میدان ،اگر گزارش هلندی ها درست باشداحمدشاه بیست هزارمردجنگی داشت (فلور، ‌1367: 44)؛ سربازانی که با اهداف مختلف آمده بودند و به اهداف سیّد احمد شاه اعتقاد محکم و یکسانی هم نداشتند.‌در مقابل او، یکی از توانمندترین سرداران ؛یعنی، محمدخان بلوچ به همراه جمع زیادی سربازشجاع افغان ، بلوچ و غیره قرار داشت . پیامد این درگیری، شکست سنگین احمد شاه بود؛ شکستی که تمام هیبت شاهی اورا شکست و سپاهیانش را پراکنده کرد. براساس گفته های مرعشی صفوی، چهار دلیل عمدۀ این ناکامی احمدشاه عبارت بودند از:

1.مکان نامناسب اردوی جنگی سپاه سیّداحمدشاه به گونه ای که دریای نمک مهارلو بین کرمان و فارس و کوهستان در دوطرف سپاه او قرار داشت؛

2. حملۀ ناگهانی سپاهیان افغان و متلاشی شدن سپاه احمدشاه در اولین تهاجم؛

3. فرار برخی ازسرداران بزرگ سپاه احمدشاه بویژه ولی محمدخان اعتماد الدوله؛

4. تجمّل گرایی سیّد احمدشاه در روز نبرد به گونه ای که درآن روز برتخت روان سوار بود و مدیریت جنگی بسیار ضعیفی داشت (رک: مرعشی صفوی: 1362، 73).

علاوه بر این ، شیوۀ جنگی افغان‌ها را، که به روش جنگ و گریز بود، باید دلیل دیگری برای این شکست دانست. به این ترتیب، افغان‌ها سپاهیان سید احمد را به درون قلمرو خود کشیدند و سپس به آنها حمله نمودند.درنتیجه، سپاهیان سید از هم پاشیده شدند (رک: فلور، 1367: 46).

سیّد احمد شاه پس از این ناکامی و باوجود تلاش های پی درپی در شهرهای مختلف قلمرو حکومتی خود، هیچ گاه نتوانست نیرویی فراترازهزار نفرتجهیز نماید. در چنین شرایطی که سید احمد خان به شدّت درمانده شده بود و اخباری نیز مبنی بر اعزام نیرو به فرماندهی عبدالله خان نامی از بلوچ های طرفدار افغان‌ها به همراه در گزینی‌ها و کردها از سوی اشرف می‌رسید، او «ناچار به سبب عدم جمعیت و لشکر بقصد رسیدن بخدمت شاه طهماسب و استعفای جرایم و عذر سکه و خطبه خواستن، عزیمت جانب خراسان از راه بیابان نهبندان نمود» (مرعشی صفوی، 1362: 75). در این منطقه ،اوچند اقدام متفاوت انجام داد:

1.ارسال نامة عذر خواهی به شاه تهماسب؛

2.تسخیر قلعه ای که قلعه دار آن را شاه تهماسب منصوب کرده بود، برای قرار دادن اسباب و اثاثیۀ خود در آنجا؛

3.تصمیم به حرکت به سوی دربارشاه تهماسب.

 در برابر این رفتار های دو گانه، شاه تهماسب «طهماسب بیک جلایر را سر فوج نموده ،حکم بقتل یا اسیر یا اخراج سید احمد شاه از مملکت نمودند» (همان :76). آنچه این واکنش شاه صفوی راموجب شد، تحریکات نادر بود. برخی مدعی هستند که درگیری سید احمد با قلعه دار و تسخیر آن قلعه به مذاق نادر قلی افشار خوش نیامد (شعبانی، 1377 : 1 /20 ) ؛ اما مرعشی صفوی به نکتة دقیق تری اشاره می کند.او می‌نویسد: «چون طهماسب قلیخان او را مخل کار خود می دانست و در مزاج شاه طهماسب دخل کلی به هم رسانیده بود » (مرعشی صفوی، 1362 : 76). بر این اساس،سید احمد نیز یکی از قربانیان قدرت طلبی نادر به شمارمی رود؛ زیرا سید پس از آنکه شنید شاه تهماسب به سوی او نیرو فرستاد و خراسان را ترک نمود و راهی سیستان شد.وی در این منطقه نیز نتوانست نیرویی گردآورد؛پس بار دیگر به محدودة قلمرو پیشین خود در حوالی کرمان، بم ونرماشیر وارد شد،اماچون آنجا نیز ناکام بود، از راه لار به بندر عباس رفت. بر این اساس، تصمیم پیشین او مبنی بر تسلیم خود به شاه تهماسب صفوی هیچ گاه عملی نشد؛تصمیمی که نشانگر ناکارآمدی اندیشه اش در کسب مشروعیت برای خود در برابر بحران مشروعیت صفویان بود.

دوران اقامت سید احمد خان در بندر عباس را دورۀ دوم پادشاهی اومی توان دانست. در این مرحلۀ کوتاه مدت ،او علاوه بر تصرف بندر و ایجاد حصار و بارویی برای محل استقرار خویش، با هلندی‌ها و انگلیسی های مستقر در این ناحیه نیز مکاتبات متعددی داشت. بازدید های او از امکانات بندرو مرکز تجاری و کشتی‌های اروپاییان در آنجا، درخواست های کمک از آنها و اخذ مایحتاج خود و سپاهیانش از مردم بندر، هلندی‌ها و انگلیسی‌ها عملاً این منطقه را به قلمرو جدید او تبدیل نمود؛ حتی گزارش‌هایی مبنی بر درگیری او با مدعیان دیگر انتساب به صفویان در این منطقه وجود دارد (فلور، 1367 : 48) . رسیدن اخبار این اقدامات به اصفهان سبب شد تا اشرف نسبت به موقعیت جدید سید احمد حساس شود. آنچه موجب حساسیت بیشتر اشرف شد ناتوانی زاهد علی خان، والی منصوب او در بندر عباس، بود. در حالی که گزارش هلندی ها از این ناتوانی سخن می گویند و به نارضایتی مردم از والی خود اشاره می‌کنند (همان:51)، مرعشی صفوی می‌نویسد :«میرزا زاهد علی خان چون تازه وارد بود و هنوز جمعیتی بر سر او نشده بود و نیز مردی متصدی پیشه بود و قطع نظر از این امور سید احمد شاه از سلالۀ صفویه بود از دل بحرب او راضی نبود » (مرعشی صفوی، 1362 : 77). سیداحمدبادریافت خبرحرکت سپاه از اشرف به فرماندهی زبر دست خان به سوی بندر بار دیگر به فکر فرار افتاد. تلاش ها و تقاضاهای پیاپی او از هلندی ها به منظور استفاده از کشتی اسغراولاندبرای فرار حتی به شرط پرداخت هزینۀ آن نیز نتیجه نداد ( رک: فلور، 1367 : 65 -69 ). در این شرایط، وی بندر را رها و به ناحیة داراب فرار کرد. قلعة حسن آباد داراب آخرین کانون مقاومت سید احمد بود ؛ زیرا انتشار این خبر موجب شد تا «از اصفهان تمور خان کرد و از شیراز محمد خان بلوچ و از لار حاکم لار با قریب ده دوازده هزار سوار و پیاده بیشمار وارد داراب گردیدند» (مرعشی صفوی، 1362: 78). محاصرۀ هشت ماهۀ قلعه و کمبود مواد غذایی، امکانات و نیرو و نا امیدی به کسب نیروی دو باره موجب شد تا سر انجام سید احمد خان به تضمین های تیمورخان کُرد، ‌فرماندۀ اعزامی اشرف (گلستانه، 2536: 482)، اعتماد کرده، ‌تسلیم سپاه افغان شود. در این مورد، ‌تنها نظر هنوی با دیگر گزارش ها متفاوت است. او مدعی است سیّد احمد شاه در شیراز تسلیم نیروهای اشرف شد (هنوی، 1367: 309). چگونگی انتقال سیّد احمد شاه به اصفهان و برخوردهای محترمانۀ اولیۀ اشرف بااو تنها یک روی سکّه بود؛ زیرا باوجود همة تعهدات و قول و قرارها، در اواخر سال 1140 ﻫ .ق سیداحمدوبرادرش به دستور اشرف در کنار زاینده رود گردن زده شدند (سلطان‌هاشم میرزا، ‌1379 :62- 63). در این مورد یک خبر متفاوت در گزارش هلندی ها دیده می‌شود. آنها مدعی هستند سیّد احمد پس از محاصرة کوتاه مدت قلعه تسلیم گردید و به دربار شاه تهماسب برده شد . پس از چندی، شاه سید را بخشیدو او دوباره به منطقة جنوب بازگشت (فلور، ‌1367: 49 -50).

قلمرو فعّالیت و جغرافیای سیاسی دولت مستعجل سیّد احمد شاه از آغاز قیام تا لحظۀ دستگیری او منطقة وسیعی در مرکز، شرق و جنوب ایران بود. این وسعت قلمرو در اوج اعتبار و قدرت او بود ؛ زیرا چنانکه پیشترگفته شدوی در آغاز پادشاهی فقط کرمان را در اختیار داشت. هرچند هم مذهبی بخش‌هایی از این ناحیه با افغان‌ها برای سید احمد خطرهایی داشت، وی آنجا را به دلایلی به عنوان کانون فعالیت خودبرگزید. این دلایل عبارت بودند از: دوری این منطقه از قلمرو فعالیت‌های تهماسب، دوری آن از اصفهان و مرکز قدرت افغان‌ها، نزدیکی آن به سواحل جنوبی و کانون های تجاری و مهم‌تر از همه، اوضاع نابسامان این منطقه . وزیری در توصیف اوضاع کرمان در آن زمان می‌نویسد: «ولایتی از نظم اوفتاده و از تحمیل افغانان بفغان آمده ». وی در ادامه به خود سری حاکمان محلی اشاره می کند و می‌نویسد: «روسای بلده و بلوکات را در هر سری سودایی و در هر خاطری هوایی بود» (وزیری، 1364: 2/651). علاوه بر عوامل پیش گفته نزدیکی این منطقه به شیراز ، کانون اصلی افغان‌ها در جنوب کشور، نیز در این انتخاب می‌توانست مهم باشد. توجه به جغرافیای سیاسی قلمرو فعالیت سید احمد نشان می‌دهد که او بدون آنکه قصد اتحاد با تهماسب ، محمود یا اشرف را داشته باشد، به دنبال دستیابی به اهداف خود بود و سومین کانون قدرت را در داخل کشور و در صفحات جنوبی تشکیل داد. مستوفی، ‌یزد را اولین پایگاه فعّالیت سیّداحمد نوشته است (مستوفی، ‌1375: 175)؛ اما تمام منابع از ابرقو به عنوان کانون اول فعالیت او یاد کرده‌اند مناطق دیگری که در قلمرو فعالیت‌های این جوان پرشور مرعشی صفوی قرار داشت عبارت بودند از: ‌اقلید، سرمق³، قنقری⁴، مشهد ام البنی⁵، ‌بوانات⁶،‌داراب، جهرم، ‌لار، گمبرون، تون⁷، طبس، قاین، ‌سیستان، میناب، ‌سیرجان، ‌بم و نرماشیر⁸ این مناطق، ‌در محدودة جغرافیایی نیمة جنوبی کشور قرار دارد. ،پس ادعایی مبنی بر اینکه سیّد احمد شاه توانست تبریز را نیز تصرف کندنادرست است و با قلمرو جغرافیایی فعّالیت او همخوانی ندارد (رک: اشرفیان و آرونوا، ‌2536: 60). او طی حدود سه سال فعّالیت (1139-1141ﻫ .ق )، ‌بارها این مناطق را در نوردید؛‌ روزی در اوج شکوه و اعتبار و روزی دیگر در حالی بودکه افرادش به حدود دویست- سیصد نفر(نامه‌های شگفت انگیز از...،1370: 113) می رسید.او در این گسترة وسیع، علاوه بر درگیری با دشمنان و مخالفان خود اقدامات دیگری نیز داشت؛ ازرعیت پروری و رسیدگی به حال و روز مردم و سرکوب برخی سرداران یاغی و طاغی که منطقه ای را ناامن کرده بودند ‌تا برقراری ارتباط با شرکت های تجاری انگلیسی و هلندی. گزارش هلندی‌ها در مورد این روابط متناقض است و گاه از حُسن روابط آنها و گاهی از سخت‌گیری‌های سیّد احمد نسبت به هلندی‌ها حکایت دارد. در این میان، ‌روابط سیّد احمد شاه با انگلیسی‌ها بیشتر دوستانه می‌نماید؛ زیرا بنابر گزارش هلندی‌ها، ‌آنها‌ هر کمکی را که سیّد درخواست کرد، در اختیارش گذاشتند. آنها «توپ، ‌باروت، ‌نارنجک، ‌توپچی و حتی جراح باشی خود را مأمور درمان زخمیان سپاهش کرده‌اند» (فلور، 1367: 70). این پراکندگی جغرافیایی عملکرد سیّد احمد شاه به خوبی در گزارش اتلام⁹، ‌رئیس کمپانی هلند در بندرعباس، توصیف شده است. او در این مورد می‌گوید: «احمد یکی از بهترین جنگجویان خانه به دوش بود ؛ زیرا که او (دست کم) دوبار کوشید شکم حکومت افغان - شیراز- را بدرد تا سر آن حکومت- اصفهان- و بخش‌های زیرین پیکرش- گرمسیرات- سقوط کند تا دست کم به گیجی دچار شود (همان: 9 4‌-50).

منابع گزارش‌های نسبتاً مشابهی در مورد دلایل و چگونگی شکست سیّد احمد شاه ارائه کرده‌اند. در این گزارش‌ها از جوانی و تجربة کم احمد شاه تا خیانت اطرافیان او و فرار سربازانش به عنوان  اصلی ترین عوامل در شکست فعالیت‌هایش یادشده است. اما برای بررسی و تحلیل این ناکامی مجموعه عوامل متعدّدی را باید در نظر گرفت. اساساً‌ حرکت سیّد احمد شاه حرکتی انتحاری بود؛ هم برای او و هم برای شاه تهماسب صفوی. ادّعای او برای پادشاهی تقابل عینی بود با ادّعای شاه تهماسب. در این میدان، ‌کدام یک ظرفیت بیشتری برای برخورداری ازمشروعیت داشت؟ ازمجموعة گزارش‌ها- به جز آنچه هلندی‌ها آورده اند -چنین استنباط می‌شود که اقدام سیّد احمد با وجود تمام ادعاهای درست او، تعرّضی به قلمرو مشروعیت صفویان محسوب می‌شد؛ در حالی که هنوز صفویان و مدعیانی که خود را پسر شاه سلطان حسین معرفی می‌کردند بیشترین اقبال را در جامعه داشتند. صفویان پس از یک دورۀ کوتاه که با مشکل بحران مشروعیت روبرو بودند بار دیگر مورد توجه مردم قرار گرفتند و بسیاری آرزوی بازگشت آنان را داشتند؛ هرچند این آرزو با وجود نادر بیهوده بود. از این رو، چنین به نظر می‌رسد که شکل ظاهری دلایل شکست سیّد احمد، که در نمودار زیر به تصویر کشیده شده، با دلایل اصلی آن متفاوت است. سیّد هیچ گاه نتوانست این باور را ایجاد نماید که او و حکومتش برای ادارة جامعه بهترین هستند تا مردم او را بی اکراه اطاعت کنند و برایش حرمت قائل شوند. بر این اساس، ناتوانی سیّد احمد در چنین امری رمز اصلی شکست او به شمار می‌رود.

مجموعه دلایل یادشده نشان دهندة ناتوانی سیّد در انتقال مشروعیّت خویش به زیر دستانش بود. از این رو، این مسائل در کنار مسائل مهم‌تری موجب شد تا ‌اصل مشروعیت سیّد احمد برای امر بزرگی چون پادشاهی زیر سؤال رود وجامعة تحت مدیریت او این موضوع را نپذیرند. مهم‌ترین دلایل این امر عبارت بودند از:

1. نسب مادری سیداحمد به خاندان صفوی. در حالی که هنوز اولاد ذکوری از خاندان صفویه مدعی پادشاهی این سلسله بودند، انتساب سیّد احمد به صفویان از ناحیة مادر نمی‌توانست کارکردی برابر با آنها داشته باشد. شاید هیچ کس از سیّد در اوج فعالیت‌هایش از نسب او سراغ نگرفته باشد؛ اما پر اکنده شدن مردم از اطراف سیّد، به محض اطلاع از ادعاهای دروغین و جعلی او از سوی یکی از اولاد ذکور خاندان صفوی، ‌دلیل محکمی است بر اینکه جایگاه و سخن کسی همچون شاه تهماسب باوجود همة مشکلاتش بر سیّد احمد برتری داشت.

2.سیّد در همراه نمودن بیشتر جامعۀ زیردستش با خود توفیق زیادی نیافت. این مسأله نشان می‌دهد که این گروه حداکثری به این باور نرسیدند که سیّد بهترین گزینه برای امر حکومت است؛ بویژه اگر سخنان استرآبادی و مروی را در مورد همراهان سیّد بپذیریم خواهیم دید که او جذب حداقلی داشت و دفع حداکثری. استرآبادی اطرافیان سیّد را «جمعی از اوباش» (استرآبادی، 1377: 20) و مروی آنها را «اعزه و اعیان نواحی فارس از لوطی و اوباش» (مروی، ‌1364: 1/ ‌49) معرفی می‌کند؛ بنابراین، سیّد احمد بدون تدارک اولین رکن اجتماعی مشروعیّت پذیری مدّعی پادشاهی آن هم بر کل ایران شد.

3.نامة شاه تهماسب مبنی بر جعلی بودن ادّعاهای سیّد ‌هم ادعاهای او را در داشتن مسؤولیت هایش تضعیف کرد و هم جایگاه او را به عنوان یک فرد منتسب به صفویان به شدّت تحلیل برد. ازاین رو، سیدپس از این مکاتبه ‌در حالی که هیچ گونه امیدی به همراهی شاه تهماسب نداشت تاج بر سر گذاشت. این اقدام سیّد در همان زمان با دیدة تردید نگریسته شدو ‌شایعاتی مبنی بر قصد او در واگذاری مقام شاهی به تهماسب انتشاریافت. نفس چنین اقدام و شایعات پس از آن، محبوبیّت و مقبولیّت سیّد را به شدّت کاهش داد. پس او در شعارهای خود موضوعی فراتر از میراث داری صفویه را مطرح کرد. اوخود را‌تاج فرق پادشاهان خواند که شامل تمامی پادشاهان بود و نه تنها صفویان. همچنین خود را «وارث ملک سلیمان» معرفی کرد که اشارة دو پهلویی بود هم به حضرت سلیمان(ع) و هم به پادشاهی صفویان. بر این اساس، او نتوانست هیچ یک از ابزارهایی را که مشروعیّت او را برای جامعه به اثبات می رساند، در اختیار داشته باشد. پس دست به اقدامی زد که از آن با عنوان «انتحار سیاسی» یاد شد؛ انتحاری که بیش از سیّد دامنگیر سلسلۀ صفویه شد. مشروعیت سلسلۀ صفویه با سقوط اصفهان ‌در چالش مستقیم با مدعیان جدیدی قرار گرفت که برخی از آنها کمترین حدّ مشروعیت را داشتند.

نتیجه

مشروعیت حکومت ها مرز بودن و رفتن آنهاست. مشروعیت دولت صفویه با سقوط اصفهان در معرض تهدید قرار گرفت. عواملی که در بیش از دو قرن حاکمیت آنها بر ایران ریشه داشت زمینه‌های رویکرد به آنها را و مسائلی که از عملکرد شاهان صفوی و شرایط مقطعی متأثر بود زمینه های رویگردانی از آنها را فراهم کرد. در این میان، ظهور مدّعیان جدید که مدعی انتساب به صفویان یا به راستی منتسب به آنها بودند ‌رویگردانی جامعه از صفویان و بحران مشروعیّت آنان را شدت بخشید. از میان این مدعیان، ‌سادات مرعشی با دو نماینده در فاصلۀ سال‌های سقوط اصفهان- صفویه- تا برآمدن قاجار نفوذ بیشتری داشتند: سیّد احمد شاه مرعشی صفوی و سیّد محمد ملقّب به شاه سلیمان ثانی. از بررسی و تحلیل عملکرد سیّد احمد شاه چنین بر می‌آید که او در شرایطی بحرانی و در حالی که می‌پنداشت می‌تواند با ساماندهی اوضاع نواحی جنوب و جنوب شرقی کشورکانونی علیه فتنة افغان‌ها شکل دهد، از شاه صفوی جداشد. او سپس ‌حرکتی را شروع کرد که به دلیل ناتوانی در تدارک و هماهنگی شرایط لازم ‌هیچ گاه نتوانست عامل وحدت بخشی باشد که عناصر پراکندۀ دوستدار صفویه را زیر چتر ادعای خود جمع کند. در نتیجه، او با وجود گرفتاری‌هایی که برای افغان‌ها ایجاد کردبا‌این ادعای خود فرصتی را فراهم نمود که تعداد قابل توجه دیگری از مدّعیان سلطنت از گوشه و کنار کشور سر بر کشند و ‌برآشفتگی اوضاع بیفزایند. در چنین حالتی، ‌فرهنگ تفرقه به جای فرهنگ تعامل و وحدت، اندیشة هر کس برای خود به جای اندیشة همبستگی و همگرایی، و بی ثباتی سیاسی به دلیل حاکمیت نگاه قومی و شخصی به مسائل در جامعه رواج یافت. این فرایند سرانجام موجب شد تا مشروعیّت دولتی که شاید می‌توانست همچنان تداوم داشته باشد در معرض دست اندازی‌هایی قرار گیرد. یکی از این دست‌اندازی‌ها را نادر رقم زد که سلسله‌ای به نام خود و طایفه‌اش بر جای صفویان نشاند.

پی‌نوشت‌ها

1. ریسمان، طناب

2. ازبخش های شهرستان جهرم دراستان فارس که ازشمال به سروستان،ازمشرق به فسا،ازجنوب به سیمکان وازمغرب به بلوک خنج ومیمندمحدودمی شود

3. از شهر های بخش مرکزی آباده در 22 کیلو متری این شهر

4. از بلوک ولایت خمسه در استان فارس که از شمال به آباده محدود است. این منطقه ییلاق عشایر است.

5. پاسارگاد فعلی و از روستاهای بخش مرغاب در استان فارس

6. از بلوک ولایت خمسه در استان فارس که از شمال به ابرقو و یزد محدود است. امروزه باوانات نامیده می‌شود.

7. نام قدیم فردوس

8. از شهر های استان کرمان در شهرستان بم

                                                                                              Etlam                                                 .9